Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi - Экономика - Рефераты

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

222 KB

Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi Reja: 1. Asosiy vositalar to’g’risida tushuncha 2. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini tashkil qiluvchi xarajatlar tarkibi 3. Asosiy vositalar kirimining hisobi 4. Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash usullari va ularning buxgalteriya hisobi 5. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari va ularning chiqib ketishining buxgalteriya hisobi 6. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini aniqlash va qayta baholash natijalari hisobi 7. Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularning turlari 8. Nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi

1. Asosiy vositalar to’g’risida tushuncha 5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar korxonalar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish maqsadida yoxud xo’jalik faoliyati olib borishda uzoq vaqt davomida ma’muriy va ijtimoiy - ma d aniy vazifalarni amalga oshirish uchun saqlaydigan moddiy aktivlardir. Asosiy vositalar ba’zan korxona barcha aktivlarining asosiy qismini tashkil etadi, shuning uchun uning moliyaviy holatini moliyaviy hisobotda ko’rsatish uchun katta ahamiyatga ega. 5-son BHMSning 6-bandiga muvofiq asosiy vositalar, agar: a) korxonada kelgusida aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda tushishiga ishonch bo’lsa; b) aktivning qiymati aniq baholangan bo’lsa, aktiv sifatida tan olinadi. Korxona asosiy vositalar obekti etirof etishning birinchi shartiga mos kelishini belgilashda dastlabki etirof etish paytigacha mavjud dalillar asosida kelgusida iqtisodiy foyda olish ehtimoli darajasini baholashi kerak. Bu korxona kelgusida olingan aktivga ega bo’lish, foydalanish va boshqarish bilan bog’liq barcha haqlar unga tegishli bulishiga ishonch hosil qilishi va mazkur obyektga ega bo’lish bilan bog’liq barcha tavakkallikni o’z zimmasiga olishni bildirali. Ushbu iqtisodiy foydani olishning yetarlicha yuqori ehtimoli korxonaning aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda ko’rishi va o’z zimmasiga tegishli tavakkalchilikni yuklashi bo’yicha aniqlikni taqazo etadi. Bunday aniqlik odatda iqtisodiy foyda va tavakkalchilik butunlay korxonaga o’tgandagina mavjud bo’ladi. Ungacha aktivni sotib olish operatsiyasi odatda muayyan yo’qotishlarsiz bekor qilinishi mumkin, shuning uchun aktiv etirof etilmaydi. Asosiy vositalarni etirof egishning ikkinchi sharti, odatda, buxgalteriya hisobi amaliyotida oson qanoatlantiriladi, chunki aktivni sotib olishni tasdiqlaydigan almashtirish opera iiyasi natijasida uning qiymati aniqlanadi. Shu bilan birga, agar aktiv xo’jalik subyektining o’z kuchi bilan vujudga kelsa, uning qiymatini ishonchli baholash tashqi taraflar bilan

materiallar, ishchi kuchini sotib olish va asosiy vositani barpo etish jarayonidagi boshqa sarflar asosida amalga oshirilishi mumkin. 5 - BHMSning 4-bandida quyidagi mezonlarga javob beruvchi moddiy akgivlar asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi nazarda tutilgan: a) bir yildan ko’proq xizmat muddati; b) O’zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan ko’proq qiymatlagi predmetlar, bir donasi uch u n. Korxona rahbari hisobot yilida asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi uchun ular qiymatining kam mi qd orini belgilash huquqiga ega. Asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarni ng hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilashda xo’jalik subyekti rahbari sohaning xususiyatlariga, korxona ko’lami hamda korxonaning xo’jalik operatsiyalari xususiyatiga asoslanishi mumkin. Shu 5-BHMSda xizmat muldash va qiymatidan qat’iy nazar qu y idagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmasligi belgilab qo’yilgan: a) maxsus asmavzu va qurilmalar; b ) maxsus va sani t ar kiyim, maxsus poyabzal; va yo t ar joy buyumlari; I) kansel a r i ya buyumlari; d) oshxona anjomlari, shuningdek, oshxona sochiq - dasturxonlari;) qurilish bo’yicha sarflar qurishmontaj ishlari qiymatiga kiritila d igan vaqtinchalik moslama va qurilmalar; j) foydalanish muddati bir yildan kam bo’lgan almashtiriluvchi inshootlar; z) ov qurollari. Shuni qayd etish kerakki, bozor iqtisodi sharoitidagi buxgalteriya hisobida markazlashgan rejali iqtisodiyot shartsharoitidan farqli o’laroq, asosiy vositalarning yangi obektlari paydo bo’ladi va hisobga olinadi. Ularga qono’n hujjatlariga muvofiq korxonaga mulk sifatida beriladigan yer uchastkasi ham kiradi. Yuqorida ko’rsatilgan BHMSning 5-bandiga muvofiq asosiy vositalarning yagona buxgalteriya hisobi inventar obektdir. Malum mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan barcha moslamalar va ashyolar yoki alohida konstro’ktiv jihozlangan o’sko’nalari bo’lgan obyekt inventar obyekti, deb e’tirof etiladi. Masalan, ishlab chiqarish binosini ishga tushirishda unga, odatda, yong’indan

saqlash, ventilyatsion va isitish tizimlari biriktiriladi. Buxgalter hisobida bunday qurilmalar bino bilan birga bir inventar ob y ekt sifatida qaraladi. Ammo asosiy binoga biriktirilgan passajir yoki yuk liftlari, sovutgich kameralari, sanoat pechlari, odatda, alohida inventar obektlar sifatida qaraladi. Malum ishni bajarishga mo’ljallangan va o’zida bir butunlikni ifodalovchi konstruktiv birikkan predmetlarning alohida kompleksi ham o’z navbatida invetar obekti bo’lishi mumkin. Konstruktiv birikkan predmetlar kompleksi deganda kompleksga kiruvchi har bir predmet mustaqil emas, balki faqat o’z vazifasini kompleks tarkibida bajarishi natijasida umumiy moslama va xususiyatga ega bo’lgan bitta yoki turli vazifaga ega bo’lgan bitta yoki bir necha predmet tushuniladi. Biroq bitta asosiy vositaning turli foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obekti bo’lsa, har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti sifatida e’tirof etiladi. Yuqorida keltirilgan -misolga qaytsak, faraz qilaylik, foydali xizmat muddati 40 yilga m o’ljallangan ishlab chiqarish binosiga ega bo’lgan korxonada foydali xizmat muddati yetkazib beruvchi tomonidan kafolatlangan va 25 yilni tashkil etadigan zamonaviy yong’indan saqlash tizimi montaj qilindi. Mazkur holatda binoning yong’indan saqlash tizimi asosiy vositalarning alohida inventar obyekti sifatida hisobga olinishi kerak. 2. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini tashkil qiluvchi xarajatlar tarkibi 5-BHMSning 9-bandiga muvofiq asosiy vositalar dastlabki qiymati bo’yicha baholanadi va buxgalteriya hisobiga kiritilali. Asosiy vositalarni barpo qilish yoki sotib olish uchun ketgan barcha sarfharajatlar qiymati, deganda, jumladan, to’langan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivlarni ishchi holatga keltirishga bevosita bog’liq bo’lgan boshqa har qanday sarfharajatlar tushuniladi. Yana shuni hisobga olish kerakki, boshqa shart-sharoitlarda qo’shimcha qiymat soligi va aksiya solig’i kabi soliqlar undiriladigan soliqlar hisoblanadi, yani umumiy tartibda soliq to’laydigan korxona tomonidan mazkur soliqlar to’langanda

hisobga olinadi, biroq asosiy vositalarni sotib olish ishga tushirishda yuqorida ko’rsatilgan soliqlar ham ularning dastlabki qiymatga qo’shiladi. Хo’jalik yurituvchi subektlar amaliyetida asosiy vositalarning dastlabki qiymati, odatda, ularning korxonaga kelib tushishi sabablaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishining asosiy manbalari quyidagilar: obyektni oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha sotib olish; kapital kiritmalar yakunlangandan keyin ishga tushirilgan obyektning oldi-berdisi; tasischi tomonidan ustav kapitaliga qo’shilgan ulush; tekin tushum yoki davlat subsidiyasi; ayirboshlash; uzoq mudlatli ijara shartnomasi moddiy-tovar zaxirasi tarkibidan o’tkazish; qiymati avval belgilangan asosiy vositalarsa kapital kiritmalar; Inventarizatsiya paytida asosiy vositalarning ortiqcha obyektlarini aniqlash. 5-BHMSning 11-bandi haq evaziga olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga kiritilgan quyidagi sarflarni belgilaydi: shartnoma bo’yicha qurilish- montaj ishlari uchun pudratchilarga va aktivlarni yetkazib beruvchilarga to’langan summa; asosiy vositalarga egalik huquqini olish bilan bog’liq ro’yxatga olish yig’imi, davlat bojlari va shunga kabi boshqa to’lovlar; bojxona bojlari va yig’imlari; asosiy vositalar obektlarini sotib olish bilan bog’liq soliqlar va yig’imlar summasi; asosiy vositalar obektlarini sotib olish (yaratish) bilan bog’liq axborot va maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summa; asosiy vositalarning obektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug’urta qilish bo’yicha harajatlar; asosiy vositalarning sotib olishdagi vositachilarga to’lanadigan haq; asosiy vositalarni o’rnatish, montaj qilish, sozlash, ishga tushirishga to’lanadigan harajatlar; aktivni maqsadli foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa harajatlar; 5-BHMSning 12-bandiga muvofiq qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit bo’yicha o’tkazilgan foizlar ishga tushirilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga qo’shiladi. Agar xo’jalik yurituvchi subekt asosiy vosita bilan bog’liq sarflarni to’lash uchun moliya-kredit tashkilotlaridan maqsadli kredit olish bo’lsa, mazkur maqsadli kredit bo’yicha o’tkazilgan foizlar

obyektning ishga tushirilishi xo’jalik yoki pudrat usullari bilan amalga oshirilganidan qatiy nazar, ishga tushirilish jarayoni davomida asosiy vositalarning ishga tushirilayotgan obyekti qiymatiga kiritilishi kerak. Asosiy vositani ishga tushirish yakunlangan, ya’ni u foydalanishga topshirilgan bo’lsa, foiz xarajatlarini kapitallashtirish to’xtatiladi, asosiy vositalar obyekti foydalanishga berilgandan keyin o’tkazilgan foizli xarajatlar esa xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar (9610 - «Foiz ko’rinishidagi xarajatlar" hisobvarag’i)ga kiritiladi. Korxonaning o’z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati sotib olingan aktiv qiymati kabi tamoyil asosida belgilanadi, yani asosiy vositalarning ushbu obyektlarini ishga tushirish bo’yicha aniq sarflar summasidan tashkil topadi. Agar asosiy vositalarning obektlari chet el valutasiga sotib olinsa, u holda ularning dastlabki qiymati barcha to’lanadigan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivni yetkazib berish va montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish bo’yicha sarflar va undan maqsadli foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq har qanday boshqa xarajatlar yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanaladi O’zbekiston Respublikasya Markaziy banki belgilagan kurs bo’yicha summani chet el valutasining qiymatiga hisoblash yo’li bilan milliy valuta (so’mlar)da belgilanadi va buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, asosiy vositalarning sotib olingan obyektlari to’lovlari, moddiy- tovar zaxiralarini sotib olish bo’yicha kontraktlarni tayyorlash, ro’yxatdan o’tkazish va yopish bilan bog’liq xarajatlar va bevosita sotib olish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa xarajatlar moddiy-tovar zaxiralarining tannarxiga kiritilmaydi, balki ular hisobot davrida yuzaga kelgan xarajatlar deb etirof etiladi. Yuqorida bayon qilinganidek, asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati odatda ularning korxonaga kelib tushish sabablaridan kelib chiqib aniqlanadi. Quyida asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab, ularning boshlang’ich qiymati shakllanishi, yani uni tan olish uchun maqbul asoslar keltirilgan.

Asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab ularning boshlang’ich qiymatini tan olish № Asosiy vositalariing kelib tushish manbai Boshlang’nch kiymatni baxolash uchun asos 1 Т ekin (sovg ’ a qilish shartnomasi buyicha) Joriy kiyma t , to’langan va qoplanib berilmaydigan soliqlar (yigimlar) xamda aktivni yetkazib kelib, montaj kilish, o’rnatish, ishga tushirish bo’yicha xarajatlar va uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan har qanday boshqa xarajatlarni hisobga olgan xolda 2 Тayyor maxsulotlar tarkibidan o’tkazish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Malkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54 sonli qarori bilan tasdiqlangan **Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomga muvofik aniqlanadigan ishlab chnkarish tannarx i 3 Тovar-moddiy zaxiralari (tayyor maxsulotlardan tashqari) tarkibidan o’tkazish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirliga tomonidan 1998 yil 27 avgustdagi 44 son bilan tasdiqlangan va O’zbeknston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 28 avgustda 486 raqam bilan ro’yxatdan o’tkazilgan 4son BHMS "Тovar- moddiy zaxiralar"ga muvofiq aniqlanadngan balans kiymati 4 Qonun xujjatlarida belgnlangan tartibda ayirboshlash bo’yicha olish Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalar obyektinnng qoldik kiymati 5 Qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qo’shimcha pul to’lash yuli bilan ayirboshlash bo’yicha olish Ayirboshlashda berilgan asosiy vositalarning obyektini qoldik kiymatini ayirboshlash paytida berilgan (olingan) pul mablaglari yoki uning ekvivalentlariga ko’paygan (kamaygan) summasi

6 Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda majburiyatlarni pulsiz vositalar bilan bajarish (to’lash)ni nazarda tutadigan shartmomalar buyicha olish Korxona tomonidan bsrilgan yoki berilishi lozim bo’lgan boyliklar qiymatn yoxud shunga o’xshash asosiy vositalar obyektini tesh holatlarda sotib olinadigan qiymati 3. Asosiy vositalar kirimining hisobi Korxonalarga asosiy vositalar turli manbalardan kirim qilinadi. Asosiy vositalarni kirim qilish jarayonida turli xarajatlar sarflanadi va ularning boshlang’ich qiymati buxgalteriya hisobi schyotlarida hisobga olinadi. Ushbu muomalalarning buxgalteriya hisobida aks ettirilish jarayonini misollarda ko’rib o’tamiz. Misol. "Sitroniks" AJ 2006 yil 10 martda italiyalik xorijiy sherik bilan umumiy qiymati 2500000 yevro bo’lgan to’qimachilik uskunasini sotib olish bo’yicha shartnoma tuzdi. Yetkazib berish shartnomasiga muvofiq, sotib oluvchi uskuna qiymatining 50 foizni yetkazib beruvchining akkreditiv hisob varag’iga oldindan o’tkazishi kerak. AJ 2006 yil 15 martda yetkazib beruvchining bankida akkreditiv hisob varag’ini ochdi. Akkreditiv hisobvarag’i ochilgan sanada yevroning O’zbekist’on Respublikasi Markaziy banki tomonidan so’mga nisbatan belgilangan kursi bo’yicha (keyinchalik so’mga nisbatan 1 yevroning kursi deb yuritiladi) 1 yevro 1440 so’mni tashkil etdi. Akkreditiv hisobvarag’ini ochish bilan bog’liq xarajatlar o’tkaziladigan valuta summasining 0,2 foizini, akkreditiv o’tkazish uchun bank haqi o’tkazilgan summaning 1,2 foizini, kontraktni tayyorlash uchun yuridik firma 200 yevroni, kontraktni ro’yxatdan o’tkazish va yopish bilan bog’liq garflar kontrakt summasining 0,05 foizini tashkil etdi. Bunlan tashqari, milliy valutani yevroga konvertatsiya qilishda konvertatsiya qilingan chet el valutasi summasining 0,2 foiz miqdorida komission haq to’landi. 2006 yil 18

martda uskuna k o’llandi. Uskunani tashish (transportda tashish, jo’natish, ortishtushirish ishlari, yetkazib berish) da xavfsizlikni taminlash, fransport uchun to’lov va boshqalar bo’yicha sarflar 250.000 yevroni tashkil etdi. 2006 yil 25 martda invoysda ko’rsatilgan qiymatdan 5 foizni tashkil etadigan bojxona to’loviga muvofiq yuk bojxona deklaratsiyasi taqdim etildi. Yuk bojxona deklaratsiyasi taqdim etilgan sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan so’mga nisbatan o’rnatilgan yevro kursi 1 yevro uchun 1470 so’mni tashkil etli. Хorijiy mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan uskunani o’rnatish. Montaj qilish, sinash va ishga tushirish, sozlash ishlari bo’yicha sarflar 100000 yevroni tashkil etdi. Bu xususda ular 2006 yil 10 aprelda hisob-kitob taqdim etishdi (bu sanada kurs bo’yicha 1 yevro 1472 so’mni tashkil etdi). Uskuna 2006 yil 1 2 aprelda ishga tushiriddi. Ishlab chiqarish uskunasini sotib olish bilan bog’liq operatsiyalar "Sitroniks" AJ buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: 2006 yil 15 martda yetkazib beruvchi bankida akkreditiv hisob varag’ini ochishni aks ettirish: Dt 25510 - «Akkreditivlar" - 1800000 m.so’m; Kt 5210 - «Mamlakatlar o’rtasidagi valuta hisoblari" schyoti - 1800000 m.so’m. 1800000 m.so’m = (1 250000 yevro x 1440 so’m 1800000 m.so’m); Sotib olingan asosiy vositalarning to’lovi bilan bog’liq sarflar summasiga: Dt 9430 - «Boshqa operaiion xarajatlar" - 34200 m.so’m; Kt 5210 - «Mamlakatlar o’rtasidagi valuta hisoblari" schyoti - 34200 m.so’m. (23750 yevro x 1440 so’m = 34200 m. so’m). Sarflar summasining hisob-kitobi quyidagi ko’rinishga ega: Akkreditiv hisobvarag’ini ochish bilan bogliq xarajatlar 1250000 yevro x 02 foiz yevro; Akkreditiv o’tkazish uchun bank haqi 1250000 yevro x 1, 2 foiz - 15000 yevro; Kotraktni tayyorlash uchun to’lov 200 yevro; Kontraktni ro ’ yxatdan o ’ tkazish va yopish bo ’ yicha sarflar 250 0000 yevro x 0,05 foiz - 1250 yevro; Chet el valutasining konvertatsiyasi bo’yicha xarajatlar 250 0000 yevro x 0,5 foiz - 5000 yevro; Jami 23750 yevro.

2006 iil 18 mart buxgalteriya o’tkazish talab e tilmaydi; 2006 yil 25 martda a) uskuna xarid qiymati summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 3675000 m.so’m; Kt 6010 - "Yetkazib beruvchi va vositachilarga to’lov hisobi" schyoti - 3675 000 m. so’m. 2500 000 yevro x 1470 so’m = 3675 000 m. so’m; b) uskunani tashish bo’yicha sarflar summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 367 500 m.so’m; Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 367500 m. so’m. (250 000 yevro x 1470 = 367 500 m.so’m). v) uskuna bo’yicha bojxona to’lovlari summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 183750 m.so’m; Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 183750 m .so’m (2500 000 yevro x 5 fo i z - 125 000 yevro x 1470 so’m =183750 m. so’m) 2006 yil 10 aprel o’rnatish, montaj qilish, sinov va ishga tushirish - sozlash ishlari xarajati summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" - 147 200 m.so’m, Kt 6990 - "Boshqa majburiyatlar" schyoti - 147 200 m.so’m. (100 000 yevro x 1472 so’m = 147200 m.so’m). 2006 y il 2 aprel usku n ani foydalanishga t opshirishni aks ettirish: Dt 0130 - "Mashina va u s kunalar ” - 4373 450 m.so’m, Kt 0820 - "Asosiy vositalarni sotib olish" schyoti - 4373 450 m.so’m. Korxona ustav kapitaliga kiritiladigan ulush hisobiga olingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati bo’lib, korxona ta’sischilari tomonidan kelishilgan ularning pul bahosi hisoblanadi, agar O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqalar nazarda tutilmagan bo’lsa. Masalan, "Хususiy korxona to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 12-moddasiga muvofiq, mulkdor xususiy korxon^ning ustav fondiga o’zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi. Shuningdek "Mas’uliyati cheklangan hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 15-moddasiga muvofiq, jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav kapitaliga qo’shiladigan pulsiz hissalarning

puldagi bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy yig’ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi. Korxonaning o’z kuchi bilan qurilgan, shuningdek pulrat shartnomasi bo’yicha qurilgan asosiy vositalar 0100 -"Asosiy vosigalarni hisobga oluvchi schyotlar"larning tegishli schyotlari debetiga, 0810 -"Тugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo’yicha kirim qilib olinadi. Тasischilar tomonidan korxonaning ustav kapitalidagi ulushlari hisobiga kiritilgan asosiy vositalarning kirim qilib olinishi asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyogning (0100) debeti va 4610- "Тasischilarning ustav kapitaliga ulushlari buyicha qarzi" schyotining krediti bo’yicha aks ettiriladi. Boshqa korxonalar yoki shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirimi, 8530 - "Тekinga olingan mulk" schyot bilan bog’lanishida, asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotning (0100) debeti bo’yicha aks ettiriladi. Asosiy vositalarni hisobga olish (0100) schyoti bo’yicha aks ettiriladi. Biroq soliqqa tortish maqsadida tekinga olingan asosiy vositalarning summasi daromad (foyda) solig’ini hisoblaganda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi. Shu bilan birga "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 33-moddasi, jamiyatni ta’sis etish chog’ida aksiyaga to’lanadigan haq sifatida topshirilayotgan mol-mulkning puldagi bahosi muassislar o’rtasidagi kelishuvga muvofiq chiqarilishini belgilab beradi. Agar jamiyatning shu yo’sinda sotib olinayotgan aksiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlarining nominal qiymati qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdordagi ish haqining ikki yuz baravaridan ko’pni tashkil etsa, jamiyat aksiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlarining haqi sifatida topshirilayotgan mol- mulkning puldagi bahosini mustaqil baholovchi chiqarishi kerak. Misol. "Oniks"AJ 2006 yil 10 yanvarda "Sapfir" kompaniyasidan tosh jinslarini qayta ishlash bo’yicha ishlab chiqarish uskunasini sotib oldi, Shartnomaga muvofiq uskunaning qiymati 10800 m.so’mni, shu jumladan QQS 1800 m.so’mni tashkil etadi. Shartnoma shartlariga ko’ra "Oniks" AJ xarid uchun

