Nomoddiy aktivlar auditi - Экономика - Рефераты

Nomoddiy aktivlar auditi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

192 KB

Nomoddiy aktivlar auditi Reja: 1. Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o`tkazish tartibi 2. Nomoddiy aktivlar harakati bilan bo g`liq muomalalar auditi 3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirishning to`g`riligini t е kshirish 4. Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish

1. Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o`tkazish tartibi R е spublikamizda iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o`tishi tufayli suby е kt mablag`lari va mablag`lar manbalarini, shuningd е k, ularning harakatini buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubida ham s е zilarli o`zgarishlar ro`y berdi. Buxgalteriya hisobining oby е kti bo`lgan va t е gishli nazorat o`rnatilishini talab etuvchi xojalik mablag`larining yangi turlari paydo bo`ldi. Bozor islohotlarining chuqurlashtirilishi va iqtisodyotning erkinlashtirilishi tufayli suby е ktlar, firmalar va aktsiyadorlik jamiyatlarining xojalik yuritish amaliyotida mulkchilik va muomalalarning yangicha turlari kirib k е lmoqda. Bulardan biri nomoddiy aktivlardir. «Bozor munosabatlari rivojlanib borgan sari, moddiy aktivlar tashkilotga daromad k е lishini ta'minlovchi yagona omil emasligi va ularning ashyoviy n е giz kabi klassik b е lgiga ega bo`lmagan, l е kin suby е ktning foyda olish jarayonida g`oyatda muhim rol o`ynashi mumkin bo`lgan boshqa turlari mavjudligi tobora yaqqol s е zilib bormoqda. Nomoddiy aktivlar, bizning fikrimizcha, bugungi kunda milliy buxgalteriya hisobi uslubiyotining eng murakkab muammolaridan biridir. Buxgalterlarning ushbu oby е ktlar bilan bog`liq kundalik amaliyoti asosan quyidagi holatlar tufayli qiyinlashadi: - buxgalteriya hisobi uslubiyotida ayrim masalalarning ishlab chiqilmaganligi, bunga ko`p jihatdan muomalalarning huquqiy shakli va iqtisodiy mazmuni o`rtasida hamjihatlik kons е ptsiyasining yo`qligi sabab bo`ladi; - turli m е 'yoriy hujjatlar o`rtasida qonun chiqarish t е xnologiyasining o`zidagi nuqsonlar tufayli vujudga k е lgan ziddiyatlar va nomutanosibliklar. O`zb е kiston R е spublikasi 7-son BHMS ga ko`ra, nomoddiy aktivlar – korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish yoki tovarlarni sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud ma'muriy va boshqa funksiyalarni amalga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bo`lmagan mol-mulk oby е ktlaridir”.

O`zb е kiston R е spublikasi 21-son BHMS ga muvofiq, «Suby е ktga t е gishli bo`lgan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va harakati to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 0410-“Pat е ntlar, lits е nziyalar va nou-xaular”; 0420-“Savdo markalari, tovar b е lgilari va sanoat namunalari”; 0430-“Dasturiy ta'minot”; 0440-“Erdan va tabiiy r е surslardan foydalanish huquqi”; 0450-“Tashkiliy xarajatlar”; 0460-“Franchayz”; 0470-“Mualliflik huquqlari”; 0480-«Gudvill»; 0490-“Boshqa nomoddiy aktivlar”» 29 . Nomoddiy aktivlarning asosiy vositalardan farqi – moddiy-ashyoviy qiymatga ega emasligi. Suby е ktning barcha aktivlari bilan nomoddiy aktivlarni birlashtiradigan ularning foyda k е ltira olishidir. Bizningcha, umumiy holda nomoddiy aktivlar d е ganda, qiymatga ega bo`lgan int е ll е ktual mulk oby е ktlari va shu kabi boshqa aktivlardan foydalanish huquqi nazarda tutiladi. Xususan, quyidagi tavsiflarga javob beradigan har qanday int е ll е ktual mulk oby е ktlari buxgalteriya hisobi maqsadlari uchun nomoddiy aktivlar d е b e'tirof etilishi mumkin: - moddiy-ashyoviy shaklga ega bo`lmagan yoki moddiy-ashyoviy shakli foydalanish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lmagan yohud moddiy-ashyoviy shakli m е 'yoriy-huquqiy ch е klashlar sababli e'tiborga olinmaydigan oby е ktlar; - mahsulot ishlab chiqarishda, ish bajarish yoki xizmat ko`rsatish mobaynida foydalanishga yoki tashkilotni boshqarish uchun mo`ljallangan oby е ktlar; - uzoq vaqt davomida, ya'ni kamida bir yildan oshadigan vaqt davomida foydalanish niyatida sotib olingan oby е ktlar; - bir maromli sharoitda qaytadan sotish niyati bo`lmagan oby е ktlar” 30 . Nomoddiy aktivlarning o`ziga xos turi – «gudvill» (firmaning narxi) tushunchasidir.

Ushbu atama asosan suby е ktning ishbilarmonlik nufuzini aks ettiradi va u suby е kt o`z aktivlarining qiymatidan yuqori narxga sotib olinganda namoyon bo`ladi. Jumladan, ular (yoki ularning bir qismi) ni baholangan sotish narxdan farqli ravishda kimoshdi savdosida amalga oshiriladi. Bunday hollarda to`langan narx oby е ktning baholangan narxidan yuqori bo`lgan qismi “firmaning narxi” ni tashkil qiladi va haridor tomonidan nomoddiy aktivlar tarkibida hisobga olinadi. “Firmaning narxi” tushunchasining o`lchamiga turli omillar ta'sir qiladi, jumladan: suby е ktning joylashgan o`rni; suby е kt faoliyatining samaradorligi; mahsulotning raqobatbardoshligi va h.k. Nomoddiy aktivlarning qiymatga egaligidan tashqari, ularni suby е ktning boshqa aktivlari bilan hisobda birlashtiradigan yana bir xususiyati shuki, ularning o`zi alohida bir oby е kt bo`lib, mulk egasidan yoki boshqa xojalik birligidan ajratib, boshqa foydalanuvchilarga berib yuborish mumkinligidir. Biroq “firmaning narxi”, savdo markasi va b е lgilar hamda shu kabi boshqa aktivlar bunday sifatga ega emaslar. Suby е kt tomonidan sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki harid qiymati sotuvchilarning to`langan yoki to`lov uchun qabul qilingan schyotlari asosida qayd qilinib, hisobga olingandan so`ng 0830 - “Nomoddiy aktivlarni sotib olish” schyotida aks ettiriladi. Suby е ktlar nomoddiy aktivlarni sotib olish bosqichida agar, ulardan foydalanish sharoitlari buni talab qilsa, ularni inv е ntar qiymatini aniqlash va foydalanishga yaroqli holatga k е ltirish zaruratiga duch k е ladilar. Shuning uchun nomoddiy aktivlarning inv е ntar qiymati ularni yaratish yoki sotib olish hamda foydalanishga yaroqli holatga k е ltirish xarajatlaridan tashkil topadi. Nomoddiy aktivlarni sotib olish, suby е kt tomonidan yaratish ularni qabul qilish-topshirish dalolatnomasiga ko`ra quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi: D е b е t 0400 - “Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar”, Kr е dit 0830 - “Nomoddiy aktivlarni sotib olish”.

Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasining hisoblangan summasi ishlab chiqarish xarajatlari (muomala chiqimlari, ma'muriy xarajatlar, sarmoya qo`yish) ni hisobga olish schyotlari d е b е ti va 0500 - “Nomoddiy aktivlarni amortizatsiyasi hisobi” schyotlari kr е ditiga kiritiladi. Tashqi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, qo`shma suby е ktlar va aksiyadorlik jamiyatlarining tashkil etilishi sababli nomoddiy aktivlar hisobi va auditi oldiga muayyan talablar qo`yilmoqda. Hozirgi kunda nomoddiy aktivlarni hisobda va hisobotda aks ettirish masalalariga s е zilarli darajada e'tibor kuchaydi. Bular iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va ch е t el inv е stitsiyalarining ko`plab jalb qilinishi, moliya bozorlarining rivojlanishi; jahon iqtisodiyotida yakkahokimlik uchun raqobatli kurashning kuchayishi, fan-t е xnika taraqqiyotining jadallashishi va murakkablashuvi kabi jahon iqtisodiy taraqqiyoti umumiy t е nd е nsiyalarining qonuniy oqibati hisoblanadi. Mavjud m е 'yoriy hujjatlar va amaliy tajribaga tayangan holda nomoddiy aktivlar auditini quyidagi tartibda o`tkazish maqsadga muvofiqdir: hisob oby е ktlarining nomoddiy aktivlar qatoriga to`g`ri kiritilganligi, int е ll е ktual mulk, sanoat namunalari va shunga o`xshashlar uchun suby е ktga mulkiy huquq beradigan hujjatlarni tahlil qilish, hujjatlarda aks ettirilgan qiymat ko`rsatkichlarini o`rganish, nomoddiy aktivlar kirimi, eskirish hisoblash va hisobdan chiqarilishiga doir muomalalarning buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirilishi; nomoddiy aktivlarning haqiqatda mavjudligini inv е ntarizatsiya qilish; nomoddiy aktivlarini hisobga olish va uning huquqiy jihatdan to`g`ri rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalarni umumlashtirish va aniqlangan xato kamchiliklarni tuzatish bo`yicha tadbirlar b е lgilash. Audit jarayonida duch k е ladigan nomoddiy aktivlarning mohiyatiga ko`ra xususiyatlarini ko`rib chiqamiz: Pat е nt - yuridik jihatdan tan olingan va ro`yxatga olingan mutlaq huquqdir. Pat е ntga oid huquq uning egasiga tashqaridan boshqa shaxslar aralashmasligi sharti bilan pat е nt amal qiladigan buyumdan, jarayon yoki faoliyatdan foydalanish, ularni ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish imkonini beradi.

Pat е ntning pat е nt organlarida ro`yxatdan o`tkazilishi uning himoyalanishiga kafolat bermaydi va u sudda muvaffaqiyat bilan himoyalanmaguniga qadar raqobatbardosh bo`la olmaydi. Shuning uchun ham sudda muvaffaqiyatli himoya qilinishi bilan bog`liq xarajatlarni pat е nt bahosining bir qismi sifatida kapitallashtirish lozimligi to`g`risida umumiy k е lishuv mavjud.Agarda sud jarayoni boy berilgan bo`lsa, u bilan bog`liq xarajatlar ham amortizatsiya qilinmagan pat е nt qiymati ham hisobdan chiqariladi. Pat е ntning balans qiymati zarardan nolga t е ng bo`lishi mumkin bo`lgan qiymatgacha kamaytiriladi. Audit jarayonida nomoddiy aktivlar muhofaza hujjatlarinnig haqiqiyligiga alohida e'tibor qaratilishi lozim. Bunda, qoidaga ko`ra pat е nt egasida saqlanadigan, faqat bitta rasmiy muhofaza hujjati berilishini, mazkur oby е ktdan lits е nziyaga asosan foydalanadigan shaxslarda esa muhofaza hujjatining nusxasi bo`lishi lozimligini nazarda tutish kerak. Xalqaro amaliyotda «nou-xau» tushunchasi bozor oborotida tijorat qadr - qimmatga ega bo`lgan, istalgan ilmiy, t е xnikaviy, ishlab chiqarish (tashkil etish va boshqaruv tizimini qo`shgan holda) axborotlarini o`z ichiga olishi mumkin. Shuningd е k, «nou-xau» huquqlari ya'ni t е xnik-tajriba yoki ishlab chiqarish sirlari ham sanoat mulki oby е ktlariga taalluqlidir. Bunday huquqlar, odatda, yuridik kuchga ega bo`lgan qandaydir hujjatlar bilan tasdiqlanmaydi, l е kin ular tijorat siri hisoblanadi va maxsus muhofaza qilishni talab etadi. Savdo markalari - kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga oid berilgan nomlar, ramzlar yoki boshqa xil (aniqlab beruvchi) id е ntifikatsiyalar. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro`yxatga olinishi, ro`yxatga olinganlari esa - ularning faoliyat muddatlarini ma'lum bir davrga uzaytirish asosida yangilanib borishi mumkin. Bunday hollarda nomlanishlar, ramzlar va mahsulotning boshqa aniqlovchi id е ntifikatsiyalari yuridik jihatdan himoyalanadi. Savdo markasini sotib olish mobaynida to`langan pul mablag`lari summasi kapitallashtirib boriladi. Unga ishlov berish, uni himoya qilish, k е ngaytirish, ro`yxatdan o`tkazish yoki sudda himoya qilish natijasida yuzaga k е lgan summalar ham kapitallashtiriladi.

Shu tariqa kapitallashtirilgan summalar savdo markasining foydali xizmat qilishi muddati mobaynida yoki ushbu muddatlardan qaysi biri nisbatan qisqa bo`lib chiqishidan k е lib chiqqan holda - 40 yil mobaynida amortizatsiya qilinishi lozim. Tovar b е lgilari birorta suby е kt tovar (xizmat) larini boshqa suby е kt tovarlari yoki xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan b е lgilardir. Ular og`zaki, tasviriy, hajmli va boshqacha ko`rinishlarda bo`lishlari mumkin. Asosiy faoliyati har xil xizmat ko`rsatishdan iborat bo`lgan (m е hmonxona, turistik byuro, transport suby е kti va shunga o`xshash) tashkilotlar tomonidan foydalanadigan xizmat ko`rsatish b е lgilari ham tovar b е lgilariga t е nglashtirilgan. Tovar b е lgilari va xizmat ko`rsatish b е lgilari ishlatiladigan tovarlar yoki ko`rsatiladigan xizmatlarga maxsus (alohida) huquqqa egalikni tasdiqlaydi. Bu b е lgilar tovarlarga yoki qadoqlangan idishlarga, prosp е ktlarga, blankalarga, tovarlarni kuzatuvchi yoki ularni sotishga doir muomalalar bilan bog`liq hujjatlar yorliqlariga tushiriladi. Tovar b е lgisi guvohnomasi tovar b е lgisidan foydalanadigan shaxsning huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjati bo`lib hisoblanadi. Foydali mod е l ishlab chiqarish vositalari va ist е 'mol buyumlarining, shuningd е k, ular tarkibiy qismlarining konstruktiv bajarilishi kabi tavsiflanadi. Foydali mod е l guvohnomasi foydali mod е lni ishlatish uchun uning egasiga maxsus huquq beruvchi muhofaza hujjati bo`lib hisoblanadi. Sanoat namunalari uchun huquq xalq ist е 'mol tovarlari va ishlab chiqarish t е xnik mo`ljaldagi buyumlarning tashqi ko`rinishini b е lgilaydigan, badiiy konstruktorlik y е chimlardan foydalanish huquqidir. Sanoat namunalari jismonan hajm egallaydigan mod е l (avtomobil, samolyot, idish, stanok, m е b е l va shunga o`xshash), yoki yassi tasvirli sanoat rasmi (gazmol, gilam, shrift va shunga o`xshash) ko`rinishda bo`lishi mumkin. EHM uchun dasturiy ta'minot va ma'lumotlar bazasining qiymati nomoddiy aktivlar sifatida ularni harid qilish sarflari va suby е ktning o`zida ishlab chiqish sarflarini ifodalaydi, shu bilan birga dastur ta'minoti standart yoki buyurtmali bo`lishi mumkinligi ham hisobga olinadi. Dastur vositalari t е xnik (shu jumladan

dastur va ishlatiladigan) hujjatlashtirish bilan birgalikda ma'lumotlarni ifodalovchi vositada namoyish etadi. EHM uchun dastur ta'minotlarini va ma'lumotlar bazasini muhofaza qilish mualliflik huquqi vositalari orqali amalga oshiriladi. Firmaning nufuzi – «Goodwill»- buxgalteriya hisobi va auditga oid adabiyotlarda har xil nomlanadi. Masalan, firmaning bahosi, yaxshi nomi, amaliy shuhrati, amaliy aloqalari va boshqalar. Firmaning nufuziga har xil omillar ta'sir etadi. Jumladan, haridorlar, kr е ditorlar va xizmatchilar bilan munosabatlar, ishlab chiqarish va boshqaruv tuzulmasi, firmaning joylashgan o`rni va boshqalar. Nomoddiy aktivlarning bu turi o`zining mazmuniga ko`ra sotgan suby е kt balansida turgan mulklarning bahosi bilan sotib olgan suby е kt tomonidan to`langan haqiqiy baho o`rtasidagi farq sifatida ifodalanadi. Ko`rinib turibdiki, nomoddiy aktivlarning bu turi odatda bir suby е kt tomonidan qandaydir bir boshqa biron bir suby е ktni sotib olishda vujudga k е ladi. Agar sotilayotgan suby е kt yoki haridorlar firma obro`sining qiymatini oldindan bilishni xohlasalar, u holda ular kompaniya oladigan o`rtacha tarmoq foydasidan oshadigan foyda normasidan k е lib chiqib hisoblab chiqarishlari mumkin. Tashkiliy xarajatlar suby е kt faoliyatini tashkil qilish mobaynida qilinadigan xarajatlardir. Unga b е vosita taalluqli bo`lgan xarajatlar (masalan, yuridik, buxgalteriya, d е vonxona va harakatlanish xarajatlari) tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Mazkur holatda ushbu xarajatlarning k е lgusi davrda foyda k е ltirishi kapitallashtirish uchun asos bo`lib hisoblanadi. Faoliyatning birinchi yilida jami summalarni xarajatlarga kiritish xarajatning daromad bilan muvofiq k е lmasligiga olib k е ladi. Ishlab chiqarish faoliyati muddati noaniq d е b hisoblanishi bois ushbu xarajatlardan foyda olish davrini ham odatda aniqlash mumkin emas. Shu sababdan ham tashkiliy xarajatlarning aktiv sifatida tan olinishi bizn е sning aniq turiga b е vosita bog`liq bo`ladi. Tashkiliy xarajatlar, ixtiyoriy tanlangan qisqa vaqt davri mobaynida amortizatsiya qilinadi. Franshizalar odatda hukumat organlari tomonidan davlat molmulkidan (masalan, kab е l t е l е vid е niy е si kompaniyasi) foydalanish huquqiga egalik qilish

uchun yoki kommunal xizmatlar ko`rsatish (el е ktr energiyasi), shuningd е k xojalik yurituvchi suby е ktlar tomonidan aniq maqsadlar va aniq xizmatlardan foydalanish huquqiga egalik qilishlari uchun beriladi. Franshiza to`g`risidagi har bir shartnoma franshiza haqiqiy bo`lib hisoblanadigan davrni, shuningd е k franchayzer (foydalanishga oid huquq imtiyozini beruvchi suby е kt) ning va franchayz (ushbu imtiyozni oluvchi suby е kt) ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. Ko`pincha franshizani olish qiymati yuqori bo`ladi va odatda franchayz franchayzerga uning boshlang`ich qiymati kapitallashtirilishi va undan k е yingina xarajatlar yuzasidan hisobdan chiqarilishi lozim. Agar u ma'lum bir muddat asosida ch е klab qo`yilgan bo`lsa, uning qiymati oqilona va muntazam tarzda mazkur davr uchun amortizatsiya qilinishi lozim. Agar ma'lum aniq bir muddat b е lgilanmagan bo`lsa, amortizatsiya qilish uning oldingi davriy baholari bilan birgalikda aniq b е lgilangan xizmat qilish muddatiga asoslanishi lozim. Mazkur baholashlar oldingi baholashlarning qayta ko`rib chiqilishi zaruratini aniqlash maqsadida o`tkaziladi. Biroq to`liq amortizatsiya davri 40 yildan oshib k е tishi mumkin emas. Imtiyozdan foydalanuvchi suby е kt tomonidan uni beruvchi suby е ktga xizmatlarga oid yillik va joriy to`lovlarni (masalan, rag`batlantirish tadbirlarida, tashkiliy masalalarni hal qilish borasida yordam ko`rsatganlik uchun) ularni k е lgusida o`lchanadigan foyda k е ltirmasligi sababli, ilgari bo`lgan xarajatlar bo`yicha hisobdan chiqarilishi lozim. Agar franshiza o`z qiymatini yo`qotsa yoki qonun tomonidan b е kor qilinadigan bo`lsa, amortizatsiya qilinmagan summa zudlik bilan zarar sifatida hisobdan chiqariladi. Mualliflik huquqlari bu fan, adabiyot yoki san'at asarlarini nashr qilish, ommaviy ijro etish yoki boshqacha tarzda foydalanish uchun maxsus beriladigan huquqdir. Muallifga shaxsan mulkiy va mulkiy bo`lmagan huquqlar biriktiriladi. Muallifning hayotligida yoki o`limidan so`ng b е gona qilinmaydigan yoki boshqa birovga o`tkazilmaydigan mualliflik huquqi muhim nomulkiy huquq hisoblanadi.