2006 yil 7 yanvarda uskuna qiymatidan 30 foiz miqdorida bo’nak to’lovini amalga oshirdi. Uskunani sotib olishda "Oniks" AJ mazkur uskunaning texnik va boshqa tavsiflarini baholagan "Avtomatika" injiniring kompaniyasi xizmatidan foydalandi va shartnomaga muvofiq xizmat qiymati 600 m.so’mni tashkil etdi. Aktivdan maqsadli foydalanish uchun uni ishchi holatiga keltirish bilan bog’liq boshqa sarflar quyidagilarni tashkil etdi: yukni yuklashtushirish ishlari 80 m.so’m; avtomobil transportida yetkazib berish xarajatlari 500 m.so’m; uskunalarni yetkazib berishga ma’sul AJ ekspeditorining xizmat safari xarajatlari 100 m.so’m; uskunani yetkazib berish bo’yicha xavfsizlikni taminlash bo’yicha xarajatlar 50,4 m.so’m; ixtisoslashgan montaj kompaniyasining uskunani o’rnatish va montaj qilish qiymati 200 m.so’m; uskunani sinovdan o’tkazishda foydalanilgan materiallarning qiymati 65,6 m.so’m va uskunani ishga tushirish va sozlash bilan bog’liq boshqa sarflar 135,0 m.so’m, 2006 yil 5 yanvarda uskuna ishlatishga berildi va asosiy vositalarni qabul qilish berish haqidagi dalolatnoma rasmiylashtirildi. Yuqorida ko’rsatilgan operaaiyalar "Oniks" AJ buxgalteriya hisobida aks ettirilishi tartibini ko’rib chiqamiz: 2006 yil 7 yanvar uskunani yetkazib beruvchiga bo’nak to’langanining ifodasi: Dt 4320 - «Uzoq muddatli aktivlar ostida yetkazib beruvchi va pulratchilarga bo’naklar" – 3244000, Kt 5110 - hisob -kigob schyoti- 3240000. 2006 yil 10 yanvar a) yetkazib beruvchilarga to’langan, uskunaning qiymatiga: Dt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish» - 10.800.000; Kt «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lash schyotlari" – 10800000. b) uskunani mol yetkazib beruvchilarga berilgan bo’naklarning qoldig’ini yopish; Dt "Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lash schyoti" -3240000; Kt 4320 - «Uzoq muddatli aktivlar ostida yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar" schyoti – 3240000. v) uskunaning texnika ishlari va boshqa tavsiyalarini baholash summasiga; Dt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" – 600000, Kt "Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lash schyoti" - 600000.

g) uskunalarni yetkazib berish, yukni ortish-tushirish yetkazib berishda xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha, sarflar summasiga, shuningdek uni o’rnatish va montaj qilish ishlari qiymatiga: Dt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" - 830400, Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti - 830400. d) uskunani korxonaga yetkazib berishga vakil bo’lgan ekspeditorning xizmat safari xarajatlari summasiga: Dt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" – 100000, Kt 4220 - «Хizmat safariga berilgan bo’naklar" yoki 6970 - «Hisobdor shaxslarga qarz" schyotlari - 100000; e) uskuna sinovi paytida foylalanilgan materiallar qiymati, shuningdek korxona kuchi bilan amalga oshirilgan ishga tushirish, sozlash ishlari bo’yicha sarf summasiga: Dt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" schyoti – 200600, Kt 1000-«Materiallar», 6710 «Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob- kitob», 6500 «Sug’urta va davlat maqsadli fondiga to’lash bo’yicha qarzlar hisobi» va 6900 «Boshqa majburiyatlar» schyotlari- 200600. 2006 yil 15 yanvar sotib olingan uskunani ishlatishga berishni aks ettirish: Dt 0130 - «Mashina va uskunalar" schyoti – 12531000, Kt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" schyoti 12531000. Kreditdan foydalanish uchun foizlar to’lash harajatlari qarz kapitali xisobiga to’liq yoki qisman to’lab sotib olingan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga kiritilmaydi. Faraz qilaylik, "Oniks" AJ 2006 yil 15 yanvarda uskuna sotib olish bo’yicha kreditorlik qarzining qolgan qismini to’lash uchun Depozit bankdan har oyda foizlarni yillik 36 foiz stavka bo’yicha to’lash bo’yicha uch yil muddatga kredit oldi. Bunda kredit bo’yicha to’lanadigan foizlar "Oniks" AJ buxgalteriya hisobida 2006 ychl 31 yanvarda quyidagi tarzda akg ettiriladi: Dt 9610 - «Foiz ko’rinishdagi xarajatlar" schyoti- 126760, Kt 6920 - «O’tkazilgan foizlar" schyoti- 126760.

4. Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash usullari va ularning buxgalteriya hisobi Ma’lumki, xo’jalik yurituvchi sub y ektlarda asosiy vositalarning qiymati odatda ularga eskirish (amortizatsiya) hisoblash yo’li bilan qoplanadi. Asosiy vositaning amortizatsiyalanadigan qiymati uning butun foydali xizmat muddati mobaynida xo’jalik yurituvchi subyektning xarajatlariga amortizaiion ajratmalar ko’rinishida muntazam taqsimlanali. Bu yerda amortizatsiyalanadigan qiymat deyilganda aktivning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatidan uning taxminiy (baholangan) tugatish qiymatini chegirib tashlangandan qolgan summasi tushuniladi. 5-son BHMS, aktivning foydali xizmat muddati davomida asosiy vositalarning amortizatsiyalanadigan qiymatini uning tayinlashidan kelib chiqib, mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam ravishda taqsimlanadigan eskirishning qiymat ko’rinishidagi ifodasini amortizatsiya sifatida belgilab beradi. Shuni nazarda tutish kerakki, asosiy vositalar obyekti bo’yicha eskirish hisoblanishi, mazkur obyekt asosiy vositalar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi va ushbu obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to’la qoplanguncha yoki u balansdan chitsarilguncha amalga oshiriladi. Agar asosiy vositalarning obyektlari bo’yicha eskirish hisoblanishi mazkur obyekt qabul qilingan oydan keyingi birinchi oydan boshlanadigan bo’lsa, unga mos ravishda mazkur obyekt bo’yicha eskirish hisoblanishi uning amortizatsiya qiymati to’liq qoplangan yoki u balansdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan to’xtatiladi. Asosiy vositalar obyektining foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya hisoblanishi to’xtatilmaydi, qonunchilikda o’rnatilgan tartibda ularni konservatsiyaga o’tkazish hollaridan hamda obyektning foydalanishi to’liq to’xtatilgan sharoitda ularning qo’shimcha qurilishi, qo’shimcha jihozlanishi, rekonstrukiiya qilinishi, zamonaviylashtirilishi, texnik qayta qurollantirilishi davridan tashqari.

Asosiy vositalar obyektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalarining hisoblanishi, korxonaning hisobot davridagi faoliyati natijalaridan qat’iy nazar, amalga oshiriladi va u mos holatda hisobot davrining buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. 21son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar obyektlari bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasi buxgalteriya hisobida tegishli summalarni to’plash yo’li bilan asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyotlarda (0200) aks ettiriladi. 1 [13][15] Хo’jalik yurituvchi subyektlarning buxgalteriya hisobida asosiy vositalar obyektlari bo’yicha amortizatsiya hisoblanishi quyidagi tarzda aks ettiriladi: a) ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan asosiy vositalar bo’yicha ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxining kalkulatsiyasini hisoblash va xarajatlarni mahsulot birligi tannarxiga olib borish usuliga qarab: Dt «Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2510 «Umumishlab chiqarish», Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti. b) yordamchi ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar uchastkalarida foydalanilayotgan asosiy vositalar bo’yicha: Dt 2310 - «Yordamchi ishlab chiqarish" schyoti yoki 2710 - «Хizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar" schyoti, Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti. v) mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) va tovarlarni sotishda foydalanilayotgan, ma’muriy maqsalda, malaniymarifiy va boshqa ijtimoiy vazifalarda ishlatilayotgan asosiy vositalar bo’yicha: Dt «Davr xarajatlari» schyoti, Kt «Asosiy vositalarning eskirishi» schyoti. 5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya summasi quyidagi usullardan birini qo’llash yo’li bilan hisoblanishi mumkin: 1) amortizatsiyani bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisoblash; 2) amortizatsiyani bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblash (ishlab chiqarish usuli); 3) ikki karrali amortizatsiya meeri bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli; 1

4) yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul). Amortizatsiyani bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisoblash usulining mohiyati shundan iboratki, asosiy vositalarning amortizatsiyalanadigan qiymatidan kelib chiqib, ularning foydali xizmat qilish muddati davomida amortizatsiya bir tekisda va teng ulushlarda hisoblab boriladi. Ushbu usulga muvofiq, asosiy vositalar obyektining amortizatsiyalanadigan qiymati uning foydali xizmat muddati davomida tegishli xarajatlarga bir maromda (tekisda) olib boriladi (taqsimlanadi). Mazkur usul bo’yicha amortizatsiya qilish meyorining miqdori foydali xizmat muddatining davomiyligiga bog’liq bir davr uchun amortizatsiya ajratmasi summasi amortizatsiyalanadigan qiymatini obyekt foydalaniladigan hisobot davrlari soniga bo’lish yo’li bilan hisob-kitob qilinadi. Amortizatsiya hisoblashning bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisoblash usulila amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi asosiy vositalar obyektining boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatidan uning tugatish qiymatini ayirish orqali va mazkur obektning foydali xizmat muddatidan kelib chiqib aniqlanadi: Masalan: Kompyuterning boshlang’ich qiymati 1100000 so’m, uning foydalanish muddati oxiridagi qoldiq (tugatuvchi) qiymati 100000 so’m, foydali xizmat muddati 5 yil, yillik amortizatsiya meyori amortizatsiyalanadigan qiymatning 20 % ni yoki 200000 so’m ((1100000-100000)/5=200000) so’mni tashkil etadi. Amortizatsiyani bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblash (ishlab chitsarish usuli). Amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli asosiy vositalar obyektining har bir konkret yildagi ishlab chiqarish hajmiga asoslanadi. Mazkur usul bo’yicha har yillik amortizatsiya summasini hisoblab chiqish uchun foydali xizmat muddatining butun davomidagi umumiy baholangan jami ishlab chiqarish hajmini va konkret bir yildagi ishlab chiqarish hajmini aniqlash zarur. Ishlab chiqarilgan mahsulot birligi soni, ishlangan soatlar miqdori, bosib o’tilgan tonnakilometr miqdori va shunga o’xshaganlar ishlab chiqarish hajmi sifatida qabul qilinishi mumkin.

Amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usulida amortizatsiya ajratmalarining yillik summasi hisobot davridagi mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) hajmining tabiiy ko’rsatkichi hamda asosiy vositalar obyektining tugatish qiymati chegirib tashlangan boshlang’ich (qayta tiklovchi) qiymatining ushbu asosiy vositalar obyektining butun foydali xizmat muddati davomida ishlab chiqariladigan mahsulot (ish, xizmat)larning taxminiy baholangan hajmiga bo’lgan nisbatidan kelib chiqib aniqlanadi. Asosiy vositalardan intensiv ravishda foylalanilgan, shuningdek, fan- texnika taraqqiyoti kuchli tasir ko’rsatgan hollarda asosiy vositalarning eskirishi amortizatsiyani tezlashtirish yo’li bilan ifodalanib, u quyida keltirilgan ikkita usul orqali hisoblanadi: ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli va yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul). Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli bo’yicha amortizatsiyani hisoblash davrida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymati kamayib boradi. Ushbu usul bo’yicha amortizatsiyani bir tekisda (to’g’ri chiziqli) hisoblash usulidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya meyori ikki karraga oshirilib, mazkur hisobot davridagi tegishli asosiy vositaning qoldiq qiymatiga ko’paytirilali. Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usuli bo’yicha amortizatsiyani hisoblashda taxminiy baholangan tugatish qiymati boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatilan chegirib tashlanmaydi. Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usulida yillik amortizatsiya ajratmalari summasi asosiy vositalar obyektining hisobot yili boshidagi qoldiq qiymati va ushbu obyektning foydali xizmat muddatidan kelib chiqib hisoblangan va ikki karraga oshirilgan amortizatsiya meyoriga asoslangan holda aniqlanadi. Masalan: oldingi -misolda kompyuterning foydali xizmat muddati 5 yilga teng edi. Mos holatda, to’g’ri chiziqli usulda yillik amortizatsiya meyori 20 % (100% / 5)ni tashkil etadi. Ikki karrali amortizatsiya meyori bilan kamayib boruvchi qoldiq usulida, amortizatsiya meyori 40 % (2 x 20%) ga teng bo’ladi.

Ushbu 40 %dagi qatiy stavka har yil oxirida asosiy vositaning balans qiymatiga nisbatan ishlatiladi. jadval Kompyuter bo’yicha amortizatsiya ajratmalari Amort i zatsiya ajratmalari davri Boshlan g’ ich ( q ayta tiklash) q i ymat Amortizatsiyan i ng yillik summasi Тo’plangan amortizatsiya Қолдиқ q i ymati 1 - yil oxiri 1 100 000 40% x 1100000= 440000 440 000 660 000 2 - yil oxiri 1 100 000 40% x 660000= 264 000 704 000 396 000 3 - yil oxiri 1 100000 40% x 396000=158 400 862 400 237 600 4 - yil oxiri 1 100000 40% x 237600=95 040 957440 142 560 5 - yil oxiri 1 100 000 (40%x 142560=57024 «nazorat maqsadida") 1000000 - 57440= 42560 1000 000 100 000 Yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul)ga muvofiq, har bir yil uchun amortizatsiya me’yori amortizatsiya muldatining oxirigacha qoladigan amortizatsiyalanadigan qiymatning ulushi sifatida aniqlanadi. Ushbu ulush, amortizatsiya ajratmalari tugashigacha qolgan to’liq yillar raqami (soni)ni amortizatsiya muddatini tashkil qiluvchi yillarning tartib raqami yig’indisiga bo’lish orqali aniqlanali. Yillar yig’indisi usuli (kumulyativ usul)da yillik amortizatsiya ajratmalari summasi asosiy vositalar obеktining tugatish qiymati chеgirib tashlangan boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati hamda maxrajida ob'еktning foydali xizmat muddati yillari yig’indisi va suratida obеktning foydali xizmat muddati oxirigacha qolayotgan yil soni (raqami) bo’lgan nisbatdan kеlib chiqib aniqlanadi. Masalan: oldingi -misolda kompyuter 5 yillik foydali xizmati muddatiga ega edi. Foydalanish yillari soni (raqamlari)ning yig’indisi 15 (kumulyativ son)ni tashkil etadi. jadval Kompyuter bo’yicha amortizatsiya ajratmalari Amortizatsiya Amortizatsnya Amortizatsiyaning yillik Тo’plangan

ajratmalari davri kilingan kiymat summasi amortizatsiya 1 - yil oxiri 1000 000 (5/15x1000000)= 333333,3 333333,3 2 - yil oxiri 1 000 000 (4/15x1000000)= 266666,7 600000,0 3 - yil oxiri 1 000 000 (3/15x1000000)= 200000,0 800000,5 4 - yil oxiri 1000 000 (2/15x1000000)= 133333,3 933333,3 5 - yil oxiri 1000 000 (1/15x1000000)= 66666,7 1000000,0 Keyinchalik har bir kasrni 1000000 so ’ mga teng bo ’ lgan amortizatsiyalanadigan qiymatga ko ’ paytirish yo ’ li bilan har yilgi amortizatsiya summasi aniqlanadi : yani 5/15, 4/15, 3/15, 2/15,1/15. Soliq solish maqsadida , O ’ zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida asosiy vositalarning boshlang ’ ich ( qayta tiklash ) qiymatiga nisbatan foizlarda yillik amortizatsiya meyori belgilangan bo ’ lib , ular xarajatlarga bir tekisda olib boriladi . Masalan : kompyuterning boshlang ’ ich qiymati 1100000 so ’ m , uning foydalanish muddati oxiridagi qoldiq ( tugatish ) qiymati 100000 so ’ m , xizmat muddati 5 yil , O ’ zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi bo ’ yicha yillik amortizatsiya meyori amortizatsiyalanadigan qiymatdan 20 % ni yoki 200000 so ’ m ((1100000-100000)/5=200000 so ’ m ) ni tashkil etadi . Hisobot yili davomida , qo ’ llanilayotgan amortizatsiya hisoblashning usulidan qatiy nazar ( ishlab chiqarish usuli bundan mustasno ), asosiy vositalar obyektlari bo ’ yicha amortizatsiya ajratmasi har oyda , yillik summaning 1/12 miqdorida hisoblanib boriladi . Mavsumiy xarakterli ishlab chiqarishga ega korxonalarda foydalanilayotgan asosiy vositalar bo ’ yicha yillik amortizatsiya ajratmalari summasi bir tekisda , korxona tomonidan hisobot yilida asosiy vositalardan foydalanish mobaynida , hisoblab boriladi . Asosiy vositalarning turli guruhlariga nisbatan amortizatsiyani hisoblashning turli usullarining qo ’ llanilishiga yo ’ l qo ’ yilali . Bunda, asosiy vositalarning bir toifadagi obyektlari faqatgina bir usul qo’llaniladi. Foydalanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli majburiy tartibda korxonaning hisob siyosatila aks ettirilishi kerak. Kalendar yil davomida hisob siyosatini o’zgartirish mumkin emas. Х o’jalik yurituvchi subyektning hisob siyosatini quyidagi hollarda o’zgartirishga yo’l qo’yiladi: subekt qayta tashkil

etilganda; mulk egalari almashganda; O’zbekiston Respublikasi qonunlarida yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi me’yoriy tizimda o’zgarishlar bo’lganda; buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab chiqilganda. Agar asosiy vositalardan foydalanishdan kutilayotgan iqtisodiy manfaatlarda muhim o’zgarish sodir bo’lsa, u holda amortizatsiya hisoblash usuli o’zgarayotgan tendeniiyani to’la aks ettira oladigan tartibda o’zgartirilishi mumkin, qachonki kelib chiqqan bunday holat amortizatsiya usulining o’zgarishini oqlasa. Bunday o’zgartirish albatta hisob siyosatida aks ettirilishi kerak. Bunda, moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida ushbu o’zgarishning sabablarini va ularning iqtisoliy samarasini ochib berish zarur bo’ladi. Foydali xizmat muddati korxona tomonidan aktivning foydalanilishi kutalayotgan vaqt davri yoki korxona tomonidan ushbu aktivni ishlatishdan kutilayotgan mahsulot (ish va xizmatlar) miqdori. Asosiy vositalarning foydali xizmat muddati, korxona tomonidan asosiy vositalarning holatini yaxshilash maqsadida va shuningdek foydali xizmat muddatini oshirilishiga yoki texnologik o’zgartirishlar hisobiga ushbu muddatni qisqartirilishiga olib keladigan amalga oshirilgan xarajatlarni hisobga olgan holda, qayta ko’rib chiqilishi mumkin. Т ugatish qiymati kutilayotgan foydali xizmat muldati oxirida asosiy vositalarni tugatishda olinadigan aktivlarning taxminiy baholangan summasidan asosiy vositaning chiqib ketishi bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarni ayirib tashlash natijasidagi qiymatdir. Asosiy vositalarning amortizatsiyalanidigan qiymatini hisoblashda tugatish qiymati muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Т ugatish qiymatining miqdori jiddiy summani tashkil etmaydigan bo’lsa, bunday holatda, amortizatsiyalanadigan qiymatni hisoblashda u hisobga olinmasligi mumkin. Agar tugatish qiymati muhim summani tashkil etsa, bunday holda, u asosiy vositalar sotib olingan sanada yoki qayta baholangan sanada belgilanishi shart. Т ugatish qiymati asosiy vositalarning xizmat muddati oxirida tugatish bilan bog’liq kutilayotgan xarajatlar summasiga kamaytirilishi kerak.

5. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari va ularning chiqib ketishining buxgalteriya hisobi Asosiy vositalar ob y ektlarini ishchi holatda ushlab turish ularni tamirlash yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Joriy tamir — asosiy vositalar obyektini ishchi holatida ushlab turish maqsadida amalga oshiriladigan tamirlashdir. O’rta ta’mirda tamirlanadigan agregatni qisman ajratib yig’ish yoki detallar qismlarini qayta tiklash yoki almashtirish amalga oshiriladi. Uskuna va transport vositalarini kapital tamirlash agregatni to’liq ajratib yig’ish, bazaviy va korpus detallari va uzellarni ta’mirlash, barcha eskirgan detallar va uzellarni almashtirish yoki tiklash hamda agregatni yig’ish, sozlash va sinash amalga oshiriladigan tamirlashdir. Bino va inshootlarni kapital tamirlash — bazaviy va korpus detallari va uzellarini tamirlash, barcha eskirgan konstruksiyalarning detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash ishlari amalga oshiriladigan ta’mirlashdir. Obyektni ishchi holatida ushlab turish va undan foydalanishda kelgusidagi iqtisodiy manfaatning dastlab aniqlangan malum summasini olish maqsadida amalga oshirilgan xarajatlar ular tegishli bo’lgan hisobot davri xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Ishlab chiqarish asosiy vositalarini ishchi holatida saqlab turish xarajatlari va ishlab chiqarish asosiy vositalarning barcha turdagi ta’mirlashini o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga, mamuriy va ijtimoiy, madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun mo’ljallangan asosiy vositalar obyektlari bo’yicha esa davr xarajatlari tarkibiga olib borilali. Zarur holatlarda, alohida sohalarning xo’jalik yurituvchi subyektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan kapital tamirlash ishlarini o’tkazish uchun mablag’lar zaxiraini tashkil etishlari mumkin. Mazkur zaxira bo’yicha ajratmalar "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar" elementi