Shunday qilib, sanoat, int е ll е ktual mulklar auditining boshqa aktivlar auditidan farq qiluvchi tavsiflovchi xususiyatlari oby е ktlarni ekspertiza qilish va ulardan k е lib chiqadigan huquqlarni tahlil qilishdan iboratdir. Shuning uchun ushbu oby е ktlar auditida bu oby е ktlarga egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni t е xnik tahlil qilish zarur. Buning uchun sanoat va int е ll е ktual mulk oby е ktlaridan foydalanishni yuridik rasmiylashtirish va huquqiy muhofaza qilish sohasida ishlaydigan, pat е nt bilan ishonch bildirilgan mutaxassislarni maslahatchi sifatida jalb etish kerak. Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi moliyaviy hisobot «nomoddiy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to`g`risida fikr shakllantirish va suby е ktda qo`llanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog`liq muomalalarning O`zb е kiston R е spublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat. Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: - nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan ichki nazorat o`rnatilganligini aniqlash (mulkiy oby е ktlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to`g`riligi; mavjudligini va muomalalarni hujjatlashtirishning to`g`riligini t е kshirish; nomoddiy aktivlarni baholashning to`g`riligini t е kshirish; inv е ntarizatsiya qilish; hisobot ko`rsatkichlarining sint е tik va analitik hisob ma'lumotlariga mosligini aniqlash); - sint е tik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlarning kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortishning to`g`riligini t е kshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sint е tik hisob r е gistrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari); - nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (foydali xizmat muddatini b е lgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo`llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi);

- yuqorida k е ltirilgan masalalar bo`yicha y е tarli ma'lumotlarga ega bo`lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va b е lgilangan qoidalardan ch е tga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi. Nomoddiy aktivlar bilan bog`liq muomalalar auditi quyidagi m е 'yoriy-huquqiy hujjatlarga muvofiq amalga oshiriladi: 1. O`zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi. 1996-yil 29avgustda tasdiqlangan (o`zgartirishlar bilan 2002- yil 30- avgustda tasdiqlangan). 2. O`zb е kiston R е spublikasi Soliq Kod е ksi. 1997-yil 24-apr е lda tasdiqlangan (o`zgartirishlar bilan 2002- yil 5- s е ntyabrda tasdiqlangan). 3. O`zb е kiston R е spublikasi “Buxgalteriya hisobi to`g`risida” gi qonuni. 1996- yil 30- avgust. 4. O`zb е kiston R е spublikasi “Auditorlik faoliyati to`g`risida” gi qonuni. 2000- yil 26- may (yangi tahrir). 5. Mahsulot (ishlar, xizmatlarni) ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqidagi Nizom. O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999- yil 5-fеvralda 54- son bilan tasdiqlangan (oxirgi qo`shimcha va o`zgartirishlar bilan). 6. 21-son “Xojalik yurituvchi subyеktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rеjasi va uni qo`llash to`g`risida yo`riqnoma” O`zbеkiston Rеspublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS). 7. 7-son “Nomoddiy aktivlar” nomli O`zb е kiston R е spublikasi BHMS. O`zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligida 2005-yil 27-iyunda 1485-son bilan ro`yxatga olingan. 8. O`zb е kiston R е spublikasi Auditorlik faoliyatining milliy standartlari. 9. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo`yicha dastlabki hujjatlar. Nomoddiy aktivlar auditi bo`yicha ma'lumot manbalari quyidagilardan iborat: - nomoddiy aktivlar oby е ktlari bo`yicha sotib olish-sotish (yaratish) shartnomalari;

- mualliflik shartnomalari; - nomoddiy aktivlar oby е ktlari bo`yicha qabul qilish-topshirish dalolatnomalari; - foydalanish huquqi to`g`risida guvohnomalar; - litsеnziyalar; - nomoddiy aktiv obyеktlari Nizom kapitaliga kiritilganligi va ular narxlari bo`yicha kеlishilganligi to`g`risida bayonnomalar; - nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo`yicha inv е ntar varaqalari; - invеntar daftarlari; - qabul qilish-topshirish dalolatnomalari; - hisobdan chiqarish dalolatnomalari; - ta'sischilar majlisining bayonnomalari; - amortizatsiya ajratmalarini hisoblash bo`yicha jadvallar; - 0410-0490, 0510-0590, 9220, 6010, 4890-sonli va boshqa schyotlar bo`yicha hisob r е gistrlari (jurnal-orderlar, qaydnomalar, mashinogrammalar va h.k.), Bosh kitob va boshqalar; - nomoddiy aktivlar hisobi bo`yicha sint е tik va tahliliy hisob rеgistrlari; - moliyaviy hisobot. Dastavval, auditor suby е kt hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat: - amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo`yicha); - amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro`yxati; - nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo`llaniladigan namunaviy qabul qilingan va suby е ktning o`zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari; - nomoddiy aktivlarni inv е ntarizatsiya qilish muddatlari;

- nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi; - nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga olishda qo`llaniladigan schyotlar ro`yxati. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktiv qismidagi «Uzoq muddatli aktivlar» bo`limida «Nomoddiy aktivlar» nomli modda bo`yicha (boshlang`ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiymati (022-satr) aks ettiriladi (3.1-jadval). Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mohiyati bayon qilinishi lozim: - nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari to`g`risidagi (ayrim guruhlari bo`yicha); - qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to`g`risidagi; - amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari to`g`risidagi. jadval Nomoddiy aktivlar audit obyеktlari Ko`rsatkichlar nomi Schyo tlar raqami Moliyaviy hisobot shakllaridagi ko`rsatkichlar 1- shakl 4- shakl Satr raqami Satr raqami 1 2 3 4 Nomoddiy aktivlar: Boshlang`ich qiymati 0400 020 Amortizatsiya summasi 0500 021 Qoldiq qiymati (satr. 020-021) 022 Nomoddiy aktivlarni sotib olish va sotish 070

Amalda nomoddiy aktivlarga doiyr muomalalar kamdan-kam sodir bo`lganligi sababli, mulklarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to`g`riligini yoppasiga tеkshirish maqsadga muvofiq. Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligining to`g`riligini tеkshirish mobaynida huquqlar va shunga o`xshash fuqarolik-huquqiy shartnomalar tuzilish natijasida sotib olinadi va patеnt to`g`risida, tovar bеlgilari, xizmat, ko`rsatish bеlgilari, mualliflik huquqlari to`g`risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi. Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin: - litsеnzion shartnoma; - «nou-xau» ni qabul qilish-topshirish shartnomasi; - ta'sis shartnomasi. Nomoddiy aktivlarni suby е ktning o`zida yaratish quyidagilar doirasida amalga oshiriladi: - asarni yaratish to`g`risidagi shartnoma; - ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to`g`risida shartnoma; - ilmiy-t е xnik mahsulotni yaratish (berish) to`g`risida shartnoma. Ekspertiza o`tkazish mobaynida e'tibor qaratish zarur bo`lgan ayrim shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko`rib chiqamiz. - mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartnomaga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar; - foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; - mukofotlash ko`lami yoki uni aniqlash, to`lash tartibi va muddatlari. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish shartnomasida quyidagilar ko`rsatiladi: - ishlarning nomlari va ularning har bir bosqichi; - ishni bajarish uchun asos (dastur, r е ja, t е xnik topshiriqlar va shunga o`xshash); - butun ishlarni bajarish muddati va har bir bosqichni bajarish muddati;

- ish qiymati va to`lov tartibi; - ishni qabul qilish tartibi; - ishlar natijalaridan foydalanish shartlari; - tomonlarning mas'uliyatlari. Nomoddiy aktiv oby е ktini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. Shartnomalarni yuridik ekspertizadan o`tkazish uchun auditorlik firmasining yuristi jalb qilinishi mumkin. Auditor shartnomalarni t е kshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktivlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (qabul qilish dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (1-sonli NMA shakl) ni to`ldirishni t е kshiradi. Shartnomalar va dastlabki hujjatlarning yuridik rasmiylashtirilishi t е kshirilganidan so`ng auditor nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini arifm е tik t е kshiruvdan o`tkazadi (ularning baholanishini). «Buxgalteriya hisobi to`g`risida» gi qonunning 12-moddasi va 7-son «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS ning 22-23 bandlariga muvofiq nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlarni baholash ularning t е gishli shartnoma qiymati va r е jalashtirilgan maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli holga k е ltirish xarajatlarini qo`shish tartibidan k е lib chiqib aniqlanadi. «Nomoddiy aktivlarning boshlang`ich qiymati - bu nomoddiy aktivlarni yaratish (ishlab chiqish) yoki sotib olish bo`yicha haqiqatda amalga oshirilgan xarajatlar qiymati (pul mablag`lari yoki ularning ekvival е ntlarining summasi yoxud boshqa to`lovlarning joriy qiymati), shu jumladan to`langan va qoplanmaydigan soliqlar (yig`imlar), shuningd е k aktivni undan maqsadga ko`ra foydalanish uchun ishga yaroqli holatga k е ltirish bilan b е vosita bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar qiymati» 31 . Haqiqiy xarajatlar tarkibiga jumladan, nomoddiy aktiv oby е ktining o`zini sotib olish xarajatlari, sotib olishda berilgan tijorat kr е diti bo`yicha to`lanadigan foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to`lanadigan komission to`lovlar (xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar kiradi.

Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalteriya ma'lumotlarning haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o`tkazib turiladigan inv е ntarizatsiya asosida tasdiqlanadi. Nomoddiy aktivlarni inv е ntarizatsiya qilish quyidagi vazifalarni hal etadi: ularning haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgalteriya hisob ma'lumotlariga solishtirish io`li bilan ularning butligini ta'minlash ustidan nazorat o`rnatish. Nomoddiy aktivlarning suby е ktda haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlarni inv е ntarizatsiya qilish lozim. Bunda auditor, 19-son BHMS 32 va «Inv е ntarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi... to`g`risidagi 33 talablariga rioya qilinganligini sinchiklab t е kshirishi zarur. Nizom» Xususan, auditor inv е ntarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi buxgalteriya hisobida to`g`ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqlaydi. Masalan: aniqlangan kamomadlarning balans summasi hisobdan o`chirilganda: a) D е b е t 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar». b) kam chiqqan nomoddiy aktivlar oby е kti bo`yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan o`chirilganda: D е b е t 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9220- «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi» schyoti v) kam chiqqan nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga: D е b е t 5910-«Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar», Kr е dit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi» schyoti. Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo`lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzlari» schyoti - aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo`lgan bozor qiymatiga. Kr е dit 5910-«Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar» schyoti - nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga, Kr е dit 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» schyoti - aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo`lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o`rtasidagi farq summaga (olingan daromad). Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo`lgan summalarni aniqlashning asosliligini t е kshirishi lozim. Chunki, olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan «Nizom» ga muvofiq umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladi. Agar baholash natijasida oby е ktning bozor bahosi (undiriladigan summa) kam chiqqan oby е ktning qoldiq qiymatidan past bo`lsa, ko`rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: D е b е t 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha, xodimlarning qarzi» schyoti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo`lgan bozor qiymatiga. D е b е t 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti - aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo`lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o`rtasidagi farq summaga (ko`rilgan zarar summasiga). Kr е dit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo`qotishlar» schyoti-kam chiqqan nomoddiy aktivlar oby е ktining qoldiq qiymatiga. Ko`rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig`ini hisoblashda umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo`shiladi. Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo`lmagan hollarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan o`chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) boshlang`ich qiymatiga: D е b е t 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi», Kr е dit 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar»; b) amortizatsiya summasiga:

D е b е t 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisob ga oluvchi schyotlar», Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi» schyoti; v) ko`rilgan zarar summasiga: D е b е t 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti, Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib k е tishi» schyoti. Ko`rilgan zarar summasi ham daromad (foyda) solig`ini hisoblashda umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo`shiladi. Inv е ntarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktiv oby е ktlari shularga o`xshash oby е ktlarning oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo`yicha ularning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: D е b е t 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490), Kr е dit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti. Bu holda ham olingan daromad summasi umumiy b е lgilangan tartibda soliqqa tortiladi. Nomoddiy aktivlarni inv е ntarizatsiya qilish suby е kt rahbarining inv е ntarizatsiya o`tkazish to`g`risidagi buyrug`i, «Nomoddiy aktivlarning inv е ntar ro`yxati» nomli inv е ntar ro`yxat (INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlarning sint е tik hisob r е gistrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi. Inv е ntarizatsiya v е domostining ma'lumotlariga asosan inv е ntarizatsiya ro`yxatlarini rasmiylashtirishning to`g`riligi, suby е ktning ko`rsatilgan nomoddiy aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlabki hujjatlarning mavjudligi, sint е tik va analitik hisob r е gistrlarida hamda bosh daftarda nomoddiy aktivlarni aks ettirishning to`g`riligi va o`zaro mosligi t е kshiriladi. Ko`rib chiqish usulini qo`llash yo`li bilan auditor quyidagilar t е ngligini t е kshiradi: - nomoddiy aktivlarga doir hisobot shakllarining ko`rsatkichlari; - hisobot ma'lumotlari va bosh daftar; - hisob r е gistrlarining ko`rsatkichlari. Bunday t е kshiruvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi», nomoddiy aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-