tarkibida aks ettiriladi, u asosiy vositalarning har bir obyektini kapital ta’mirlanishdan o’tkazishning davriyligi va unga ketadigan xarajatlarning taxminiy baholangan qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Zaxira bo’yicha ajratmalar meyori har bir hisobot davri oxirida qayta ko’rib chiqiladi va zarur hollarda yangi moliyaviy yil uchun ajratmalar hajmi ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar kapital tamirlash uchun zaxira qilingan mablag’lar summasi mazkur obektning tamirlashiga ketgan haqiqiy xarajatlardan oshib ketsa, ortiqcha summa tuzatib qo’yilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zaxira qilingan mablag’lar summasidan oshib ketsa, unda ortiqcha summa "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlari" elementi tarkibida aks ettiriladi. Zaxiralarni hisoblash bo’yicha operatsiyalar 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to’lovlar zaxiralari" schyoti krediti va harajatlarni hisobga oluvchi schyotlar debeti bo’yicha aks ettiriladi. Zaxira qilingan mablag’lar summasi hisobiga amalga oshirilgan haqiqiy xarajat va to’lovlar, 8910 - «Kelgusilagi xarajatlar va to’lovlar zaxiralari" schyotining debeti hamda xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning krediti yozuvi orqali, zaxiralarning kamayishiga olib boriladi. U yoki bu zaxira bo’yicha summalarni tashkil etilishi va undan foydalanishning to’g’riligi smetalar, hisob-kitoblar va shunga o’xshaganlarning malumotlari bilan vaqti-vaqtida solishtirilib boriladi va zarur hollarda ularga tuzatishlar kiritiladi. 5-son BHMSning 50-bandiga muvofiq, chiqib ketayotgan asosiy vositalar obyektining qiymati balansdan hisobdan chiqarilishi kerak. Asosiy vositalar korxona balansidan ularni: tugatishda; sotganda; almashtirilganda; tekinga berilganda; ta’sis ulushi sifatida ustav kapitaliga berilganda; uzoqmuddatli ijara shartnomasi bo’yicha berilganda; kamomad yoki yo’qotishlar aniqlanganda; qatnashchilar tarkibidan qatnashchining chiqishi natijasida berilishi hollarida hisobdan chiqariladi. Bitta asosiy vositada turlicha foydali xizmat muddatiga ega bo’lgan bir necha mustaqil obyektlar bo’lgan hollarda, asosiy vositani qayta tiklashda ushbu har bir

obyektning almashtirilishi alohida inventar obyektining chiqib ketishi yoki xarid qilinishi sifatida hisobga olinadi. Asosiy vositalar obektini qisman tugatish hollarida uning boshlang’ich qiymati va to’plangan amortizatsiyasi obyektning tugatilgan qismiga tegishli boshlang’ich qiymati va to’plangan amortizatsiya summasiga mos holda kamaytiriladi. Asosiy vositalar obyektlari chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natija, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad summasidan ularning qoldiq qiymatini hamda asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog’liq egri soliqlar va xarajatlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi. Asosiy vositalar obektlarining chiqib ketishidan ko’rilgan moliyaviy natijani aniqlashda, ilgari qayta baholangan asosiy vositalar obektlarini qo’shimcha baholash summasining qoldig’i, ya’ni avvalgi qo’shimcha baholash summalarining asosiy vositalar ushbu obyektining avvalgi arzonlashtirilgan summasidan oshib ketgan qismi, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad tarkibiga kiritilib, ayni vaqtda 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti bo’yicha zaxira kapitali kamayadi. O’zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi qonuniga muvofiq, asosiy vositalarning haqiqiy mavjudligini aniqlash va ularning saqlanishini nazorat qilish maqsadida korxona tomonidan asosiy vositalarning inventarizatsiyasi vaqti-vaqti bilan, lekin ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari bo’yicha esa besh yilda bir marta o’tkaziladi. Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi 19-sonli buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq belgilangan tartibda o’tkaziladi. 2 [14][16] Korxonalarda mulklarni inventarizatsiya qilish natijasida aniqlangan asosiy vositalarning kamomadi va ortiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortilishi amaldagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi. 3 [15][17] 2 3

6. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini aniqlash va qayta baholash natijalari hisobi 5-son BHMSning 20-bandiga muvofiq, majburiyatlari umumiy summada ifodalangan asosiy vositalar obyektlarining boshlang’ich qiymati mazkur summani asosiy vositalarning alohida obyektining joriy qiymatiga mutanosib ravishda taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Bu yerda, nazarda tutiladiki, agar xo’jalik yurituvchi subyekti buxgameriya hisobida alohida ilentifikatsiyalanaligan asosiy vositalarning bir necha obyektini bitta shartnomaviy qiymatga sotib olsa, bunday holatda umumiy summaga sotib olingan asosiy vositalar har bir obyektining kirim qilinishi lozim bo’lgan qiymati, yani boshlang’ich qiymati sotib olingan asosiy vositalar obektlarining umumiy bozor qiymatidagi har bir obyektning bozor qiymati ulushiga qarab aniqlanadi. Ushbu me’yor mohiyatini quyidagi -misolda ko’rib chiqamiz. 4-misol. "Hamkor" MChJ 2006 yil 20 mayla "Operativ" AJdan mulkiy majmuani 250000 m.so’m bo’lgan umumiy summaga sotib oldi. Ushbu mulkiy majmua quyidilardan iborat: ishlab chiqarish binosi, minorali inshoot va madanli ichimliklarni quyish bo’yicha texnologik liniya. 2006 yil 25 mayda xarid bo’yicha barcha summa to’lab berildi. Ko’chmas mulkni ro’yxatga olish, davlat boji to’lovi, brokerlik haqi bilan bog’liq sarflar, shuningdek aktivni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar, shu jumladan sotib olingan mulkni baholash bo’yicha sarflar jami 50000 m.so’mni tashkil etdi. Baholovchi kompaniyaning xulosasiga ko’ra asosiy vositalarning har bir obyekti quyidagi tarzda baholandi: ishlab chiqarish binosi 160000 m.so’m, minorali inshoot 120000 m.so’m, texnologik liniya 80000 m.so’m. Baholovchi kompaniyaning xulosasidan kelib chiqib, har bir asosiy vositalar obyektining bozor qiymatining sotib olingan asosiy vositalar obyektlarining umumiy bozor qiymatidagi ulushini osonlikcha aniqlash mumkin bo’lali. Ular quyidagi ko’rinishga ega: Asosiy vositalar obyekti Bozor qiymati Bozor qiymatining ulushi Ulush h isob - kitob i Ishlab chiqarish binosi 160 000 4/9 160 000/360000

Minorali inshoo t 120 000 1/3 120 000/360000 Тexnologik liniya 80 000 2/9 80 000/360 000 Jami: 360 000 Yuqorida keltirilgan mulkii majmuani sotib olish va uni ishchi holatiga keltirish bilan bog ’ liq umumiy xarajatlar summ as i 300 000 m . so ’ mga teng (250000+50000 m . so ’ m ) bo ’ lgani sab abli , sotib olin g an asosiy vosita lar har bir obyekt n ing boshlang ’ ich qiymati quyidagi ko ’ rinishga e ga : A sos iy vos i talar oby e k t i Boshlatich qiyma t Bozor kiymatining ulushi Hisob - ki tob Ishlab chiqarish binosi 133 000 4/9 (4/9x300 000) Minorali qurilma 100 000 1/3 (1/Zx300000) Тexnologik liniya 67 000 2/9 (2/9x300 000) JAMI: 300 000 "Hamkor" MChJ buxgalteriya hisobi d a mulkiy majmuani sotib olish bilan bog’liq operatsiyalar quyidagicha aks ettirilali: a) asosiy vositalar obyektlarini xarid qilishning umumiy summasiga: Dt 0820 - "Asosiy vositalarni xarid qilish" schyoti - 250000 m.so’m, Kt 6010 - "Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga t o’ lanadigan schyotlar" schyoti-250000 m.so’m. b) xarid qilingan asosiy vositalar obektlari haqini to’lash: Dt 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti-250000 m.so’m, Kt 5110 - «hisob-kitob schyoti" schyoti- 250000 m.so’m. v) asosiy vositalar obektlarini xarid qilish va ularni ishchi holatga keltirish bilan bog’liq xarajatlar summasiga: Dt 0820 - «Asosiy vositalarni xarid qilish" schyoti- 50000 m.so’m, Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti -50000 m.so’m. g) xarid qilingan asosiy vositalar obyektlarini kirim qilish (foydalanishga topshirish): Dt 0120 - «Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar ishlab chiqarish binosi" schyoti-133000 m.so’m, Dt 0120 - «Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar minorali inshoot" schyoti- 100000 m.so’m, Dt 0130 - «Mashinalar va uskunalar texnologik liniya" schyoti- 67000 m.so’m, Kt 0820 - «Asosiy vositalarni sotib olish" schyoti -300000 m.so’m.

5-son BHMSning 21 moddasida buxgalteriya hisobiga qabul qilingandan so’ng asosiy vositalarning qiymati, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va mazkur standartda belgilangan holatlardlan tashqari hollarda, o’zgartirilmasligi nazarda tutilgan. Masalan, 5-son BHMSga muvofiq, buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning boshlang’ich qiymatini o’zgartirishga qo’shimcha qurilish, qo’shimcha jihozlash, rekonstrukiiya qilish, zamonaviylashtirish, texnik qayta qurollantirish, qisman tugatish va asosiy vositalarni qayta baholash holatlarida ruxsat etiladi. Qo’shimcha qurish, qayta jihozlash, zamonaviylashtirish ishlariga asosiy vositalar obyektining texnologik yoki xizmat vazifasini ortiqcha yuklamalar va boshqa yanada yaxshilaydigan sifatlar orqali o’zgartirishlar natijasida kelib chiqadigan ishlar kiritiladi. Yani asosiy vositalar obyekti bilan bog’liq amalga oshirilgan keyingi xarajatlar aktiv sifatida tan olinishi mumkin, qachonki ular asosiy vositalar samaradorligini dastlab hisoblangan meyorlarini sezilarli ravishda oshirish yoki asosiy vositalarning ushbu obyektini dastlab balansga qabul qilishda belgilangan xizmat qilish meyori jiddiy tarzda uzaytirish yo’li bilan ularning holatini yanada muhim ravishda yaxshilashga olib kelsa. Odatda, qayta tiklash ishlarida ishlab chiqarishni takomillashtirish va texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bilan bog’liq asosiy vositalarning mavjud obyektlari qayta o’zgartiriladi va ushbu ishlar ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, mahsulot (ish, xizmatlar) sifatini yaxshilash va nomenklaturasini o’zgartirish maqsadida asosiy vositalarni qayta tiklash loyihasi bo’yicha amalga oshiriladi. Т exnik qayta qurollanish deyilganda ilg’or texnika va texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, manaviy jihatdan eskirgan va tabiiy ravishda yemirilgan uskunalarni o’ta unumdor yangilari bilan almashtirish va zamonaviylashtirish asosida asosiy vositalar yoki ularning alohida qismlarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini oshirish bo’yicha kompleks tadbirlar tushuniladi. Yuqorida qayd etilganidek, asosiy vositalar obyektini qo’shimcha qurish, qo’shimcha jihozlash, rekonstrukiiya qilish, zamonaviylashtirish va texnik qayta

qurollantirishga xarajatlari tugallanishi natijasida asosiy vositalar obyektining dastalabki qabul qilingan amal qilishi meyorining ko’rsatkichlarini oshishi sababli, ushbu xarajatlar mazkur obyektlarning boshlang’ich qiymatini oshiradi. Asosiy vositalarning dastlab tan olingan qiymatini o’zgartirish mumkin bo’lgan keyingi sabab ularni qayta baholashdir. Masalan, asosiy vositalarni qayta baholash deganda, asosiy vositalar obyektlarining qayti tiklash qiymatini bozor narxining hozirgi darajasiga mos keltirish maqsadida vaqti-vaqti bilan aniqlashtirish tushuniladi. Х o’jalik yuritish amaliyotida asosiy vositalarning boshlang’ich qiymati O’zbekiston Respublikasi hukumati qarorlari bilan ham qayta baholanishi mumkin. Bunday vaziyatda asosiy vositalar qayta baholash natijasida buxgalteriya hisob i va hisobotida joriy qiymati bo’yicha aks ettirilishi kerak. Bunda 5-son BHMSga muvofiq, joriy qiymat deganda asosiy vositalarning muayyan sanaga qadar bo’lgan holatga ko’ra amaldagi bozor narxlari bo’yicha qiymati yoki bitim tuzishni xohlagan, xabardor, bir-biriga bog’liq bo’lmagan tomonlar o’rtasida bitim tuzilgan holda aktivni egallash yoki majburiyatlarni bajarish uchun yetarli bo’lgan summa tushuniladi. Asosiy vositalarning boshlang’ich (qayta tiklash) qiymati qayta baholangan holda, ularning qayta baholash sanasiga qadar to’plangan eskirish summasi asosiy vositalar boshlang’ich (qayta tiklash) qiymatining tegishli o’zgarish indekslariga nisbatan tuzatiladi va keyinchalik eskirish hisoblanishi qayta baholangan qiymatdan kelib chiqib amalga oshiriladi. Ma’lumki, asosiy vositalar hujjatlar asosida tasdiqlangan bozor narxi bo’yicha bevosita qayta hisoblash yoki indekslash yo’li bilan qayta baholanishi mumkin. 4 [16][18] Agar qayta baholash natijasida asosiy vositalarning bahosi oshadigan bo ’ lsa , asosiy vositalar obyektining qo ’ shimcha oshgan bahosi summasi zaxira kapitali tarkibidagi 8510 - « Mulkni qayta baholash bo ’ yicha tuzatishlar " schyotiga olib boriladi . Biroq, qayta baholash natijasida asosiy vositalar, shuningdek 4

arzonlashishi ham mumkin. Bunda, qayta baholash natijasida asosiy vositalar obyekti bahosining arzonlashgan qismi summasi ushbu obyekt bo’yicha oldingi hisobot davrlarida o’tkazilgan qayta baholash natijasida hosil bo’lgan qo’shimcha oshgan baho summasi miqdorida zaxira kapitalini kamaytirishga, yani 8510 - «Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyotiga olib boriladi. Asosiy vositalar obyekti bahosining arzonlashgan qismi summasining ushbu obekt bo’yicha qo’shimcha oshgan baho summasidan ortiqcha miqdori 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar" schyotiga olib boriladi. Hisobot yilining birinchi sanasiga bo’lgan holatida o’tkazilgan asosiy vositalarni qayta baholash natijalari buxgalteriya hisobida aks ettirilishi lozim. Qayta baholash natijalari oldingi hisobot yili uchun tuzilgan moliyaviy hisobot malumotlariga kiritilmaydi va hisobot yilining boshlanish sanasidagi moliyaviy hisobot malumotlarini shakllantirishda qabul qilinadi. Bunda, oldingi yil oxiri holatidagi malumotlarning hisobot yili boshlanishi holatidagi malumotlar bilan to’g’ri kelmasligi hisobot yilining birinchi sanasidagi holati bo’yicha o’tkazilgan asosiy vositalarning qayta baholanishi natijalari sifatida tushuntiriladi va u joriy davr uchun tuzilgan moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida bayon etiladi. 7. Nomoddiy aktivlar tushunchasi va ularning turlari Mamlakatimizda ularni etirof qilish, baholash va buxgalteriya hisobi tartiblarini qatiy belgilovchi asosiy hujjatlar 7-son b uxgalteriya hisobi milliy standarti hisoblanadi. 5 [17][19] Nomodliy aktivlar buxgalteriya hisobining asosiy holatlari: etirof qilish payti, qiymatini baholash va foydalanish muddatini aniqlash, amortizatsiya yani hisobga olish, balans qiymatining boshqa o’zgarishlarni hisobga olish va ularning so’nggi bahosi hamda ularning chiqishidan keyingi moliyaviy natijalarni aniqlash, shuningdek korxonaning moliyavii hisobotidagi nomoddiy aktivlar bo’yicha axborotlarni ochib berishdan iborat. 5

Nomoddiy aktivlar — mahsulot ishlab chiqarish jarayonida korxonalarning mulk obyektlaridan foydalanish maqsadida, ishlarni bajarish, xizmatlar ko’rsatish yoki tovarlarni sotish yoxud uzoq muddat davomila mamuriy va boshqa vazifalarni amalga oshirish uchun mol-mulki saqlab turilmaydigan mulklarning Indentifikatsiya qilingan obyektlaridir. Nomoddiy aktivlarni aniqlash, aktiv xo’jalik foydalanilgani va jismoniy mazmunga ega bo’lmaganini talab etadi. Jismoniy manoga ega bo’lmagan aktivlar, agar ularning egalik huquqini qo’shgan va ular uzoq muddat davomida foydalaniladigan hollarda nomoddiy aktivlarni aniqlashga javob beradilar. Shartnomaviy va boshqa yuridik huquqlar vujudga kelishidan qatiy nazar. Agar:  aktiv bilan bog’liq kelgusida iqtisodiy manfaatdorlik korxonaga kelishiga ishonch mavjud bo’lsa;  aktiv qiymati aniq hisoblangan bo’lsa nomodliy aktivlar aktiv sifatida tan olinali. Korxona kelgusida faqat quyidagilar mavjud bo’lgan taqdirda nomoddiy aktiv bilan bog’liq hisoblangan iqtisodiy foydalar olishi mumkin:  kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko’payishi aktivning qobiliyati, shuningdek, korxonaning aktivdan shu maqsadda foydalanish borasidagi niyati isbotlansa;  yetarli resurslar mavjud bo’lsa, yoki korxona kelgusida kutgan iqtisodiy foydani chiqarib olishi uchun ularning qulayligi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining birligi inventar obyekt hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning inventar obyekti bitta patent, guvohnoma, huquqiy yon berish shartnomasi va boshqalardan kelib chiqadigan huquqlar majmuidan iborat. Bir inventar obyekt boshqasidan farq qilishining asosiy belgisi uning mahsulot ishlab chiqarishdagi mustaqil vazifasini bajarishda, ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish yoxud korxonaning mamuriy yoki boshqa vazifalari bajarilishida foydalanishga xizmat qilishidan iborat,

Ikki yoki bir nechta korxonaning egaligida bo’lgan nomoddiy aktivlarning obyekti umumiy egalikdagi uning ulushiga qarab har bir korxonaga nomoddiy aktivlarning tarkibida aks etadi. Yuqorida qayd etnlgan barcha shartlarga javob beruvchi quyidagi obyektlarni nomoddiy aktivlarga kiritish mumkin:  ixtiroga patent, sanoat namunasi, foydali modelga egalik qiluvchining qat’iy huquqi;  EHM uchun dasturlar, malumotlar bazalariga bo’lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;  integral mikrosxemalarning topologiyasiga bo’lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik qiluvchilarning qat’iy huquqi;  tovar va xizmat qilish belgisiga qonuniy egalik qiluvchining qatiy huquqi, shuningdek, tovar ishlab chiqariladigan joy nomidan foydalanish huquqi;  patentga egalik qiluvchining seleksiya yutug’iga bo’lgan qat’iy huquqi;  gudvill;  tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, yani yerosti va tabiiy muhitning boshqa resurslari, geologiya va tabiiy muhit haqidagi boshqa axborotlar singarilardan foydalanish huquqi;  mol-mulkdan foydalanish huquqi, ya’ni yer uchastkasi, binolar va boshqalardan foydalanish huquqi;  boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish, iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish kabilarga bo’lgan huquq). Shu bilan birga, qati’y huquq — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat egalik qilish huquqiga ega shaxs tomonidan yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo’lgan mulkiy huquqdir. Nomoddiy aktivlar tarkibida, shuningdek tasis hujjatlariga muvofiq tan olingan tashkiliy xarajatlar ham hisobga olinadi.

Shuni nazarda tutish kerakki, nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona ishchi xodimlarining aqliy va ishchanlik sifatlari, ularning mehnatga bo’lgan malakasi va qobiliyati qo’shilmaydi, chunki bu xususiyatlar o’z egalaridan ajralmaydigan xususiyat bo’lib, ulardan foydalanilmaslik mumkin . Nomoddiy aktivlarning eng ko’p tarqalgan ko’rinishlari litsenziyalar, patentlar, mualliflik huquqi, kompyuter dasturi bilan taminlanganlik, import kvotalari, nouxau, franchayz, savdo markalari, tashkiliy xarajatlar, gudvill va boshqalardir. Quyida nomoddiy aktivlarning subyektlar faoliyatida ko’proq uchraydigan ba’zi ko’rinishlarning tavsiflari keltiriladi. Patent — u yuridik tomondan ro’yxatga olingan va tan olingan qati’y huquq. Patent huquqi egalik qiluvchiga boshqa shaxslarning aralashmasligida patent tatbiq etiladigan jarayon va faoliyat yuritishga hamda mahsulotlardan foydalanish, ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilishga imkon yaratadi. Sanoat dizaynini ro’yxatta olish. Sanoat dizaynini ro’yxatga olish patentning ishlab chiqarilgan mahsulotning shakli, namunasi yoki bezagiga nisbatan qo’llanilishiga o’xshashdir. Patent faoliyatni himoya qilsa, sanoat dizaynini ro’yxatga olish mahsulotning tashqi ko’rinishini himoya qiladi. Masalan, komputer terminalining yangi dizayni dizaynni ro’yxatga olish tomonidan himoya qilinadi, yangi "Rentium IV" kompyuteri esa patent tomonidan himoya qilinadi. Mualliflik huquqi — qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy san’at kabi ijodiy ishlarning mualliflariga qaratilgan himoya shakli. Mualliflik huquqi egalariga ma’lum ekskluziv huquq, shu jumladan o’z ishlarini nashr qilish, qayta nashr qilish va ko’paytirish, o’z asarlarini sotish va nusxalarini tarqatish, ijro etish va yozish huquqi beriladi. Savlo markalari va savlo nomlari. Savdo markalari (masalan, "Nestle", "Adidas") va (yoki) savdo nomlari (Coka-Cola) — bu kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga berilgan nomlar, belgilar yoki boshqa belgilovchi aksiyalardir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro’yxatdan o’tkazilishi mumkin. Bunday holatda mahsulotlarning nomi, belgisi yoki boshqa belgilovchi identifikatsiyalar yuridik tomondan himoyalangan bo’ladi.

Franchayz — ma’lum shakllar, texnologiyalar yoki tashqi ko’rinishdan juda yaxshi foydalanishga bo’lgan huquq. Franchayzlar odatda davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal xizmatlar ko’rsatish huquqini olish uchun hukumat organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq xizmatlardan foydalanish huquqini olish uchun xo’jalik subyektlari tomonidan beriladi. Franchayz haqidagi har bir shartnoma u amal qiladigan davrdagi muddatni, shuningdek franchayz (foydalanish huquqidagi imtiyozlarni beruvchi subyekt) va franchayzlar (mazkur imtiyozni oluvchi subyektlar)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. Т ashkiliy xarajatlar — faoliyatni tashkil etishda vujudga keladigan sarflar. Т ashkiliy faoliyat, masalan, yuridik va ro’yxatga olishga to’g’ridan-to’g’ri mansub bo’ladigan sarflar tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Т ashkiliy xarajatlarni kapitallashtirish uchun mazkur xarajatlar kelgusida foyda keltiradigan dalillar asos bo’lib hisoblanadi. Bir hisobot davrida tashkiliy xarajatlarning barcha yig’indisi faoliyatning foyda bilan xarajatga nomutanosiblikka olib keladigan moliyaviy natijalarga kiritiladi. Nomoddiy aktivlarning ba’zilari ikkita maxsus tavsifga ega bo’ladi: ular uzoq muddatli bo’nak to’lovlari hisoblanadi va ular boshqa tarafga sotilishi mumkin bo’lgan egalik qiluvchining hech qanday huquqlari bilan taqsimlanmaydi. Nomoddiy aktivlar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanishi mumkin: egalik qilish tavsifi bo’yicha: ayirboshlanganlar, masalan, litsenziyalar, patentlar, dasturiy ta’minlash, nouxau kabilar; ayirboshlanmaganlar, masalan, tashkiliy xarajatlar va gudvill. Identifikatsiyalash bo’yicha: a) alohida identifikatsiyalanganlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar firmaning aktivlarilan alohila tenglashtirilishi mumkin, masalan, litsenziyalar, savdo markalari, franchayz, tashkiliy xarajat va boshqalar; b) alohila identifikatsiyalanmayliganlar. Boshqa nomoddiy aktivlar alohida identifikatsiyalanmaydi, balki aksincha — ularning siymati firmaning boshqa aktivlari bilan o’zaro aloqalaridan olinadi. Masalan, mijozlarning ishonchiga yoki xodimlar malakasining darajasiga asoslanadigan gudvil.

8. Nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi Barcha turdagi nomoddiy aktivlarning dastlabki bahosi uchun ularning dastlabki qiymat asos bo’lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ana shu qiymat bo’yicha qabul qilinadi. Dastlabki qiymat — nomoddiy aktivlarni tashkil etish (ishlab chiqish) yoki sotib olish, to’langan va soliqlarga to’lanmaydiganlarni qo’shgan holda to’langan xarajatlar, shuningdek, uni vazifasi bo’yicha foydalanish uchun aktivni ish holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlarning qiymati. Qo ld iq q i y mat — moliyaviy hisobotda aks etadigan nomoddiy aktivning dastlabki qiymati va amortizatsiya tufayli to’plangan summa o’rtasidagi farq sifatida belgilangan hajmi. Т o’lash uchun olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati quyidag’ i xarajatlardan shakllanishi mumkin: a) egalik huquqiga ega shaxsga shartnomaga muvofiq yon berishga huquqidan to’langan summa; b) ro’yxatga olish yig’imlari, davlat bojlari, patent bojlari va egalik qilish huquqiga ega shaxsning qat’iy huquqiga yon berish bilan bog’liq bo’lgan o’tkazilgan boshqa shunga o’xshash to’lovlar; v) bojxona bojlari va yig’imlar; g) nomoddiy aktivlarning sotib olish bilan bog’liq soliqlar, yig’imlar va to’lovlar; d) nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq axborotlar va maslahat xizmatlari uchun to’lanadigan summa; ye) nomoddiy aktivlarni sotib olishda ishtirok etgan vositachilarga to’langan haq; j) nomoddiy aktivlarni yetkazib berish tavakkalchiligining sug’urtasi bo’yicha xarajatlar; z) aktivlardan vazifasi bo’yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish bilan bevosita bog’liq boshqa xarajatlar.

Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to’lash, tayyorgarlik ko’rish, ro’yxatga olish va sotib olish bo’yicha shartnomalarni yopish bilan bog’liq xarajatlar, aktivlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivla r ning dastlabki qiymatiga qo’shilmaydi , balki o’sha hisobot davrida ular vujudga kelgan xarajatlar deb e’tirof etilishi kerak. Sotib olingan nomoddiy aktivlarga to’lash paytida, agar shartnoma shartlarida uzaytirish yoki bo’lib - bo’lib to’lash nazarda tutilgan bo’lsa, aniq xarajatlar buxgalteriya hisobiga kredit orlik qarzining dastlab etyrof etilgan summasi bo’yicha qabul qilinadi. Kreditdan foydalanganlik uchun foiz ko’rinishidagi xarajatlarga to’liq yoki qarz kapitali hisobiga qisman to’lab sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qo’shilmaydi. Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: a) kompyuter dasturiga qat’iy huquqning dastlabki qiymatiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti. b) vositachi uchun sarflash summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni xarid qilish", Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti. v) yetkazib beruvchi va vositachi oldidagi qarzni undirish: Dt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti", Dt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" , Kt «Pul mablag’lari» schyoti. g) bitim to’lovi bo’yicha bank xizmati xarajatlari summasiga: Dt 9430 - «Boshqa operatsiyalar xarajati", Kt «Pul mablag’lari» schyoti. d) komputer dasturi taminotidan foydalanishga o’tkazish: Dt «Nomoddiy aktivlar», Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Chet el valutasida sotib olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq bo’lgan tegishli xarajatlarni qo’shgan holda yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanadagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kursi bo’yicha chet el valutasini hisoblash yo’li bilan so’mda belgilanadi.

Misol. "Intellektual" MChJ O’zbekistonda doimiy vakolatxonasiga ega bo’lmagan chet el firmasidan O’zbekiston Respublikasi hududida komputer dasturini ko’paytirish va tarqatishga maxsus huquq oladi. Olingan maxsus huquqning qiymati 1000 AQSh dollarini tashkil etadi va bir yo’la to’lov bilan amalga oshiriladi. Shartnoma shartlari bo’yicha nomoddiy aktivga egalik huquqi 2005 yil 1 mayda xaridorga o’tadi, to’lov esa 2005 yil 30 - maygacha amalga oshirilishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan AQSh dollariga belgilangan kurs:  nomoddiy aktivning yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanada — 1100 so’m (1 AQSh dollari);  nomoddiy aktiv bo’yicha qarzning to’lovi sanasida - 1115 so’m (1 AQSh dollari)ni tashkil etdi. Nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi cha hisobga olinadi : a) nomoddiy aktivlar obyektlarini yuk bojxona deklaratsiyasi to’ldirilgan sanada Markaziy bank kursi bo’yicha kirimni qayd: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti. b) Nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo’shiladigan QQS summasiga: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish", Kt 6410 - «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar (turlar bo’yicha)" schyoti. v) yetkazib beruvchi oldidagi qarzni undirishda: Dt 9620 - «Valuta kurslari farqlaridan zarar" schyoti, Kt 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’lov schyoti" schyoti, Kt 5200 –“ Chet el valutasida pul mablag’lari» schyoti. Korxonalarning o’zi tomonidan yaratilgan (tayyorlangan) nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati ilmiy-tadqiqot va tajriba - konstruktorlik ishlanmalariga aniq sarflangan summa sifatida belgilanadi. 6 [18][20] 6

Aktivlarni nomodliy sifatnla buxgalteriya hisobiga qabul qilishda bir yo’la quyidagi shartlar bajarilishi lozim: a) moddiy- mulkiy (jismoniy) mazmun (shakl)larning bo’lmasligi; b) o’lchamlilik va ma’nolilik; v) ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish yoxud korxonani uzoq muddat davomida, ya’ni 12 oydan ko’proq vaqt agar u foydali xizmat 12 oydan ko’proq muddatdan ortiq davrda oddiy operatsiya jarayonida boshqarish ehtiyoji va boshqa maqsadlarni bajarish paytida mahsulot ishlab chiqarishda foydalanishligi; g) mazkur mulkni keyinchalik olib sotish niyatning yo’qligi; d) ishonchlilik, yani intellektual faoliyat natijasida korxonada qat’iy huquqni va aktivning mavjudligini tasdiqlovchi tuzilgan zarur hujjatlarning mavjudligi; e) korxonaning boshqa mol-mulkdan identifikatsiyalash imkoniyati, ya’ni u foydalaniladigan ishlab chiqarishdan alohida foydalanish imkoniyati bo’lishligi. Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish davrida ularni ishlab chiqish uchun olingan kreditlar bo’yicha o’tkazilgan foizlar ishlab chiqarilgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatiga qo’shiladi. Nomoddiy aktivlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagicha hisobga olinadi: a) ishlanmalar mualliflariga ish haqi hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6710 - «Ish haqi bo’yicha xodimlarga haq to’lash" schyoti. b) ish haqi fondidan 24 % miqdorida yagona ijtimoiy to’lov hisoblandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 6520 - «Davlat maqsadli fondiga to’lovlar" schyoti. v) ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar bo’yicha eskirish qo’shib yozildi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 0200 –“Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schyot”. g) ishlanmalarni tegishli davlat organlarida ro’yxatdan o’tkazish bilan bog’liq xarajatlarni aks ettirish: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt «Тurli kreditorlar qarzini hisobga oluvchi» schyot.

d) intellektual faoliyat natijasida mutlaq huquqlarning dastlabki qiymati bo’yicha kirimni qayd etish; Dt 0400 - “Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Korxonaning ustav kapitaliga ulush hisobida olingan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati, agar O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqacha nazarda tutilmagan bo’lsa, ularning korxona ta’sischilari bilan kelishilgan pul bahosiga asosan belgilanadi. Mazkur xo’jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi a) Тa’sischilari qarori bilan jamiyat ustaviga kiritilgan o’zgartishlar ro’yxatga olish organlarida ro’yxatga olingan kunda ustav kapitalini oshirish: Dt 4610 - «Тa’sischilarning ustav kapitaliga kiritmalari bo’yicha qarzi" schyoti, Kt 8300 – «Ustav kapitalini hisobga oluvchi» schyot. b) ta’sischining ustav kapitaliga badal bo’yicha qarzi unga tegishli nomoddiy aktivni o’tkazish yo’li bilan qoplandi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 4610 - «Тa’sischilarning ustav kapitaliga ulushi bo’yicha qarzi" schyoti. v) nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlarni hisob oluvchi» schyot, Kt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish» schyoti. Korxona tomonidan boshqa shaxslardan beg’araz va davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati joriy qiymat bo’yicha aniqlanadi va bu qiymat nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozorni, jumladan, ularni olishga bog’liq tegishli xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlangan taqdirda to’g’ri hisoblanadi. Nomoddiy aktivlarning mazkur turi uchun faol bozor bo’lmasa, ularning boshlang’ich qiymati nominal qiymat yoki ularni tashkil etishdagi haqiqiy sarf summasi bo’yicha, shuningdek, nomoddiy aktivni maqsadli foydalanishga tayyor holatga keltirish bilan bog’liq sarflar bo’yicha belgilanadi.

Тekinga olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: Dt 0830 - «Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti, Kt 8530 - «Тekinga olingan mulk" schyoti. b) nomoddiy aktiv foydalanishga topshirildi: Dt 0400 - Nomoddiy aktivlar» schyoti, Kt 0830 “Nomoddiy aktivlarni sotib olish" schyoti. Qonun hujjatlarida ko’rsatilgan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga almashtirib olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng. Nomoddiy aktivlar qo’shimcha haq to’lab almashtirilganda, bir xil nomoddiy aktivlarni almashtirish hisobiga sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivlarning almashtirish paytida o’tkazilgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko’paytirilgan qoldiq qiymatiga teng. O’xshash bo’lmagan nomoddiy aktivga almashtirish yo’li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang’ich qiymati, qonun hujjatlarida ko’rsatilganidek, berilgan nomoddiy aktivning joriy qiymatiga teng bo’ladi. Nomoddiy aktivlar qo’shimcha haq to’lab almashtirilganda, bir xil bo’lmagan nomoddiy aktivlarga almashtirib sotib olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati berilgan nomoddiy aktivning almashtirish paytida o’tkazilgan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga ko’paytirilgan joriy qiymatiga teng. Qonun hujjatlarida o’rnatilgan tartibda pulsiz vositalar bilan majburiyat bajarilishini nazarda tutgan shartnoma bo’yicha olingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati deb korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymati tushuniladi. Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini korxona shunga o’xshash boyliklarning hozirgi qiymatini taqqoslaganda paydo bo’ladigan narxdan kelib chiqib belgilaydi. Korxona tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo’lgan qimmatli buyumlarning joriy qiymatini belgilash imkoniyati bo’lmasa, pulsiz vositalar bilan

majburiyatni bajarishni nazarda tutuvchi shartnomalar bo’yicha korxona tomonidan olingan nomoddiy aktivlarning qiymati o’xshash holatlarda shu kabi nomoddiy aktivlar sotib olinadigan joriy qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Umumiy summaga sotib olingan nomoddiy aktivlardan har birining boshlang’ich qiymati bu summani alohida nomoddiy aktivning joriy qiymatiga proporsional tarzda teng taqsimlash yo’li bilan belgilanadi. Korxonalarda qonun hujjatlarida o’rnatilgan tartibda nomoddiy aktivlarni ayirboshlash yo’li bilan sotib olish buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks etiriladi: a) qo’shimcha haq to’lamasdan almashtirish yo’li bilan olingan nomoddiy aktivlar obektini uning qoldiq qiymati yoki o’xshash bo’lmagan nomoddiy aktivlarning joriy qiymati bo’yicha kirim qilishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» schyotining turi bo’yicha schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti. b) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti bilan qo’shimcha haq to’lab ayirboshlash tariqasida olingan nomoddiy aktivlarning obyektini kirim daftarida qayd etishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» turi bo’yicha schyoti -o’tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq qiymati, Dt «Pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti» schyoti, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti o’tkazilgan nomoddiy aktivning qoldiq yoki hozirgi qiymati bo’yicha; Kt 6990 - «Boshqa majburiyatlar" schyoti ayirboshlash paytida to’langan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti summasiga. v) pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini olish bilan ayirboshlangan nomoddiy aktivlar obyektini kirim daftarida qayd etishda: Dt «Nomoddiy aktivlar» aktivning turi bo’yicha schyoti - berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati va almashtirishda olingan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalenti summasi o’rtasidagi tafovut summasiga, Dt 4890 - «Boshqa debitorlarning qarzi" schyoti ayirboshlash paytida olingan pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlari summasiga, Kt 9220 - «Boshqa aktivlarning chiqib ketishi" schyoti berilgan nomoddiy aktivning qoldiq (joriy) qiymati.

Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati 7-sonli BHMS ko’rsatilganlardan tashqari hollarda o’zgartirilishi mumkin emas. 7 [19][21] Nomoddiy aktiv dastlab etirof etilgandan keyin moliya hisobotida to’plangan amortizatsiya (qoldiq qiymat) chiqarib tashlangandan keyingi boshlang’ich qiymati bo’yicha yoxud qayta baholangan qiymat bo’yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktivni moliya hisobotida ifoda etishda qo’llanilgan uslub dastlabki e’tirofdan keyin korxonaning hisob-kitob siyosatida majburiy tartibda aks ettirilishi kerak. Nomoddiy aktivlar tashkil etilishi yoki korxonaga kelib tushishi va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanishga yaroqli holatga keltirish ishlari tugatilishiga qarab qabul qilish dalolotnomasiga asosan nomoddiy aktivlar tarkibiga kiritilishi kerak. Nomoddiy aktivlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni rasmiylashtirish uchun zarur bo’lgan boshlang’ich hisob hujjatlarining tasdiqlangan shakli yo’qligi sababli amaliyotda ko’pincha nomoddiy aktivlarning kelib tushishi va chiqib ketishi noto’g’ri rasmiylashtiriladi. Shuning uchun qonunning 9-moddasi va boshqa me’yoriy hujjatlar talablaridan kelib chiqqan holda nomoddiy aktivlar bo’yicha dastlabki hujjatlar shaklini mustaqil ishlab chiqish zarurati tug’iladi. 8 [20][22] Yirik korxonalarda nomoddiy aktivlarni kirim daftariga qayd etish bilan bog’liq barcha operatsiyalar, odatda, birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirish bo’yicha majburiyat yuklangan doimiy harakatdagi komissiya ishtirokida amalga oshiriladi. Birlamchi hujjatlarni rasmiylashtirishning boshqa varianti muayyan nomoddiy aktivni qabul qilib olish bo’yicha alohida buyruq chiqarish bilan bog’liq. 10 Nomodliy aktivlarni qayta baholash va ularning buxgalteriya hisobi 7 8

Nomoddiy aktivlarni qayta baholash uni bozor narxining joriy darajasi bilan mos keltirish maqsadida nomoddiy aktivlarning balans qiymatini muntazam aniqlashtirib borishdan iborat. Korxona qayta baholashni, faol bozor ma’lumotlari asosida joriy qiymatni aniq belgilash mumkin bo’lsa, qayta baholash kunidagi joriy qiymatni tasdiqlovchi hujjatlar asosida to’g’ridan-to’g’ri qayta hisoblash yo’li bilan amalga oshirishi mumkin. Balans qiymat balans hisoboti tuzilgan kundagi bozor qiymatidan qatta farq qilmasligi uchun qayta baholash yetarli darajada muntazam amalga oshirilishi kerak. Nomoddiy aktivni qayta baholashda, bunday aktivlar uchun faol bozor bo’lgan hollardan tashqari holatlarda mazkur qayta baholanayotgan aktiv mansub bir turdagi nomoddiy aktivlarning barcha guruhi ham qayta baholanishi kerak. Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar joriy qiymati bo’yicha buxgalteriya hisob va moliyaviy hisobotda aks ettiriladi. Nomoddiy aktivning joriy qiymatini nomoddiy aktivning mazkur turi bo’yicha faol bozor narxi asosida aniqlash mo’mkin. Agar qayta baholanayotgan nomoddiy aktivlar guruhidan bo’lgan nomoddiy aktiv bunday nomoddiy aktivga faol bozor bo’lmaganligi uchun qayta baholana olmasa, bunday aktiv to’plangan amortizatsiya chiqarib tashlanib uning boshlang’ich qiymati bo’yicha hisobga olinishi kerak. Agar ilgari qayta baholangan nomoddiy aktivning joriy qiymati endilikda faol bozor ma’lumotlari asosida aniqlanishi mumkin bo’lmasa, nomoddiy aktivning balans qiymati to’plangan amortizatsiya chiqarib tashlangandan keyingi faol bozor ma’lumotlari asosida so’nggi qayta baholash kunidagi tiklovchi qiymati bo’lishi kerak. Nomoddiy aktivlarni qayta baholashda uning joriy qiymatini hujjat asosida tasdiqlash uchun korxona ixtiyoriga ko’ra quyidagilardan foydalanish mumkin:

a) ishlab chiqaruvchi firmalar va ularning maxsus dilerlari, vakolatxonalardan yozma shaklda olingan o’xshash nomoddiy aktivga berilgan narxlar to’g’risidagi malumotlar; b) qayta baholash o’tkazilgan va nomoddiy aktivlar sotib olingan kundagi Markaziy Bank kurslari nisbatiga qarab belgilangan hisob-kitob koeffitsentini qo’llash bilan erkin muomaladagi valutada sotib olingan kundagi (tasdiqlovchi hujjat bo’lganda) nomoddiy aktivlarning qiymati haqidagi ma’lumotlar; v) qayta baholash davrida ommaviy axborot vositalari, maxsus adabiyot va boshqalarda e’lon qilingan joriy narxlar darajasi haqidagi ma’lumotlar; g) tegishli nomoddiy aktiv qiymati haqida baholovchining ekspert xulosasi. Nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati qayta baholanganda ularni qayta baholash o’tkazilgan kundagi to’plangan amortizatsiyasi nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati indeksiga moslashtiriladi va keyingi amortizatsiya ustamasi qayta baholangan qiymatidan o’tkaziladi. Qayta baholash indeksi nomoddiy aktivning joriy qiymrtini uning boshlang’ich qiymatiga bo’lish orqali aniqlanadi. Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlarni qo’shimcha baholash summasi "Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyotidagi zaxira kapitali tarkibiga kiritiladi. Qayta baholash natijasida nomoddiy aktivlar bahosini pasaytirish summasi oldingi hisobotdavrida o’tkazilgan mazkur obyektning baholashdan avvalgi summasi doirasida "Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyotidagi zaxira kapitalining pasaytirilishiga kiritiladi. Obyektni qo’shimcha baholash summasining uning kamaytirilgan summasidan ortig’i boshqa operaiion xarajatlarga kiritiladi. Nomoddiy aktivlarni qayta baholash natijalari nomoddiy aktivlarni qayta baholash o’tkazilgan joriy davrdagi moliyaviy hisobotda aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlarning tiklovchi qiymatigacha bo’lgan uning balans qiymatining qayta baholanishi buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettiriladi: a) nomoddiy aktivlar balans qiymatining ko’payishi: Dt «Nomoddiy aktivlar» schyoti, Kt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti.

b) nomoddiy aktivlarning oldingi qayta baholanishi doirasidagi summaga balans qiymatini kamaytirish: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti, Kt 0400 «Nomoddiy aktivlar» schyoti. Mazkur nomoddiy aktiv bo’yicha avvalgi qayta baholashdagi ko’payishdan ortadigan arzonlashtirish summasi xarajat hisoblanib, 9430 - «Boshqa operaiion xarajatlar" schyotida aks ettiriladi. v) qayta baholashda nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya summasining ko’payishi: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti, Kt 0500 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi» schyoti. g) nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya summasining kamayishi: Dt 0500 «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi» schyoti, Kt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti. Nomoddiy aktivlar hisobi schyotida xususiylashtirishda tashkil topgan Gudvill summasiga ega bo’lgan xususiylashtirilgan tashkilotlar qayta baholash natijalari bo’yicha bu summani kamaytirishi va buxgalteriya hisobida quyidagi tarzda aks ettirishi kerak: Dt 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar" schyoti, Kt 0480 – “Gudvil" schyoti.

X ulosa Хo’jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobini to’g’ri tashkil etish ulardagi mavjud asosiy vositalar va nomoddiy aktivlardan samarali foydalanish hamda ularga sarflanadigan xarajatlar, shuningdek, eskirish summalarini xarajat obyekti bo’yicha to’g’ri taqsimlash mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxining shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishidir. Jumladan, moliyaviy natijalarning ham shakllanishiga obyektiv yondashishga olib keladi.

Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 1. Каримов А ва бошқалар . Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. «Шарқ» НMAKИТ. Т. 2004, -591 бет . 2. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учёта задачи и ситуации. Учебное пособие -М.: Финансы и статистика, 2004 3. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. Учёта: теория, практика,тесты. Учебное пособие - М.: Финансы и статистика, 2004

Похожие

Nomoddiy aktivlar hisobi

Budjet tashkilotlarida asosiy vosita va nomoddiy aktivlar hisobi

Asosiy vositalar hisobi

Nomoddiy aktivlar auditi

Nomoddiy aktivlar auditi