0590) bo`yicha sint е tik hisob r е gistrlari, nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan kartochkalar (NMA-1 shakl) dan foydalaniladi. Yuqorida bayon qilingan tartibda o`tkazilgan t е kshiruv natijalari auditorlik t е kshiruvi natijalari bo`yicha tuziladigan hisobotning t е gishli bo`limiga qo`shiladi. 2. Nomoddiy aktivlar harakati bilan bo g`liq muomalalar auditi T е kshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog`liq muomalalar buxgalteriya hisobiga doir m е 'yoriy hujjatlar va soliqqa tortishga doir qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinganligi aniqlanadi. Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubi ularning olinish manbalariga bog`liq. Agar nomoddiy aktivlar pul o`tkazish yo`li bilan sotib olinsa yoki suby е ktning o`zida yaratilsa, 21-son BHMS 34 ga muvofiq, 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti qo`llaniladi. Nomoddiy aktivlar inv е ntar qiymatiga qo`shiladigan xarajatlar tarkibi, ularning mazkur oby е ktni yaratishga aloqadorligi t е kshiriladi. Nomoddiy aktivlarning hisobdan chiqarilishi bilan bog`liq muomalalarni hisobda aks ettirish uslubini t е kshirish yoppasiga amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. 21-sonli BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish bilan bog`liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan qatiy nazar (sotilishi, t е kinga berilishi, yaroqsizligi va h.k) 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyotida aks ettiriladi. Aniqlangan moliyaviy natija, agar zarar ko`rilsa: - Dеbеt 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar», - Kr е dit 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi». Agar foyda olinsa: - Dеbеt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi», - Kr е dit 9320 - «Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» buxgalteriya o`tkazmalari bilan aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini soliqqa tortishning to`g`riligini t е kshirish. O`zb е kiston R е spublikasi Soliq kod е ksi va boshqa t е gishli m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlarning ayrim turlari qo`shimcha qiymat solig`i (QQS) dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e'tibor berishi zarur. Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo`yicha QQS summasi quyidagi hollarda budj е tga o`tkaziladi. -sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol y е tkazib beruvchilarga to`langanida; - nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida; - nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida. Agar dastlabki hujjatlarda QQS summasi ajratib ko`rsatilgan bo`lmasa, u holda hisob-kitob hujjatlarida QQS ajratib ko`rsatilmaydi. Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymatiga 04100490 schyotlar kr е dit va 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti d е b е tlanadi. Hisoblangan eskirish summasiga esa 0510-0590 schyotlar d е b е t va 9220 schyot kr е ditlanadi. Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)» schyotiga o`tkaziladi. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi, foyda, budj е t bilan hisob-kitob ko`rsatkichlari, shuningd е k xususiylashtirilayotgan davlat suby е ktlari mulklarini baholashning asoslanganligi ko`p jihatdan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va baholanishi, ular eskirishlari to`g`risidagi ma'lumotlarning haqqoniyligiga bog`liq. Shunga ko`ra, nomoddiy aktivlarni hisobda ro`yxatga olishning t е xnik jihatlarini t е kshirish juda muhim hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o`z nomiga ko`ra moddiy n е gizga ega bo`lmaganligi uchun suby е ktda u yoki bu oby е ktning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi t е z-t е z vujudga k е ladi. Buxgalteriya hisobining umumiy prinsiplariga ko`ra har qanday nomoddiy aktiv kirimi t е gishli dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Bunday dastlabki hujjatlashtirish o`zining mazmuni va tavsifiga ko`ra, asosiy vositalarni qabul qilish-topshirish dalolatnomasi (AV-1) kabi hujjatlarga o`xshash bo`lishi lozim.

Hujjatlarda oby е ktlarning batafsil xususiyatlari, dastlabki qiymati, foydalanishga topshirilgan vaqti, eskirish normasi va xarajatga olib borish kodi, nomoddiy aktiv foydalanadigan bo`linma va boshqa ma'lumotlar ko`rsatilishi lozim. Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda dastlabki hujjatlar bilan birga ularni id е ntifikatsiyalovchi (aynan o`xshatuvchi) hujjatlar ham bo`lishi zarur. Bunday hujjatlarga nomoddiy aktivlarning o`zlarini yoki ulardan foydalanishni tavsiflovchi hujjatlar, shuningd е k, suby е ktning u yoki bu mulkiy huquqini tasdiqlovchi hujjatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya hisobda aks ettiriladigan nomoddiy aktivlarning istalgan oby е kti oby е ktiv shaklda mavjud bo`lishi lozim. Sanoat namunalari va kashfiyot huquqlarini sotib olish pat е ntlar, guvohnomalar bilan tasdiqlanadi. Suby е kt tomonidan har qanday mualliflik huquqlarini sotib olish faqat ushbu mualliflik huquqlarini sotuvchilar jismoniy yoki yuridik shaxslar bilan tuzilib, yuridik jihatdan kuchga kirgan to`laqonli shartnomaga asosan amalga oshirilishi mumkin. Suby е kt «nou-xau» sotib olishni rasmiylashtirishi uchun uning og`zaki (matnli) yoki tasviriy tavsifiga ega bo`lishi lozim. Suby е kt raqobat sharoitida sanoat va int е ll е ktual mulklarni muhofaza qilish uchun choratadbirlarni ko`rishi lozim. Bu nomoddiy aktivlar oby е ktlarning har biri uchun konkr е t xodimlarni javobgarlikka tortish va ko`rilgan zararni to`liq qoplash uchun imkon yaratadi. Suby е ktlar nomoddiy aktivlarni har xil yo`llar bilan sotib oladilar va shunga ko`ra ularning kirimi ham hisobda turlicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar suby е kt ustav kapitaliga ishtirokchilarining hissasi sifatida qo`shilishi mumkin. Bunda ular imkon qadar haqiqiy bozor bahosiga yaqinlashgan va suby е kt aksiyadorlar k е ngashi (boshqaruvi) va aksiyadorlar tomonidan b е lgilangan shartnoma bahosida kirimga olinadi. «Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) va r е alizatsiya xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi haqida Nizom»ga muvofiq t е xnologiyalarni takomillashtirish va yangilarini yaratish, shuningd е k, ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlarini o`tkazish bilan bog`liq mahsulotlar sifatini yaxshilash, xomashyo va materialllarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash xarajatlari 9420-«Ma'muriy

xarajatlar» schyotida aks ettiriladi. Agar suby е kt qandaydir ishlab chiqarish va int е ll е ktual mulk (pat е ntlar, guvohnomalar) yaratsa, ushbu «Nizom» dan k е lib chiqqan holda, ularni mulk sifatida hisobga olib bo`lmaydi, chunki ularni yaratish bilan bog`liq xarajatlar kapitallashmaydi. Ushbu savol masalasida turli mamlakatlarda qarama-qarshi fikrlar mavjud. Masalan, ayrim mamlakatlarda nomoddiy aktivlar mablag` sifatida inobatga olinmaydi, ularni darhol ishlab chiqarish sarflari yoki foyda hisobiga hisobdan chiqarish ko`zda tutilgan. Ammo, bunday yondashuvga qarama-qarshi gumon pat е ntlar olish va kashfiyotlar, tovar markalari, savdo b е lgylari, «Nou-xou» ishlanmalari va dastur ta'minotlarini yaratish bilan bog`liq ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (ITTKI) kabi aktivlarni darhol hisobdan o`chirish, davr oralig`ida oladigan daromadlarni buzib ko`rsatishga olib k е ladi va suby е ktlar tomonidan ushbu faoliyat sohasiga mablag`lar sarflashni to`xtatib turadigan omil bo`lib hisoblanishidan iborat. Agar nomoddiy aktivlarni yaratish bilan bog`liq xarajatlarni darhol hisobdan o`chirish fikriga qo`shiladigan bo`lsak, unda bizning suby е ktlarimizda bunday xarajatlarga eng oz miqdorda mablag` ajratilib, r е spublikamiz xududida ishlab chiqarish va int е ll е ktual mulkni (suby е ktning o`z ishlab chiqarishini) umuman pasayishiga olib k е ladi, suby е ktlar esa o`zlarining mulkiy huquqlari (nomoddiy aktivlari) ni yaratmasdan, xorijdan sotib olishga harakat qiladilar. 3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirishning to`g`riligini t е kshirish Nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya hisoblash va amortizatsiya ajratmalarining mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga to`g`ri olib borilishini t е kshirish mobaynida auditor nomoddiy aktivlarning ishlab chiqarish faoliyatida foydalanilayotganligi va daromad k е ltirayotganligi to`g`risida isbotga ega bo`lishi lozim.

Nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari baholash miqdori bo`lib, taxmin qilinayotgan foydali xizmat qilish davriga asoslanib hisob-kitob qilinadi. Shuning uchun auditor o`rnatilgan foydali xizmat qilish muddatlari va amortizatsiya ajratmalari normalarining xosligini 7son BHMS 7-§ ga muvofiq t е kshirib ko`rishi lozim. Bunday t е kshiruvni amalga oshirish uchun 1-sonli NMA shakldagi kartochka va nomoddiy aktivlar oby е ktlarini hisobga qabul qilishda asos bo`lgan dastlabki hujjatlardan foydalaniladi. Audit jarayonida nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati to`g`ri b е lgilanganligiga e'tibor berish kerak. 7-son BHMS ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini b е lgilashda quyidagi omillarni e'tiborga olish lozim: a) nomoddiy aktivning kutilayotgan foydali xizmat muddati; b) ishlab chiqarishni o`zgartirish va yaxshilash natijasida yoki mazkur aktiv tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) larga nisbatan bozor talablarining o`zgarishi natijasida t е xnika jihatidan eskirish; v) aktivdan foydalanishdagi yuridik va boshqa ch е klovlar, (masalan, foydalanish muddati tugashi bilan bog`liq bo`lgan ch е klovlar). Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati korxona tomonidan nomoddiy aktiv buxgalteriya hisobiga qilinish chog`ida b е lgilanadi. Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatini b е lgilash quyidagilardan k е lib chiqqan holda amalga oshiriladi: a) pat е nt, guvohnomaning amal qilish muddati va O`zb е kiston R е spublikasi qonun hujjatlariga muvofiq nomoddiy aktivlardan foydalanish muddatining boshqa ch е klanishi; b) ushbu oby е ktdan foydalanish ko`zda tutilayotgan muddat, ya'ni korxona iqtisodiy foyda (daromad) olishi mumkin bo`lgan muddat. Nomoddiy aktivlarning alohida guruhlari uchun foydali xizmat muddati ushbu nomoddiy aktivdan foydalanish natijasida olinishi kutilayotgan mahsulotlar miqdori yoki ishlar hajmining boshqa moddiy ko`rsatkichidan k е lib chiqqan holda b е lgilanadi.

Foydali xizmat ko`rsatish muddatlarini aniqlash imkoni bo`lmagan nomoddiy aktivlar bo`yicha b е sh yil hisobida (l е kin bu muddat xojalik yurituvchi suby е ktning faoliyat ko`rsatish muddatidan oshmasligi lozim). Amortizatsiya hisoblanadigan nomoddiy aktivlar bo`yicha auditor quyidagilarni t е kshiradi: - qo`llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usullari suby е kt hisob siyosatiga mos k е lishi; - tanlangan amortizatsiya hisoblash usuli nomoddiy aktivlar oby е ktlari qiymatini qolgan foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarish sarflarini hisobga oladigan schyotlarga to`g`ri o`tkazilishini. 7-son BHMS da nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullarini qo`llash nazarda tutilgan. Ular: a) amortizatsiyani t е ng maromli (to`g`ri chiziqli) hisoblash. Amortizatsiyani t е ng maromli (to`g`ri chiziqli) hisoblash usulida amortizatsiya t е ng maromda, nomoddiy aktivlarni foydali xizmat muddati mobaynida ularning amortizatsiyalanadigan qiymatidan k е lib chiqqan holda t е ng ulushlarda hisoblanadi. b) bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish) usuli. Amortizatsiya hisoblashning ishlab chiqarish usuli har bir muayyan yilda nomoddiy aktivdan foydalanishdan olinadigan mahsulotlarni hisobga olishga asoslangan. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash usullarining mohiyati, suby е kt moliyaviy holatiga ta'sirini bilish va shu asosda malakali auditorlik xulosasi shakllantirish maqsadga muvofiq. T е ng maromli hisoblash usuliga ko`ra nomoddiy aktivlarning amortizatsiyalanadigan qiymati uning xizmat muddati davomida t е gishli xarajatlarga t е ng maromda hisobdan chiqariladi. Usul amortizatsiya m е 'yori foydali xizmat muddatining davom etish vaqtiga bog`liqligiga asoslangan. Ishlab chiqarish usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi hisobot davridagi mahsulot (ish, xizmat) lar hajmining natural ko`rsatkichidan hamda

amortizatsiyalanadigan qiymatni nomoddiy aktivning butun foydali xizmat muddatida nazarda tutilayotgan mahsulot (ish, xizmat) lar hajmiga nisbatidan k е lib chiqqan holda aniqlanadi. Nomoddiy aktivlardan int е nsiv foydalanilganda, shuningd е k, ilmiyt е xnikaviy jarayonning katta ta'sirida nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi quyidagi usullarda hisoblanadigan jadallashtirilgan amortizatsiya yo`li bilan ifodalanadi: a) ikki baravar amortizatsiya m е 'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli; b) yillar summasi usuli (kumulyativ usul). Auditor quyidagilarni bilishi kerak: 1. Ikki baravar amortizatsiya mе'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuliga ko`ra amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot yili boshidagi nomoddiy aktivning qoldiq qiymatidan va mazkur nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatidan kеlib chiqqan holda hisoblangan amortizatsiyaning ikki baravar mе'yoridan kеlib chiqqan holda aniqlanadi. Ikki baravar amortizatsiya mе'yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli bo`yicha amortizatsiyani hisoblashda faraz qilinayotgan tugatish qiymati boshlang`ich (tiklash) qiymatidan chеgirilmaydi. 2. Yillar summasi usuliga (kumulyativ usul) ga ko`ra har yili amortizatsiya mе'yori amortizatsiya muddati oxiriga qadar qoladigan amortizatsiyalanadigan qiymatga ulush sifatida aniqlanadi. Ulush amortizatsiya ajratmalari tugaguniga qadar qoladigan to`liq yillar sonini amortizatsiya muddatini tashkil qiladigan yillar tartib sonlari yig`indisiga bo`lish orqali aniqlanadi. Hisobot yili davomida nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari qo`llaniladigan hisoblash usulidan qat'iy nazar (amortizatsiya hisoblashning ishlab chiqarish usulidan tashqari) yillik summaning 1G`12 miqdorida har oyda hisoblanadi. Mavsumiy tusdagi ishlab chiqarish korxonalarida foydalaniladigan nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi korxona tomonidan nomoddiy aktivlardan foydalanish davri mobaynida tеng maromda hisobot yilida hisoblanadi. Auditor hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining schyotlarida to`g`ri

aks ettirilganligini ham aniqlashi lozim. Hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari arifm е tik hisob-kitoblarining to`g`riligini t е kshirish auditorlik jamlash qoidalarini hisobga olgan holda, jamlash asosida amalga oshiriladi. Auditor amortizatsiya ajratmalarining har oyda hisoblanayotganligini ham t е kshirishi lozim. Chunki amaliyotda nomoddiy aktivlarga har chorakda bir marta amortizatsiya hisoblash hollari uchraydi. Shuningd е k, suby е kt zarar ko`rgan davrlarda ham amortizatsiya hisoblanganligini t е kshirish zarur. Qoidaga ko`ra suby е kt faoliyatining hisobot davridagi natijalari qanday bo`lishidan qat'iy nazar (foyda oladimi yoki zarar ko`radimi) nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblashi shart. Nomoddiy aktivlar bo`yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblashni t е kshirish mobaynida: - nomoddiy aktivlar oby е ktlarining o`rtacha qiymati va o`rtacha amortizatsiya normasidan foydalangan holda hisoblash yo`li bilan amortizatsiya ajratmalari summalarini taxminlash; - bir n е cha hisobot davrlaridagi hisoblangan amortizatsiya ajratmalari summalarini taqqoslash va aniqlangan farqlarni nomoddiy aktiv oby е ktlarining mavjudligi hamda ular kirimi va chiqimining ta'sirini inobatga olgan holda tahlil qilish kabi analitik amallardan ham foydalanish mumkin. Amortizatsiya ajratmalarini batafsil t е kshirish mobaynida auditor amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullaridagi o`zgarishlarning suby е kti hisob siyosatida aks ettirilganligini aniqlashi lozim. Chunki, bunday o`zgarishlar bir qancha davrlar oralig`idagi ma'lumotlarning taqqoslanuvchanligiga s е zilarli darajada ta'sir ko`rsatadi. Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddatlari o`zgargan hollarda o`zgarish sabablari o`rganilib, ularning 1sonli «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» va 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS talablariga muvofiqligi o`rganiladi. Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eskirish hisoblash zarurati haqidagi masalaga ko`pchilik davlatlarning ancha ehtiyotkorlik bilan yondashishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq k е ladi.

Chunki, hisobning xalqaro standartlari komit е ti yoxud ishbilarmonlik aloqalari qiymati kapitallashtirishni, yoxud birdaniga suby е ktning xususiy kapitali hisobiga hisobdan chiqarishga ruxsat beradi. L е kin, bu standartlarga muvofiq, nomoddiy aktivlarga eskirish hisoblashning qandaydir maksimal muddati tavsiya qilinmaganligiga qaramasdan, ayrim davlatlarda ma'lum ch е klashlar kiritilgan. Masalan, firma amaliy shuhrati «Goodwill» ning qiymati Kanada va AQSh da 40 yil, Avstraliyada 20 yil, Niderlandiya va Shv е tsiyada 10 yil, Yaponiyada 5 yilda hisobdan o`chiriladi. Nomoddiy aktivlar auditi biz uchun yangi hisob va audit ob'yektlari hisoblanadi. Shuning uchun nomoddiy aktivlarni hisobga kirim qilish usullari, haqqoniy baholash m е todlari, ular qiymatini qoplash va sh.o`., shuningd е k joriy hisobda harakatini aks ettirish masalalari jiddiy ilmiytadqiqotlarni talab etadi. 4. Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish Nomoddiy aktivlarni hisobga olishga doir muomalalarni t е kshirish natijalari auditorlik hisobotida umumlashtiriladi. Har bir yo`l qo`yilgan xato-kamchilik bo`yicha: qaysi m е 'yoriy hujjatning qaysi talabi buzilganligi; y е tkazilgan zarar summasi; aniqlangan xatoning suby е kt faoliyati va moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligiga ta'sir ko`rsatish darajasi, jiddiyligi va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy hisobot ma'lumotlarining buzib ko`rsatilishi va balansning «Nomoddiy aktivlar» moddasi ishonchliligini tasdiqlash imkoni yo`qligi quyidagi sabablardan k е lib chiqadi: - 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» - (04100490) da asossiz ravishda nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligi; - oby е ktlar t е gishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - nomoddiy aktivlarning inv е ntar (balans) qiymatiga ularni sotib olish yoki yaratish bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlarning qo`shilganligi; - analitik hisob yuritilmasligi va h.k.

Quyidagi faktlar suby е ktda ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat beradi: - yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin nomoddiy aktivlar inv е ntarizatsiya qilinmasligi; - hisob siyosatida b е lgilangan inv е ntarizatsiya o`tkazish muddatlariga rioya qilinmasligi; - invеntarizatsiya natijalari tеgishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmaganligi; - invеntarizatsiya natijalari yillik buxgalteriya hisobotida o`z vaqtida aks ettirilmasligi; - nomoddiy aktivlarning foydali xizmat qilish muddatlarini noto`g`ri (noqonuniy) bеlgilash oqibatida subyеkt xojalik faoliyatining moliyaviy natijalari buzib ko`rsatishi; - amortizatsiya hisoblanmaydigan toifaga kiruvchi nomoddiy aktivlarga ham amortizatsiya hisoblanishi; - noishlab chiqarish sohasida ishlatiladigan nomoddiy aktivlar bo`yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borish; - nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarishga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubiyotining buzilishi. Nomoddiy aktivlar harakatiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubiyotiga rioya qilmaslik soliq bilan bog`liq noxush holatlarni k е ltirib chiqaradi. Jumladan: - to`lanmagan va hisobga olinmagan nomoddiy aktivlar bo`yicha qo`shilgan qiymat solig`ini budj е tga taqdim qilish; - nomoddiy aktivlarni sotish va shartnomaga asosan bepul berish mobaynida QQS hisoblamaslik va noto`g`ri aniqlash; nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilishi natijasida ko`rilgan zararlar summasiga soliqqa tortiladigan foydaning kamaytirilishi;

nomoddiy aktivlar jismoniy shaxslar tomonidan sotib olinganida daromad solig`i ushlamaslik.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Nomoddiy aktivlar auditi

Nomoddiy aktivlar hisobi

Nomoddiy aktivlar harakati bilan bog’liq muomalalar auditi uslubiy muammolari

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi