Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi - Экономика - Рефераты

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

197.5 KB

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi Reja: 1. Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari 2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish 3. Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish 4. Valuta schyoti bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni hisobga olish 5. Hisobdor shaxslar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar hisobi

1. Pul mablag’lari va hisob–kitoblarning mazmuni hamda ularni hisobga olishning vazifalari Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish jarayonida doimo boshqa xo’jaliklar bilan iqtisodiy aloqada bo’ladilar . Bunday aloqalarini olib borish xo’jaliklarning asosiy faoliyati hisoblanadi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni o’z vaqtida jo’natish hamda sotish jarayoni ta’minlanadi. Х o’jalik aloqalari shartnomalar bilan rasmiylashtirilib, ularga asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor sifatida qatnashib, to’lovni amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi. Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini to’lovchilar orasidagi hisoblashishlar o’z vaqtida tashkil etilishi aylanma mablag’larning aylanish tezlashishiga ta’sir qilib, olinadigan va to’lanadigan mablag’larning paydo bo’lishiga barham beradi. Shuningdek, xo’jaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablag’lar bo’yicha tegishli idoralar hamda ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat ko’rsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar vujudga keladi. Х o’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki naqd pulsiz, ya’ni pul o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi kunda subyektlar o’rtasida o’zaro hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga 1 [1][3] ko’ra pul o’tkazish yo’li orqali amalga oshiriladi. Т ijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini jalb qilish, ularning boshqa xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib olish to’lovlilik va muddatlilik sharti bilan bo’sh mablag’larni joylashtirish maqsadida tashkil etilganligidir. Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan tashkil topgan bo’lib, ular o’z mijozlariga shartnoma asosida xizmat ko’rsatadi. 1

Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil ravishda o’zlari tanlagan bir yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bog’liq operatsiyalari amalga oshiradi. 2 [2][4] Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning kredit resurslaridan foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan kredit shartnomalarini rasmiylashtirishlari mumkin . Korxonalar banklarda hisob – kitob va valuta schyotlaridan tashqari , maxsus joriy schyotlari ( limitlashtirilgan chek daftarchalari , akkreditivlar , maxsus schyotlar va b .) dan ham foydalanishlari mumkin . Х o ’ jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag ’ lar hisobi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining beshinchi bo ’ limi , majburiyatlari bo ’ yicha hisob – kitoblar esa oltinchi va yettinchi bo ’ limida tayinlangan schyotlarda yuritiladi . Х o ’ jaliklarda mavjud pul mablag ’ laridan maqsadli foydalanish va ularni samarali boshqarish , shuningdek , olinadigan mablag ’ lar va majburiyatlarni o ’ z vaqtida so ’ ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi . Shu boisdan , ushbu nazoratni to ’ g ’ ri va o ’ z vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishni taqozo etadi . Ular quyidagilardan iborat:  pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirib borish;  kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri rasmiylashtirish hamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;  kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul hujjatlari, qimmatli qog’ozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;  pul mablag’laridan to’gri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiy nazorat qilish;  budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar, xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish; 2

 qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor va kreditorlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora- tadbirlar ko’rish;  xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul oqimini me’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir. 2. Kassa operatsiyalarini hisobga olish Korxonaning kassasi buxgalteriya aparatining tarkibida bo’lib, unga naqd pul mablag’lari va boshqa qimmatliklar (qimmatli qog’ozlar, pulli hujjatlar, pochta markalari va boshqa) ni qabul qilish, berish hamda saqlash operatsiyalarini amalga oshirish majburiyati yuklatilgan. Pul mablag’larining butligi, kassa operatsiyalarini bajarish bo’yicha moddiy javobgarlik korxona rahbari tomonidan tayinlanadigan kassirga biriktirilgan. Kassa operatsiyalarini yuritish amaldagi qoidaga ko’ra tartibga solinadi. 3 [3] [5] Kassada kechiktirib bo’lmaydigan xarajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan belgilangan limit doirasida qoldiq bo’lishi mumkin. Belgilangan limitdan ortiqcha naqd pul kassada faqat ish haqi, pensiya, nafaqa, stipendiya berish kunlari, bank muassasasidan pul olingan kun ham qo’shilgan holda, uch kun ichida saqlanishi mumkin. Kassaga pulni qabul qilish bosh buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolangan kassa kirim orderi (KO-1-shakl) bilan rasmiylashtiriladi. Bunda pul topshiruvchiga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzolangan ( 0402004- kvitansiya ) kvitansiya beriladi. Kassadan naqd pul kassa chiqim orderi (KO-2-shakl) yoki kassa chiqim orderi rekvizitlari o’rnini bosuvchi maxsus shtamp qo’yilgan talabga muvofiq rasmiylashtirilgan hujjatlar (to’lov qaydnomai, pul berish to’g’risida ariza, schyotlar va b.) bo’yicha beriladi. 3

Kassadan pul rahbar va bosh buxgalter yoki ular vakolat bergan shaxslar tomonidan imzolangan hujjatlar bo’yicha beriladi. Agar kassa chiqim orderlariga ilova qilinadigan pul berish to’g’risidagi hujjatlarda rahbarning imzosi bo’lsa, kassa chiqim orderlariga imzo qo’yish shart emas. Kirim kassa orderlari, uning kvitansiyalari va kassa chiqim orderlari buxgalter tomonidan aniq qilib yoziladi. Bu hujjatlarda xech qanday o’chirish yoki to’g’rilashga ham yo’l qo’yilmaydi. Korxonada ishlamaydigan shaxslarga pul berishda ularning shaxslarini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat talab qilinadi, kassa chiqim orderning pul olganligi to’g’risida imzo qo’yiladigan joyida taqdim etilgan hujjatning ma’lumotlari ko’rsatiladi. Ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag’lar uchun naqd pul bankdagi hisob- kitob schyotidan pul chek daftarchasiga asosan olinadi. Pul chek daftarchasi hisob-kitob schyotidan unda ko’rsatilgan naqd pulni berish to’g’risida korxonaning bankka bergan buyrug’i bo’lib hisoblanadi. Ish haqi, pensiya nafaqa, mukofotlar to’langanda har bir oluvchiga kassa chiqim orderi tuzilmasdan to’lov qaydnomai bo’yicha to’lanadi. Ish haqi tarqatilgandan so’ng to’lov qaydnomai bo’yicha umumiy to’langan summaga buxgalter kassa chiqim orderi tuzadi. Kassa orderlari bo’yicha pul qabul qilish va to’lash faqat hujjatlar tuzilgan kuni amalga oshiriladi. Barcha kassa kirim va chiqim orderlarini buxgalter kassa kirim va chiqim hujjatlarini ro’yxatga olish jurnaliga yozib (KO-3-shakl) kassirga beriladi. Pul olingandan yoki berilganidan so’ng kassir zudlik bilan kirim va chiqim orderlariga imzo qo’yadi hamda ularga ilova qilingan hujjatlarga sanasini ko’rsatib shtamp yoki qo’lda: kirim hujjatlariga – «Olindi», chiqim hujjatlariga – « Т o’landi» deb belgi qo’yadi. Ro’yxatga olish jurnali ma’lumotlariga asosan olingan va sarflangan naqd pul maqsadli ishlatilishi korxona tomonidan nazorat qilinadi hamda kassir tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning to’liqligi tekshiriladi.

Naqd pul harakatini kassir raqamlangan, tikilgan va korxona muhri bosilgan kassa daftarida hisobga oladi. Kassa daftaridagi varaqlar soni korxona rahbari va bosh buxgalterning imzolari bilan tasdiqlanadi. Kassa daftari ikki nusxada yuritilib, ikkinchi nusxasi yirtib olinib kassirning hisoboti sifatida foydalaniladi. Birinchi nusxasi esa kassa daftarida qoladi. Kassa daftarida o’chirib tuzatish va tuzatishlarga yo’l qo’yilmaydi. Т alabga muvofiq qilingan tuzatishlar kassir va bosh buxgalter yoki uni o’rnini bosuvchi shaxs tomonidan imzolanib tasdiqlanadi. bir order bo’yicha pul qabul qilingandan yoki berilgandan so’ng kassa daftariga yozib boriladi. Har kuni ish vaqti tugagandan so’ng kassir kunlik operatsiyalar jamlanib, kassada keyingi kun boshiga qoldiqni chiqaradi va shu kunning o’zida kassa kirim, chiqim orderlari hamda ularga ilova qilingan hujjatlar bilan birga hisobot (daftarning yirtib oladigan varag’i)ni kassa daftari (birinchi nusxasi)ga imzo qo’yib bosh buxgalterga topshiradi. Kassa hujjatlariga imzo qo’yish huquqiga ega bo’lgan xodim kassir vazifasini bajarmaydi. Naqd pul mablag’lari harakati 5010 – «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyotida hisobga olinadi. Bu schyotning debetida naqd pulning kirimi, kreditida – chiqimi aks ettiriladi. Schyotning saldosi hisobot davri boshiga kassada qolgan naqd pulni ko’rsatadi. 5010 – schyotning kredit oboroti 1 – jurnal-orderda aks ettiriladi. Debet oborotlari turli jurnal-orderlarga yoziladi, bundan tashqari, 1–qaydnoma bilan nazorat qilinadi. 1 – jurnal-order va 1-qaydnomaga yozish uchun kassirning hisoboti asos bo’lib hisoblanadi. Registrda kassirning har bir hisoboti bir qatorga yoziladi. Demak, jurnal-order va qaydnomada band qilingan qatorlar soni kassirning topshirgan hisobotlar soniga teng bo’lishi kerak. 5010- schyot bo’yicha maxsus analitik hisob yuritilmaydi. Analitik registrlari bo’lib kassa daftari, kassirning hisobotlari yoki ularning o’rnini bosuvchi mashinogrammalar hisoblanadi. Ichki nazorat tizimi – bu aktivlarni himoya qilish va buxgalteriya schyotlarida aks ettirilgan ma’lumotlarini to’g’riligini ta’minlash uchun ishlab chiqilgan siyosat hamda ish yuritish tartibidir. Pul harakatini ichki qat’iy nazorat qilish tizimi

moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun to’g’ri axborot berilganligini kafolatlaydi. Kassa tashkil qilingan barcha karxonalarda pul mablag’lari butligini ta’minlash muhim masala bo’lib hisoblanadi. Pul mablag’larini yashirish, olib ketish oson, ularda kimga tegishli ekanligi to’g’risida belgi yo’q va ular oson konvertatsiya qilinadi. Ularni o’g’irlash imkoniyati shu bilan bog’liqki, ayrim shaxslar hisob tizimiga kirishi va pul mablag’larini qo’riqlashga ruxsat olishi mumkin. Kassir moddiy javobgar shaxs bo’lib, korxonaga yetkazilgan zarar uchun javobgardir. Kassir lavozimiga qabul qilingan shaxsni korxona rahbari kassa operatsiyalarini yuritish tartibi bilan tanishtirtib, u bilan moddiy javobgarlik to’g’risida yozma majburiyat (shartnoma) tuzadi. Kassadagi pul mablag’lari oyiga kamida bir marta inventarizatsiya qilinadi. Korxona rahbari buyrug’i bilan tashkil etilgan komissiya tomonidan kassirning ishtirokida kassa to’satdan tekshiriladi. Bunda naqd pul, pulli hujjatlar, qimmatli qog’ozlar va qat’iy hisobot blankalari to’liq tekshiriladi. Kassa chiqim orderlari bilan rasmiylashtirilmagan tilxatlar kassa bo’yicha qoldiqqa kiritilmaydi. Korxonaga tegishli bo’lmagan pul mablag’larini kassada saqlash taqiqlanadi. Kassada ortiqcha yoki kamomad aniqlansa, inventarizatsiya dalolatnomasining orqa tomonida sodir bo’lgan ortiqcha va kamomadning sabablarini ko’rsatib kassir tushintirish xati yozadi, korxona rahbari esa tekshirish natijasi bo’yicha inventarizatsiya komissiyasi qarorini tasdiqlaydi. Aniqlangan ortiqcha naqd pul quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassaga kirim qilinadi: Dt 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti, Kt 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti. Aniqlangan kamomad esa quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan kassirdan undirib olinadi: D-t 4730 «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarining qarzi» schyoti, K-t 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti.

Agar korxonaning valuta schyotida mablag’lar bo’lsa, naqd valutadan foydalanish zaruriyati vujudga kelishi mumkin va u amaldagi qoida talablari asosida tartibga solinadi. 4 [4][6] Naqd valutani hisobga olish uchun alohida 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti tayinlangan. Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi kassa daftarida yuritiladi. Bu daftarda xorijiy valuta operatsiyalarining hajmiga qarab taxminan bir necha betlar ajratiladi. Bankdan naqd xorijiy valutani olinishi quyidagicha buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: D-t 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti, K-t 5210 «Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» schyoti. Agar korxonada biror hisobdor shaxsga safar xarajatlari berilganda: D-t 4220 « Х izmat safarlariga berilgan bo’naklar» schyoti, K-t 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyoti. Naqd xorijiy valuta harakatining hisobi ikki xil bahoda yuritiladi: valuta turlari bo’yicha va so’mda. Sintetik hisob faqat so’mda yuritiladi. Jurnal-order shaklida hisob yuritilganda naqd xorijiy valutasi uchun 1/1 – jurnal-orderi va 1/1 qaydnomasi qo’llaniladi. Kassadagi naqd xorijiy valuta qoldig’i vaqti-vaqti bilan so’mga nisbatan qaytadan baholanib turiladi. Ijobiy va salbiy kurs farqi 5020 «Chet el valutasidagi pul mablag’lari» schyotida tegishli 9540 «Valutalar kurslari farqlaridan foydalar» yoki 9620 «Valutalar kurslari farqlaridan zararlar» schyotlari bilan bog’liqlikda aks ettiriladi. 4

3. Hisob – kitob schyoti bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish Yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan korxonalar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochadilar. Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob-kitoblarni, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talab qilib olgungacha valuta depozit schyotini ochishlari mumkin. 5 [5][7] Т alab qilib olgungacha bo ’ lgan so ’ mdagi depozit schyotlarini ochish uchun yuridik shaxs – rezidentlar bankka quyidagi hujjatlarni topshiradilar :  yuqorida keltirilgan yo’riqnomaning 1 – ilovasida keltirilgan shaklda schyot ochish uchun ariza;  statistika organlari tomonidan korxonalar, tashkilotlarning yagona davlat ro’yxatiga kiritilganligi to’g’risidagi notariusda tasdiqlangan guvohnomaning ko’chirmasi;  yuqori organ yoki ta’sischilar majlisida tasdiqlangan ustav yoki nizomdan notariusda tasdiqlangan ko’chirma, davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risida hujjat:  notariusda tasdiqlangan ko’chirma yoki qonunchilikda belgilangan tartibda ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ko’chirma. Davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risidagi hujjat faqat mazkur obyekt uchun qonunchilikda nazarda tutilgan bo’lsa topshiriladi;  soliq organida ro’yxatdan o’tganligi va idensifikatsiyalashgan soliq to’lovchi raqami berilganligi to’g’risida notariusda tasdiqlangan guvohnoma ko’chirmasi yoki shaxs soliq to’lovchi subyekt emasligi to’g’risida ma’lumot;  imzo namunalari va muhrning izi tushirilgan kartochka;  yuqorida aytib o’tilgan yo’riqnomada belgilangan tartibda rasmiylashtiriladi. 5

Davlat korxonlari, aksioner jamiyatlari, qishloq xo’jalik uyushmalari (shirkatlar), mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, uyushmalar, birlashmalar, konsernlar, korporatsiyalar, qo’shma korxonalar, xalqaro birlashmalar va boshqa korxonalar tomonidan talab qilib olguncha depozit schyotlarini ochish uchun zikr qilingan hujjatlarga qo’shimcha qilib bankka yuqorida keltirilgan yo’riqnomaga binoan yana boshqa hujjatlar topshiradilar. Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo’yicha shartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug’i bilan korxonaga tegishli hisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati tomonidan pul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi. Boshqa shahar yoki aholi punktlarida joylashgan xo’jalik hisobida bo’lmagan filiallar, magazinlar, ishlab chiqarish birligi va boshqa bo’linmalarga mahalliy bank muassasasida cheklangan operatsiyalarni aks ettirish uchun joriy schyot ochiladi. Bu cheklanish asosiy hisob–kitob schyotini idora qiluvchi bosh korxona tomonidan belgilanadi. Ochilgan hisob–kitob schyotida bo’sh pul mablag’lari va mahsulot (ish va xizmat) lar sotishdan tushgan pul, bankdan olingan uzoq va qisqa muddatli kreditlar hamda boshqa tushumlar saqlanadi. Hisob–kitob schyotidan korxonaning olingan materiallar, asosiy vositalar uchun mol yuboruvchiga to’lanmalari, budjetdan, ijtimoiy sug’urtadan bo’lgan qarzni to’lash, ish haqi berish uchun kassaga olingan pul va boshqa zaruriyatlar uchun to’langan pul mablag’lari aks ettiriladi. Odatda bank tomonidan har qanday pul o’tkazib berish yoki naqd pul berish korxona yoki hisob–kitob schyotini tasarruf etuvchining buyrug’i yoki u bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Lekin bank quyidagi hollarda korxona roziligini olmay boshqa tashkilotlarning hujjatlari bo’yicha uning hisob–kitob schyotidan pulni majburiy o’tkazib beradi: moliya va soliq organlarining buyrug’i bo’yicha to’lanmagan soliq va yig’imlar, shuningdek ular bo’yicha jarima va boqimandalar summasini; qondirilgan da’volar summasini – ijro varaqalari, xo’jalik sudining bo’yrug’i

bo’yicha; kreditdan foydalanganligi uchun foiz summasini, muddatida to’lanmagan kredit summasini; bank tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar summasini. Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida yetarli darajada pul mablag’lari bo’lsa, pul o’tkazib berish uning buyrug’i yoki boshqa to’lov hujjatlari bilan amalga oshiriladi. Yuridik shaxsning talab qilib olguncha depozit schyotida pul mablag’lari yetarli bo’lmasa, amaldagi yo’riqnomaga binoan birinchi navbatda budjetga, pensiya fondiga va ish haqiga to’lashni nazarda tutuvchi hujjatlar bo’yicha mutanosib to’lanadi. 6 [6] [8] Yuridik shaxsning bankdagi schyotiga bo ’ lgan boshqa barcha to ’ lanmalar yuqorida ko ’ rsatilgan talablar qondirilgandan so ’ ng to ’ lanadi . Hisob – kitob schyotida sodir bo ’ ladigan pul mablag ’ lar harakati ( pulni qabul qilish va berish yoki naqd pulsiz kirim va chiqim ) bank tomonidan chiqarilgan mahsus hujjatlar shakllariga asosan rasmiylashtiriladi . Ularning kengroq tarqalganlari quyidagilar : naqd pul topshirish e ’ loni , pul cheki , hisoblashish cheki , to ’ lov topshirig ’ i , to ’ lov talabnomasi . Pul t o’ lash t o’ g ’ risidagi ushbu e ’ lon h isob - kitob schyotiga naqd pul o’ tkazishda yoziladi . Pulni qabul qilib olganligi to’g’risida bank pul to’lovchiga isbotlovchi hujjat sifatida kvitansiya beradi. Т o’lov topshirig’i hisob–kitob schyotidan pul oluvchining schyotiga tegishli summani o’tkazib berish to’g’risida bankka berilgan buyruq bo’lib hisoblanadi. Т urli mol yuboruvchi korxonalar, tashkilotlar, moliya organlari, sug’urta va boshqa tashkilotlar pul oluvchilar bo’lishi mumkin. Pul oluvchining hisob–kitob schyoti bankning qaysi filialida bo’lishiga qarab to’lov topshirig’i ikki yoki uch nusxada yoziladi. Shahar ichidagi va shaharlararo hisoblashishlarda ham korxona tomonidan to’lov topshirig’ining yagona shakli qo’llaniladi. Bir vaqtning o’zida bir necha tashkilotlarga pul o’tkazib berilsa, korxona tomonidan topshiriqning mahsus yig’ma shakli qo’llaniladi. U bitta bank bo’limi xizmat qiladigan bir necha pul oluvchilar uchun yozib beriladi. O’tkazib 6

beriladigan summaning jamiga bir marta imzo qo’yilib muhr bosiladi. Bu hisob - kitob va boshqa schyotlar bo’yicha operatsiyalarni rismiylashtirish jarayonini anchaga qisqartiradi. Hisoblashishning aksept shaklida jo’natilgan mahsulotlar uchun mol yuboruvchilar to’lov talabnoma–topshiriq yozadi. Bank belgilangan vaqtda korxonaga uning hisob–kitob schyotidan tegishli dastlabki hujjatlarni ilova qilib ko’chirma berib turadi. Hisob–kitob schyotining ko’chirmasida mablag’larning qoldig’i va hisob– kitob schyotiga kirim kreditiga yoziladi, chunki bank korxonaning pulini saqlab o’zini korxonadan qarzdor deb biladi, o’zining qarzini kamayishi esa – debetiga yoziladi. Buxgalter ko’chirmani ishlab chiqishda bu xususiyatni esda tutib qoldiq va tushum hisob–kitob schyotining debetiga, chiqimi esa – kreditiga yoziladi. Hisob-kitob schyotidan beriladigan ko’chirma ma’lum ko’rsatkichlarga ega bo’lib, yozuvlarni qisqartirish maqsadida ularning bir qismi kodlashtirilgan. Ko’chirmani ishlab chiqayotgan buxgalter bu kodlar ma’nosini bilishi kerak. Ko’chirmalar olingan kuni ular tekshiriladi va ishlab chiqiladi. Bunda barcha yozuvlar ilovada keltirilgan hujjatlar bilan solishtiriladi va xato yozuvlar bo’lmasa bu hujjatlarga «Qayd etildi» degan shtamp qo’yib o’chiriladi. Т ekshirilgan ko’chirmaning har bir summasining to’g’risiga va hujjatlarga 5110 - «Hisob-kitob schyoti» bilan bog’lanuvchi schyotlarning raqamlari qo’yib chiqiladi. Bundan tashqari, hujjatlarga ko’chirmada keltirilgan yozuvlarning tartib raqami yozib qo’yiladi. Bularning hammasi pul mablag’lari harakatini nazorat qilish, hisob ishlarini avtomatlashtirish va hujjatlarni saqlash uchun kerak. Hisob-kitob schyotidan noto’g’ri chiqarilgan yoki unga xato o’tkazilgan summalarni aniqlash maqsadida ular 4860-«Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotida hisobga olinadi, aniqlash va tegishli o’zgarishlar kiritish uchun bankka xabar beriladi. Т o’g’rilangan summa bankning navbatdagi ko’chirmalarida aks ettiriladi, korxona buxgalteriya hisobida esa bu qarz 4860 - «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyotidan hisobdan chiqariladi. Ko’chirmaga ilova qilingan xarajatlar hujjatda nizomga binoan qo’shimcha xarajat

elementlari va moddalarining raqamlari qo’yiladi. 7 [7][9] Buning zaruriyati shundaki , ko ’ p schyotlar bo ’ yicha analitik hisob xarajat elementlari va moddalari bo ’ yicha tashkil etiladi . Х arajat elementlari va moddalari bo’yicha guruhlash ma’lumotnoma varaqalarida olib boriladi. Ular har oyda ishlab chiqarish bo’linmalari bo’yicha ochilib, tegishli jurnal-orderlar hujjatlar ma’lumotlari bo’yicha to’ldiriladi. Hisob-kitob schyoti bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalarni hisobga olish uchun korxonada 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ochiladi. Bu schyot aktiv bo’lib, uning debetida hisob-kitob schyotiga tushgan barcha tushumlar, kreditida esa - hisob-kitob schyotidan barcha sarflangan pul mablag’lari aks ettiriladi. Bu schyotning debet saldosi hisob-kitob schyotida pul mablag’larining qolgan qoldig’ini ko’rsatadi. Bu schyotda boshqa aktiv schyotlar kabi kredit qoldiq bo’lmaydi. 5110- «Hisob-kitob schyoti» bo’yicha operatsiyalar tekshirilgan bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan pul hujjatlariga asosan aks ettiriladi. 5110- schyotning saldosi hisob-kitob schyotidan berilgan ko’chirmada ko’rsatilgan qoldiqqa teng kelishi shart. Bu schyot bo’yicha analitik hisob bankning ko’chirmalari bo’yicha yuritiladi. Basharti korxonada boshqa hisob-kitob analitik schyoti bo’lsa, operatsiyalar shu analitik hisob bo’yicha yuritiladi. Buxgalteriya hisobi jurnal-orderlarda yuritilsa, 5110 - schyotning kredit oborotlari 2 - jurnal-orderida aks ettiriladi. 5110 - schyotning debet oborotlari turli jurnal-orderlarga yoziladi va undan tashqari, 2-qaydnomaga yozib nazorat qilinadi. Bu registrlar tekshirilgan va ishlab chiqilgan bank ko’chirmalariga asosan to’ldiriladi. Hisob-kitob schyotidan olingan ko’chirmada ko’rsatilgan bir xildagi bog’lanuvchi schyotlarning summalari 2 – jurnal-order va 2 – qaydnomaga jamlab yoziladi. 2 - jurnal-order va 2 - qaydnomani yuritish bir oyga mo’ljallanganligi uchun bankdan olingan har bir ko’chirma ma’lumotlari bir qatorga yoziladi. Demak, 2 - 7

jurnal-order va 2 - qaydnomada band qilingan qatorlar soni shu davr ichida bankdan olingan ko’chirmalar soniga teng bo’lishi kerak. Registrlarda summalar 5110-schyotning debeti va krediti bilan korrespondentlashgan schyotlar bo’yicha yoziladi. bir hisobot (kun, oy) davriga bunday ko’rsatkichlarning mavjudligi buxgalteriya xodimlariga korxona hisob-kitob schyotiga pul mablag’larining kelib tushish manbalarini tahlil qilish, maqsadli foydalanilishini, tasdiqlangan moliyaviy to’lanmalar kalendar grafigiga binoan budjetga va boshqa organlarga mablag’ o’tkazilishi ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi. 4. Valuta schyoti bo’yicha amalga oshirilgan operatsiyalarni hisobga olish Х orijiy valutadagi pul mablag’larini va xorijiy valuta operatsiyalarini har bir korxona amalga oshirishi mumkin. Х orijiy valuta operatsiyalarini rasmiylashtirish uchun bankda valuta joriy schyotini ochish kerak. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan xorijiy valuta operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat (litsenziya) berilgan banklarda valuta schyoti ochish mumkin. Bunday litsenziya olgan banklarni vakillik banklari deyiladi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vaqti-vaqti bilan chop etiladigan byulletenida keltirilgan xorijiy valutalarda schyotlar ochish mumkin. Valuta schyotini ochish uchun bank quyidagi hujjatlarni talab qiladi:  valuta schyotini ochish to’g’risida ariza;  ta’sis hujjatlar ko’chirmasi (notariusda yoki ro’yxatga oluvchi organ tomonidan tasdiqlangan ustav, ta’sis shartnomalari);  notariusda tasdiqlangan ro’yxatdan o’tganlik to’g’risidagi hujjatlarning ko’chirmasi;  korxonani ro’yxatdan o’tgan joyidan soliq inspeksiyasi va pensiya fondida hisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma;  imzolar nusxalari qo’yilgan va yumoloq muhr tushirilgan kartochka;

 qo’shma korxonalar va xorijiy firmalar qo’shimcha qilib O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi tomonidan ularni xorijiy investitsiyali korxonalar reestriga kiritilganligi to’g’risida beriladigan guvohnoma topshiradilar. Valuta schyoti ochilgandan so’ng bank bilan korxona o’rtasida hisoblashish- kassa xizmatlarini ko’rsatish to’g’risida shartnoma tuziladi. Unda bankning ko’rsatadigan xizmatlar ro’yxati, xizmatlari uchun to’lanadigan haq tariflari, mablag’larni joylashtirish shartlari, tomonlarning huquq va burchlari va boshqalar ko’rsatiladi. Amaldagi Nizomga binoan mulk shaklidan qat’iy nazar O’zbekiston Respublikasi xududida xorijiy valuta operatsiyalarini amalga oshiruvchi barcha xo’jalik yuratuvchi subyektlar 2001 yil 1 noyabrdan boshlab xorijiy valutadagi operatsiyalarni buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettirish tartibi belgilangan. 8 [8] [10] Х orijiy valuta mablag ’ lari , qiymatliklari va operatsiyalari xo ’ jalik operatsiyalari sodir bo ’ lgan sanaga Markaziy bank kursi bo ’ yicha so ’ m ekvivalentida aks ettiriladi . Jumladan quyidagilar bo ’ yicha : a ) kassadagi valuta mablag ’ lari , bankdagi depozit va ssuda schyotlari , akkreditivlar , valuta ssuda qarzlari ; b ) xorijiy valutadagi debitor va kreditor qarzlar ; v ) tuzilgan shartnomalar bo ’ yicha Yuk boj deklaratsiyasini rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar - material qiymatliklar va boshqa aktivlarning kirimi ; g ) bojxona to ’ lovlarining amalga oshirilishi ; d ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi pulli hujjatlar ; ye ) xorijiy valutadagi qimmatli qog ’ ozlar . Х orijiy valutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida operatsiya sodir bo ’ lgan sanaga bo ’ lgan Markaziy bank kursi bo ’ yicha aks ettiriladi . Х orijiy valutani sotish ( sotib olish ) da sodir bo ’ ladigan kursdagi farq ( ijobiy yoki salbiy ) ijobiy bo ’ lsa – 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyotida , salbiy bo ’ lsa – 9620 « Kurs farqlaridan zararlar » schyotida hisobga olinadi . Х orijiy valutani sotilishi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi : 8

a ) valuta schyotidan xorijiy valutani Markaziy bank kursi bo ’ yicha o ’ tkazilishi : Dt 5530 « Boshqa maxsus schyotlar » schyotining «Т ranzit » schyoti , Kt -5020 « Valuta schyoti ». b ) Markaziy bank kursi bo ’ yicha xorijiy valutani « Blokschyot » dan chiqarilishi : Dt 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi », Kt 5530 « Boshqa maxsus schyotlar » schyotining «Т ranzit » schyoti . v ) valuta bozorida kelishilgan kurs bo ’ yicha sotilgan xorijiiy valutaning so ’ m ekvivalentini hisob - kitob schyotiga o ’ tkazilishi : D - t 5110 « Hisob - kitob schyoti », K - t 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi » schyoti . g ) Х orijiy valutani sotishda hosil bo ’ lgan ijobiy kurs farqini Markaziy bank kursidan ortig ’ ini aks ettirilishi : D - t 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi », K - t 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyoti . d ) Х orijiy valutani sotishda hosil bo ’ lgan salbiy kurs farqini ( Markaziy bank kursidan kam ) aks ettirilishi : D - t 9620 « Kurs farqlaridan zararlar », K - t 9220 « Boshqa aktivlarning sotili va boshqacha chiqib ketishi » schyoti . O ’ zining mahsulot ( ish , xizmat ) lari narxi ( tariflari ) ni xorijiy valuta ekvivalentida belgilaydigan xo ’ jalik yurituvchi subyektlar o ’ zaro hisob - kitoblarni milliy valuta - so ’ mda olib boradilar . Х izmat ko ’ rsatgan sanadan to ’ lanmalarni tushgan sanasigacha markaziy bank kursining o ’ zgarishi natijasida sodir bo ’ ladigan farq moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromad ( xarajat ) sifatida xo ’ jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalariga olib boriladi . Х o ’ jalik yurituvchi subyektlar har bir hisobot oyining oxirgi sanasiga balansning valuta – moddalarini Markaziy bank kursi bo ’ yicha qaytadan baholaydi va sodir bo ’ lgan kurs farqlari ijobiy bo ’ lsa 9540 « Kurs farqlaridan olingan daromadlar » schyotiga , salbiy bo ’ lsa - 9620 « Kurs farqlaridan zararlar » schyotiga o ’ tkaziladi . Balansning valuta moddalariga quyidagilar kiritiladi : a ) kassadagi , bankning depozit , ssuda schyotlaridagi , shu jumladan akkreditivlardagi valuta mablag ’ lari ; b ) xorijiy valutadagi pulli hujjatlar ; v ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi qisqa va uzoq

muddatli qimmatli qog ’ ozlar ; g ) xorijiy valuta ko ’ rinishidagi debitor va kreditor qarzlar , kreditlar va qarzlar Quyidagi qiymatliklar qaytadan baholanmaydi : a ) xo ’ jalik yurituvchi subyekt tomonidan xorijiy valutaga sotib olingan mulk ( asosiy vositalar , nomoddiy aktivlar , tovar - material qiymatliklar , inventar va xo ’ jalik jihozlari ); b ) xorijiy investitsiyali korxona ham qo ’ shilgan holda , xo ’ jalik yurituvchi subyektning ustav kapitali hajmi va ta ’ sischilarning ulushlari . Oldindan yig ’ ilib kelingan va har oygi balans valuta moddalarini qayta baholashdan hosil bo ’ lgan ijobiy va salbiy kurs farqlari tegishli « Kelgusi davrlar daromadlari » va « Kelgusi davrlar xarajatlari » schyotlarida aks ettirilib quyidagi tartibda moliyaviy - xo ’ jalik faoliyati natijalariga o ’ tkaziladi : a) xorijiy valuta debitor va kreditor qarzlar bo’yicha ularning qaytarilishiga qarab; b) qolgan boshqa hollarda – balansning tegishli valuta moddalari bilan xo’jalik operatsiyalarini sodir bo’lishiga qarab. Moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalariga o’tkazilgan ijobiy kurs farqi 9540 «Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyotining krediti bo’yicha aks ettirilib daromad (foyda) solig’iga tortiladigan bazani ko’paytiradi, salbiy kurs farqi esa 9620 «Kurs farqlaridan zararlar» schyotining debetida aks ettirilib daromad (foyda) solig’iga tortiladigan bazadan chegirib tashlanadi. Yalpi daromaddan soliq to’lovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish obyekti bo’lib «Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zarar» schyotining saldosi hisoblanadi. Yagona soliq to’lovchilar uchun kurs farqi qismida soliqqa tortish obyekti bo’lib ijobiy kurs farqi hisoblanadi. Bunda yagona soliqni hisoblab chiqarishda salbiy kurs farqi soliqqa tortiladigan bazani kamaytirmaydi. Korxonaning ustav kapitalini shakllanishida ta’sis hujjatlarini ro’yxatdan o’tkazish sanasi bilan ustav kapitaliga mablag’lar qo’yilgan haqiqiy sanadagi Markaziy bank kurslari orasidagi farqi buxgalteriya hisobida qo’shilgan kapital hisoblanib 8410 «Emission daromad» schyotida hisobga olinadi.

Valuta operatsiyalarini tartibga solish qonuniga binoan korxonalar vakolatli banklar orqali O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan tartib va maqsadlar uchun O’zbekiston Respublikasi ichki valuta bozoridan xorijiy valuta sotib olishi mumkin. Chunonchi, safar xarajatlari uchun, shartnoma-kontrakt majburiyatlarini bajarilish operatsiyalari va boshqalar uchun xorijiy valutalar sotib olishi mumkin. Х orijiy valutani sotib olish operatsiyalari buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: valuta bozorida kelishilgan kurs bo’yicha xorijiy valutani sotib olish kuniga. a) Х orijiy valutani sotib olish uchun hisob-kitob schyotidan so’m ko’rinishidagi mablag’larni valuta bozorida kelishilgan sotib olish kuniga bo’lgan kurs bo’yicha o’tkazib berilishi: D-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining « Т ranzit» schyoti, K-t 5110 «Hisob-kitob» schyoti. b) Markaziy bank kursi bo’yicha xorijiy valutani valuta schyotiga o’tkazilishi: D-t 5210 «Valuta schyoti», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining « Т ranzit» schyoti. v) Х orijiy valutani Markaziy bank kursidan past kursda sotib olish natijasida sodir bo’lgan ijobiy kurs farqini aks ettirilishi: D-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining « Т ranzit» schyoti, K-t 9540 «Kurs farqlaridan olingan daromadlar» schyoti. g) Х orijiy valutani Markaziy bank kursidan yuqori kursda sotib olish natijasida sodir bo’lgan salbiy kurs farqnini aks ettirilishi: D-t 9620 «Kurs farqlaridan zararlar», K-t 5530 «Boshqa maxsus schyotlar» schyotining « Т ranzit» schyoti. Х orijiy valuta harakati to’g’risidagi ma’lumotni bank muassasasi korxonaga valuta schyotidan ko’chirma berish yo’li bilan xabar beradi. 5210 «Mamlakat ichidagi valuta schyotlar»ni kredit oboroti 2/1 – jurnal-orderida aks ettiriladi. Bu schyotning debet oboroti 2/1 qaydnomaini yuritish bilan nazorat qilinadi. Valuta

schyoti bo’yicha analitik hisob kartochkalarda valutalarning nomlari bo’yicha yuritiladi. 5 Hisobdor shaxslar bilan bo’ladigan hisob-kitoblar hisobi Hisobdor shaxslar bilan hisoblashishlar mayda xo’jalik xarajatlarini va xizmat safar xarajatlarini to’lashda sodir bo’ladi. Demak, hisobdor shaxslar – kelgusi ma’muriy-xo’jalik va safar xarajatlari uchun pul mablag’larini oldindan olgan xodimlardir. Hisobdor shaxs sifatida kassadan naqd pul oladigan xodimlarning ro’yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Beriladigan pul miqdori cheklangan: xo’jalik ehtig’jlari uchun beriladigan naqd pul korxona smetasida nazarda tutiladi; safar xarajatlari uchun beriladigan pul safar muddati va boradigan joyiga bog’liq. Safar xarajatiga pul berishda yo’lkira (ikki tomonga), sutkalik va yotoq (turar joy ijarasi) xarajatlari hisoblab chiqiladi. Х izmat safari davrida xodimning asosiy ish joyidagi ish haqisi saqlanadi. Safar uchun hisobdor shaxsga pul berish rahbarning buyrug’i va safar guvohnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Beriladigan pul hisoblab chiqilgandan so’ng buxgalteriya tomonidan kassa chiqim orderi rasmiylashtiriladi. Belgilangan me’yor doirasida yoki undan ortiq qilingan safar xarajatlari, maqsadli tayinlanishiga qarab, yoki ishlab chiqarish xarajatlariga, yoki davr xarajatlariga o’tkaziladi. Basharti safar xarajatlari ishlab chiqarish jarayoniga o’tkazilsa, mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga hamda boshqaruv xodimlarining safar xarajatlari esa – davr xarajatlariga o’tkaziladi. Korxona rahbarining qarori bilan istisno shaklida qonunchilikda nazarda tutilgan me’g’ridan ortiq qilingan safar xarajatlari soliqqa tortiladigan bazani ko’paytiradi. Belgilangan vazifa bajarilgandan so ’ ng uch kun ichida hisobdor shaxs qilingan xarajatlar to ’ g ’ risida avans hisoboti topshirishi shart . Qilingan xarajatlarni isbotlovchi , tasdiqlovchi hujjatlarni va safar guvohnomasini avans hisobotiga ilova qiladi .

Safarning maqsadli tayinlanishga qarab sex , bo ’ lim boshliqlari qilingan xarajatlarni maqsadga muvofiqligini tasdiqlaydi . Avans hisoboti tuzilib summasi aniqlangandan so ’ ng avans hisoboti korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi va tegishli buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi . Foydalanilmay qolgan summa avans hisoboti topshirgan kuni hisobdor shaxs tomonidan kassaga kirim orderi bilan topshiriladi, ortiqcha qilingan xarajat summasi kassadan chiqim orderi bilan beriladi. Hisobdor shaxsga berilgan summa maqsadli xarakterga ega bo’lib, birovga berish yoki buyurish taqiqlanadi. Oldingi berilgan avans bo’yicha qarzi bo’lmagan holdagina yangi avans beriladi. Basharti belgilangan muddatda avans hisoboti topshirilmasa yoki foydalanilmagan summa kassaga qaytarib topshirilmasa, qonunchilikda belgilangan tartibda buxgalteriya bu qarzni hisoblangan ish haqidan ushlab qolishi mumkin. Shuni ham bilish kerakki, belgilangan me’yordan ortiqcha qilingan sutkalik xarajati hisobdor shaxsning ish haqisiga qo’shib daromad solig’iga tortiladi. Sutkalik xarajatlar shuningdek turar joy ijara xarajatlari me’g’ri eng kam ish haqi miqdoridan koeffitsiyentda belgilanadi. Х izmat safari xarajatlari oldindan ma’lum bo’lgan hollarda, korxona rahbari isbotlovchi hujjatlar topshirmasdan safar xarajatlarini to’lashga ruxsat berish huquqiga ega. Bunda safar xarajatlari summasining raschyoti, korxona rahbari va safarga borayotgan xodim tomonidan imzolanib, korxona buxgalteriyasida saqlanadi. Safardan qaytgandan so’ng talabga muvofiq rasmiylashtirilgan safar guvohnomasi buxgalteriyaga topshiriladi, qilingan xarajatlar summasi to’g’risida hisobot topshirilmaydi. Safar muddati korxona rahbarining buyrug’i bilan aniqlanadi, safarda bo’lgan haqiqiy vaqti esa – safar guvohnomasidagi imzolar va muhr bilan tasdiqlangan tartibda safar joyiga kelgan va ketgan kuni to’g’risidagi belgi bilan aniqlanadi. Bunda safarga ketgan va safardan kelgan kunlari to’liq kun hisoblanadi. Korxonada safarga ketgan va kelgan shaxslarni ro’yxatga olish jurnali yuritiladi. Barcha hisobdor summa operatsiyalari korxona buxgalteriyasida 4220 - « Х izmat safarlari uchun berilgan bo’naklar» schyotlarida hisobga olinadi. Bu aktiv

schyot bo’lib, debet qoldig’i hisobdor shaxsining korxonadan bo’lgan qarzini ko’rsatadi. Bu schyotning debetiga kassa chiqim orderiga asosan yangi avans summasi berilganda, kreditga esa – avans hisobotiga asosan sarflangan va kirim kassa orderiga asosan qaytarib topshirilgan foydalanilmagan summa yoziladi. Hisobdor shaxslar oldindan olingan bo’nak summasidan ortiqcha xarajat qilgan bo’lsa, hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan ortiqcha qilingan xarajatlar summasiga 6970 «Hisobdor shaxslarga qarzlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu ortiqcha qilingan xarajat summasi hisobdor shaxsga qaytarilganda 6970 schyoti debetlanib, 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» schyoti kreditlanadi. Ushbu jurnal-order kombinlashgan registr bo’lib, bir qatorga yozish yo’li bilan sintetik va analitik hisobni o’zida mujassamlashtirgan. Bunda har bir hisobdor shaxsga berilgan summa uchun jurnal-orderda bir qator ochilib, unga hisobdor shaxsning avans hisoboti bo’yicha sarflangan xarajat, qaytarib topshirilgan foydalanilmagan summa yozib boriladi. Bunda 7- jurnal-order shaklidan foydalaniladi. Arifmetik va ma’naviy jihatdan tekshirilgan va korxona rahbari tomonidan tasdiqlangan avans hisobotlarini buxgalter, hujjatlarga bog’lanuvchi schyotlarni qo’ygan holda, ishlab chiqadi. 7 – jurnal-orderga yozish uchun asos bo’lib hisobdor shaxsga berilgan avans summasi bo’yicha – kassa chiqim orderi, sarflangan summa bo’yicha tasdiqlangan avans hisoboti, qaytarib topshirilgan summa bo’yicha – kirim kassa orderi, ortiqcha qilingan xarajatlar summasini qaytarish bo’yicha – kassa chiqim orderi hisoblanadi. Ushbu jurnal orderning shakli yangi schyotlar rejasi talabiga to’liq javob bermaydi. U qaytadan ishlab chiqilishi kerak. Agar korxona tashqi iqtisodiy faoliyati bilan shug’illansa, xorijiy safar bo’yicha xarajatlarni hisobga olish zaruriyati tug’iladi. Х orijiy safar xarajatlari uchun pul O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilangan me’yor bo’yicha to’lanadi. Х orijiy valutada qilingan safar xarajatlari maqsadli tayinlanishiga qarab 4220 schyotidan mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxiga (2010-schyot) yoki davr xarajatlariga (9400-schyot) yoki xorijdan sotib olingan asmavzu-uskunalarga (0720-schyot), materiallarga (1000-schyot), tovarlarga

(2910-schyot) o’tkaziladi. Schyotlarga xarajatlar xorijiy valuta va so’m ekvivalentida yoziladi. Ҳ isobdor shaxslarda qolgan valuta ham qaytadan baholanib natija 9620 yoki 9540 - schyotlarga o’tkaziladi. 6. Boshqa hisob-kitob operatsiyalarini hisobga olish Yuridik shaxslar orasidagi hisob-kitoblar mahsulot (ish va xizmat) lar bo’yicha sotuvchi va xaridorlar va faqat pul mablag’larining harakati bilan bog’liq bo’lgan tovarsiz operatsiyalar (budjetdan, bankdan, ijtimoiy sug’urta organlaridan bo’lgan qarzlarni to’lash) bo’yicha yuzaga kelishi mumkin. Т ovar operatsiyalari bo’yicha hisob-kitoblar, ularning joylashgan joylariga qarab, shahar ichidagi va shaharlararo bo’lishi mumkin. O’zaro hisob-kitob munosabatlarining zaruriy sharti bo’lib, vujudga keladigan o’zaro majburiyatlar uchun pulni o’z vaqtida o’tkazib berish hisoblanadi. Hozirgi vaqtda korxonalarda naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi: to’lov topshiriqlari, to’lov talabnoma-topshiriqlari, akkreditivlar va maxsus schyotlar, rejali to’lovlar, aloqa vazirligi korxonalari orqali pul o’tkazishlar, pul chek daftarchalari orqali amalga oshiriladi. Mol sotib oluvchilar tomonidan material qiymatliklarni olgan vaqti bilan pul to’lash vaqtidagi oraliqni qisqartirish, debitor va kreditor qarzlarni vujudga kelishi va yo’ldagi tovar-material qiymatliklar qoldig’ini ko’payishiga barham berish maqsadida hisob-kitobning eng qulay shakllarini tanlab olish zarur. Т o’lov topshiriqlari bilan hisob-kitoblar. Т o’lov topshiriqnomasi - bu to’lovchi mijozning bankdagi depozit hisobvarag’idagi pul mablaqlarining ma’lum bir summasini boshqa mijozning hisobvarag’iga o’tkazish haqida o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bankka bergan topshirig’idir. Т o’lov topshiriqnomasi 0505411002 shakldagi maxsus blanka bo’lib, to’lovchi tomonidan rasmiylashtiriladi va quyidagi to’lovlarni: tovarlar va xizmatlar uchun qisob-kitoblar; notovar operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar; markaziy bankning me’yoriy hujjatlarida ko’zda tutilgan bo’lsa, bank kreditlari va unga hisoblangan foizlarni undirish

uchun mablag’larni o’tkazishda; hukumat qarorlari va bank qoidalarida belgilangan hollardagi to’lovlarini amalga oshirishda qo’llaniladi. Shuningdek, transport va aloqa tashkilotlari, shuningdek zarur bo’lgan hollarda olingan tovar va foydalanilgan xizmatlar bo’yicha bir yo’la hisob-kitoblar olib borish uchun bank tomonidan akseptlangan, ko’rsatilgan summa oldindan bankda deponentlangan holda, to’lov topshiriqlari qo’llanilishi mumkin. Ish haqi va ayrim shaxslarga alimentlar summasi o’tkazib berilganda aloqa bo’limlari orqali pul o’tkazish shaklidan foydalaniladi. Bunda oluvchilarni, ularning oladigan pulini, turar joylarini ko’rsatib ro’yxat tuziladi. O’tkaziladigan pulning umumiy summasiga to’lov topshirig’i tuzilib ro’yxat bilan birga bankka topshiriladi. Bankda bu hujjat akseptlanadi. Bank tomonidan akseptlangan to’lov topshirig’i ro’yxat bilan birga pochta bo’limiga o’tkazib berilgan pulni rasmiylashtirish uchun topshiriladi. Pul o’tkazib berish bo’yicha pochta bo’limining ko’rsatgan xizmat xarajatlari topshiriq summasiga qo’shiladi yoki pochtaga naqd pul bilan to’lanadi. Т o’lov topshirig’i bilan pul o’tkazib berilganda quyidagi yozuvlar beriladi: Dt 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz», Dt 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar», Dt 6990 «Boshqa majburiyatlar», Kt 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari. Тo’lov talabnomasi - bu mahsulot yetkazib beruvchi va mablag’ oluvchilarning belgilangan summani to’lovchi bank orqali to’lashi to’g’risidagi talabnomani o’z ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir. Тo’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar “aksept” shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi. Aksept shaklida hisoblashish asosida to’lov talabnomasi-topshiriqlari bilan olib boriladigan hisob-kitoblar vujudga keladi. Ularning mohiyati quyidagilardan iborat: mol yuboruvchi molni jo’natib mol sotib oluvchi nomiga to’lov talabnomasini to’ldirib unga jo’natadi. Mol oluvchi (to’lovchi) to’lov talabnomasini olib uning ikkinchi qismi-to’lov topshirig’ini to’ldiradi. Shu bilan to’lovchi o’zining hisob-kitob schyotidan, mol yuborish yoki xizmat ko’rsatish bo’yicha mol yuboruvchi tomonidan shartnoma shartlari bajarilganligi uchun ko’rsatilgan summani o’tkazib berish bo’yicha bankka topshiriq beradi. O’z

navbatida bank to’lovchining hisob-kitob schyotidan pulni chiqarib uni mol yuboruvchilar schyotiga o’tkazib berish uchun hujjatlarni mol yuboruvchining bankiga jo’natadi. Тo’lovchi pul to’lashni rad etish huquqiga ega. Тo’lashni rad etish to’liq va qisman bo’lishi mumkin. Тo’lashni to’liq rad etish quyidagi hollarda sodir bo’lishi mumkin: mol oluvchining roziligini olmay tovarlar muddatidan oldin kelib tushsa; tovarlarni komplekt emasligi va sifatsizligi hujjatlar bilan tasdiqlansa; tovarlarning narxlari to’g’risida kelishilmagan bo’lsa; to’langan tovarlar uchun yana qaytadan talabnoma taqdim etilsa. Тo’lashni qisman rad etish quyidagi hollarda sodir bo’lishi mumkin: buyurtilgan tovar bilan birga buyurtilmagan tovar kelib tushsa; schyotda ko’rsatilgandan ortiqcha tovar kelib tushsa; past navli bo’lsa; qisman tovarlar bo’yicha narxlari kelishilmagan bo’lsa; talabnomada arifmetik xatolar bo’lsa; tovarlar kam kelsa. Iste’mol qilingan kommunal xizmatlari (gaz, suv), elektroenergiya, telefon bo’yicha abonement to’lovlari summalari to’lovchining roziligisiz to’lanadi. Тo’lash rad etilsa, kelib tushgan tovarlarni mol oluvchi mas’uliyatli saqlashga qabul qilib 002-«Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar» balansdan tashqari schyotida, mol yuboruvchidan boshqa joyga jo’natish to’g’risida ko’rsatma kelguncha, hisobga oladi. Тovarlarni jo’natish va pul mablag’larini hisob-kitob schyotlariga o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan operatsiyalar buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi: tovarlar jo’natilishi bilan mol yuboruvchida – D-t 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», K-t 9010-«Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad», 9020 -«Тovarlarni sotishdan olingan daromad», 9030-«Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» schyoti. Mol yuboruvchining hisob-kitob schyotiga pul o’tkazilganda: D-t 5110 «Hisob-kitob schyoti», K-t 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti.

Agar materiallar kelib tushishganda mol oluvchilarda: D-t 1010 «Хom-ashyo va materiallar», K-t 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyoti. Mol sotib oluvchining hisob-kitob schyotidan pul o’tkazilganda: D-t 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar», K-t 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyoti. Akkreditiv - mijozning topshirig’iga ko’ra shartnoma bo’yicha uning kontrogenti foydasiga berilayotgan bankining shartli pul majburiyatidir. Unga ko’ra, akreditiv ochgan bank mahsulot yetkazib beruvchiga to’lovni bajarishi yoki boshqa banklar tomonidan akkreditivda ko’zda tutilgan hujjatlar taqdim qilinganda va akkreditivning boshqa shartlari bajarilganda ularga bu to’lovlarni bajarish uchun vakolat berishi mumkin. Akkreditiv so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, “ishonchli” degan ma’noni bildiradi. Akkreditiv bo’yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi va uning amal qilish muddati to’lovchi va mablag’ni oluvchi o’rtasida tuzilgan shartnomaga asosan belgilanadi. Shartnomada quyidagilar ko’rsatilishi lozim: bank-emitentning nomi; akkreditivning turi va uni bajarish usullari; akkreditiv ochilganligi to’g’risida mablag’ oluvchini xabardor qilish usuli; akkreditivlar bo’yicha mablag’larni olish uchun mablag’ oluvchi tomonidan taqdim qilinadigan xujjatlarni to’liq ro’yxati va aniq tavsifnomasi; mahsulotlar yuklab jo’natilgandan (bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat) keyin hujjatlarni taqdim qilish muddati, ularni rasmiylashtirishga doir talablar. Akkreditiv shaklidagi hisob-kitob mol sotib oluvchilar uchun qulay emas, chunki hisob-kitob schyotidagi bo’sh pul mablag’larini tovar olmasdan turib chetga jalb qilib, akkreditivlar schyotiga o’tkazib qo’yishga majbur qiladi. Mol sotib oluvchi akkreditiv harakatini mol yuboruvchining bankida 15 kun muddati (undan ortiqroq muddat ham bo’lishi mumkin) bilan cheklab qo’yganiga qaramay odatda pul mablag’larini chetga jalb qilish bu muddatdan ikki-uch marta ko’p. Akkreditiv summasidan qisman foydalanilgan hollarda, uning foydalanilmay qolgan qismi qaytarib hisob-kitob schyotiga topshiriladi. Hisob-kitobning bu shakli

ayniqsa bozor munosabatlariga o’tish davrida ishonarli bo’lib hisoblanadi, chunki u mol yuboruvchilar o’z vazifalarini bajarganlaridan so’ng tezda pul olish imkoniyatini beradi. Korxona maxsus schyotni o’z vakili orqali uzoq muddat ichida xo’jalik faoliyatini qaysi ma’muriy xududda olib boradigan bo’lsa, o’sha joyning bankida ochadi. Mahsus schyot mazkur hududda yuborgan mahsuloti, bajargan ishi bo’yicha mol yuboruvchilar va boshqa tashkilotlar va shaxslar bilan hisoblashish uchun foydalaniladi. Тalablar faqat mol sotib oluvchining vakili tomonidan akseptlangandan so’ng to’lanadi. Bu schyotdan korxona vakiliga tovarlarni qabul qilish va jo’natish bo’yicha xarajatlarni qoplash uchun naqd pul berilishi mumkin. Akkreditiv va maxsus schyotlar bo’yicha hisob-kitoblar 5510 «Akkreditivlar» schyotida hisobga olinadi. Bu hisob-kitoblarning sintetik va analitik hisobi bankning ko’chirmasiga asosan 3 – jurnal-orderda yuritiladi. Rejali to’lovlar tartibidagi hisob-kitoblar korxonalar orasida muttasil tovar- material qiymatliklar jo’natilib yoki xizmatlar ko’rsatilib (non magazinlariga non mahsulotlarini jo’natish, kundalik iste’mol qilinadigan mahsulotni korxonalar omborida saqlash huquqiga ega bo’lmay jo’natib turish) turilsa amalga oshiriladi. Iste’molchi va mol yuboruvchi shartnomaga binoan har kuni to’lab turiladigan mahsulot yoki xizmatlar qiymatining reja summasini belgilaydilar. Pul to’lash to’lov topshirig’i yoki to’lov talabnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Hisob-kitoblar shartnomada belgilangan muddatlarda tartibga keltiriladi, ya’ni o’tkazib berilgan summa haqiqiy olingan mahsulot yoki foydalanilgan xizmatlar qiymati (hajmi) bilan taqqoslanib farqi aniqlanadi. Т o’langan summa kam chiqsa qo’shimcha to’lanadi, ortiqcha chiqsa, yoki mol sotib oluvchiga qaytarib beriladi yoki keyingi to’lovlarda hisobga olinadi. Rejali to’lovlar orqali olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi mol yuboruvchining balansida 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyotining «Rejali to’lovlar hisob-kitobi» analitik schyotida yuritiladi. Mol yuboruvchi o’z vazifasini bajarsa bu analitik schyotni debetlab 9010 « Т ayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar» schyotini kreditlaydi, jo’natilgan

mahsulotlar uchun pul kelib tushsa, 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyoti debetlanib, 4010 – schyotning rejali to’lovlar analitik schyotini kreditlaydi. Analitik hisob 7- qaydnomada har bir debitor bo’yicha yuritilsa, sintetik hisob 11 – jurnal-orderda (krediti bo’yicha oboroti) yuritiladi. Mol sotib oluvchining hisob-kitob schyoti holatidan qat’iy nazar pul o’tkazib berishni kafolatlovchi muttasil hisob-kitoblarni olib borish zaruriyati tug’ilganda hisoblashish cheklari qo’llaniladi. Ҳ isoblashish cheklar daftarchasida 10, 20, 25, 50ta cheklar bo’lib ular bank tomonidan beriladi. Limitlashtirilgan chek daftarchalari olti oygacha muddatga berilib, unda hisoblashish chek daftarchasidan o’tkazib berilishi mumkin bo’lgan summa ko’rsatiladi. Chek, yozib berilgan kunni hisobga olmaganda, 10 kungacha o’z kuchini yo’qotmaydi. Oldindan e’lon qilingan limit summasi to’lovchining hisob- kitob schyotidan maxsus schyotga o’tkazib qo’yiladi, shuning uchun limitdan ortiqcha summaga yozib berilgan chek bekor qilinadi va bank tomonidan to’lanmaydi. Limitlashtirilgan chek daftarchasi bo’yicha summa 100 so’mdan kam bo’lmasligi kerak. Limitlashtirilmagan chek daftarchalari bir yil muddatiga berilib, ularni bergan bankning ssudasi bilan ta’minlanadi. Ular mablag’larni maxsus schyotda oldindan deponentlashni talab qilmaydi. Hisoblashish cheklari olingan tovar yoki ko’rsatilgan xizmatlarning aniq summasiga yozib beriladi. Ularni bank hujjatlarini imzolash huquqiga ega bo’lgan shaxslar yoki ishonch qog’ozi bilan vakolat qilingan lavozimli shaxslar imzolaydilar. Chek daftarchasidan foydalanish muddati tugagach foydalanilmagan limit summasi daftarchani tasarruf etuvchining hisob-kitob schyotiga o’tkaziladi. Chek daftarchasini tasarruf etuvchining iltimosiga ko’ra daftarcha bo’yicha sarflash limiti ko’paytirilishi mumkin. Korxonada chek daftarchalari qat’iy hisobot blankalari sifatida saqlanadi. Limitlashtirilgan chek daftarchalari bo’yicha sodir bo’ladigan operatsiyalar 5520 «Chek daftarchalari» schyoti bo’yicha 3 – jurnal-orderda yuritiladi.

Korxonaning barcha yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob- kitoblari, shuningdek ichki xo’jalik hisoblashishlari to’g’risidagi axborotlarni hisobga olish va umumlashtirish uchun schyotlar rejasida quyidagi schyotlar ajratilgan: 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar». Bu schyot mol yuboruvchi va pudratchilar bilan olingan tovar-material qiymatliklar, bajarilgan ish va foydalanilgan xizmatlar bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4310 «TMQlar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» schyoti moddiy qiymatliklar yoki bajariladigan ishlar uchun berilgan avanslar bo’yicha hisob-kitoblar to’g’risidagi, shuningdek buyurtmachilardan olingan qisman tayyori bo’lgan ishlarni to’lash bo’yicha axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4010 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti mol oluvchi va buyurtmachilar bilan jo’natilgan mahsulot (ish va xizmatlar) bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4860 «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyoti mol yuboruvchi, pudratchi, transport va boshqa tashkilotlariga taqdim etilgan da’volar bo’yicha hisob-kitoblar, shuningdek ularga taqdim etilgan va tan olingan yoki hukm etilgan jarima, boqimanda, neustoykalar bo’yicha axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6310 « Х aridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyoti moddiy qiymatliklarni yetkazib berish uchun yoki bajariladigan ishlar uchun olingan avanslar bo’yicha, shuningdek buyurtmachilar uchun bajarilgan qisman tayg’r bo’lgan mahsulot va ishlarni to’lash bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar» schyoti korxona mulki va xodimlari sug’urtasi bo’yicha korxona sug’urtachi bo’lib hisoblangan hollarda olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan.

6520 «Maqsadli davlat jamg’armariga to’lovlar» schyoti maqsadli davlat fondlariga ajratmalar bo’yicha qarzlar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti korxona tomonidan to’lanadigan soliqlar va shu korxona xodimlaridan olinadigan soliqlar bo’yicha budjet bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar» schyoti mehnat haqi, shuningdek mazkur korxonaning aksiyalari va qimmatli qog’ozlari bo’yicha daromadlarni to’lash uchun korxona ro’yxati tarkibida bo’lgan va bo’lmagan xodimlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4200 « Х odimlarga berilgan bo’naklarni hisobga oladigan schyotlar» hisobotini keyinchalik topshirish yo’li bilan ma’muriy - xo’jalik va operatsion xarajatlari, shuningdek xizmat safarlari uchun berilgan summalar bo’yicha korxona xodimlari bilan olib boriladigan hisob-kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4700 «Boshqa operatsiyalar bo’yicha xodimlar qarzlarini hisobga oluvchi» schyotlar mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar va hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblardan tashqari, korxona xodimlari bilan olib boriladigan barcha hisob- kitoblar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4610 «Ustav kapitaliga ta’sischilarning ulushlari bo’yicha qarzi», 6610 « Т o’lanadigan dividendlar» va 6620 «Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo’yicha qarz» schyotlari korxona ta’sis etuvchilari bilan olib boriladigan barcha turdagi hisob-kitoblar; korxona ustav kapitaliga qo’yilmalar bo’yicha, daromadlarni to’lash bo’yicha va boshqalar to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. 4800 « Т urli debitorlik qarzlari», 6720 Deponentlashtirilgan ish haqi» va 6900 « Т urli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlar» schyotlarda yuqorida keltirilgan schyotlarda aytilmagan barcha operatsiyalar bo’yicha debitorlar va kreditorlar

bilan olib boriladigan o’zaro hisob-kitoblar to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun tayinlangan: tijorat xarakteriga ega bo’lmagan operatsiyalar bo’yicha turli tashkilotlar, o’quv yurtlari, ilmiy tashkilotlar va h. k. bilan; cheklar bilan to’lanadigan transport tashkilotlarining xizmatlari uchun; mukofat va boshqa shunga o’xshash to’lovlar summasi bo’yicha; sud organlarining ijro hujjatlari yoki xukumlariga asosan korxona xodimlari ish haqidan turli tashkilot va shaxslar foydasiga ushlangan summalar va boshqalar hisobga olinadi. 7. Т urli debitorlik va kreditorlik qarzlarni hisobga olish Debitor qarz har doim boshqa tashkilotlarning aktivlariga qilingan da’vo bo’lib hisoblanadi. Debitor qarzi bilan bog’liq bo’lgan asosiy buxgalteriya operatsiyalari bo’lib tan olish va baholash hisoblanadi. Debitor qarzlarini undirib olish imkoniyati – bu debitor qarzlarini o’lchash va ularni hisobotiga ta’sir qiluvchi asosiy masaladir. Undirib olish imkoniyati qarz aks ettirilganligiga (tan olish tamoyili) va uning summasiga (baholash tamoyili) ta’sir qiladi. Buxgalteriya hisobi Milliy andazasining 2-soniga binoan xo’jalik yurituvchi subyektga daromadlarning kelib tushish ehtimoli bo’lsa, ular alohida aks ettiriladi. Т urli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar quyidagi hollarda vujudga keladi: korxonaning o’zidan yoki uning mehnat jamoasi a’zolaridan ijro varaqalariga asosan pul undiriladigan bo’lsa; kommunal xizmati, turar joy haqi, turar joy bo’lmagan xonalarni ijara haqlari bo’yicha; mehnat jamoasi a’zolarining buyrug’i bilan Х alq banki va boshqa joylarga pul o’tkazish bo’yicha. Da’volar va korxonaga yetkazilgan moddiy zararlarni undirish bo’yicha hisob-kitoblar 4860 «Da’volar bo’yicha oliga doir schyotlar», 4730 « Х odimlarning moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzlari» schyotlarida hisobga olinadi. Bundan tashqari, turli debitorlar tarkibida moliyalanadigan va operativ lizinglar bo’yicha olinadigan to’lovlar, olinadigan foizlar va dividendlar, royalti va gonorar bo’yicha olinadigan schyotlar va boshqa shaxslarning qarzlari (joriy qismi) hisobga olinadi. Bu operatsiyalarning hisobi 4800 « Т urli debitorlar qarzlarini

hisobga oluvchi schyotlar» schyoti tarkibidagi tegishli (4810, 4820, 4830, 4840,4850,4860 va 4890) schyotlarda aks ettiriladi. Korxonaning turli kreditorlardan bo’lgan qarzlari tarkibiga moliyalanadigan va operativ lizinglari bo’yicha to’lanadigan summalar, to’lanadigan foizlar, royalti va gonorarlar bo’yicha qarzlar, da’volar bo’yicha to’lanadigan schyotlar, hisobdor shaxslardan bo’lgan qarzlar va boshqa majburiyatlar kiradi. Bunday operatsiyalarning hisobi 6900 – « Т urli kreditorlarga bo’lgan majburiyatlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyoti tarkibidagi tegishli (6910, 6920, 6930, 6940, 6950, 6960, 6970 va 6990) schyotlarda aks ettiriladi. 4000, 4100, 4300, 4610, 4800, 6100, 6300, 6500, 6600, va 6900-schyotlar bo’yicha analitik hisob 7-qaydnomada yuritiladi. Boshqa schyotlar bo’yicha ham shu shaklda 7-qaydnoma yuritiladi. Oy oxirida analitik hisob qaydnomai bo’yicha jami chiqarilib keyingi oy boshiga qoldiq yoziladi. Kredit oborotlari korrespondentlanuvchi schyotlar doirasida 7 - qaydnomadan 4000, 4100, 4300, 4700, 4800, 6100, 6400, 6900 va boshqa schyotlarning krediti bo’yicha 8 – jurnal- orderga yozib qo’yiladi. 4100, 4700 schyotlar bo’yicha yozuvlar jurnal-orderda bir qatorda ko’rsatiladi, 4800, 6900 – schyotlar bo’yicha bir oyligi jamlab yoziladi. 4100, 6100, 6400 – schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob birga ko’rsatiladi. Х odimlarning ta’tilga, pensiyaga chiqishlarida va ishdan bo’shayotgan hollarida, ish haqi berish uchun belgilangan kunni kutmasdan, ish haqi ta’tilga chiqish, ishdan bo’shash , pensiyaga chiqish kunidan keyingi kundan kechiktirilmay berilishi kerak. Bunday to’lovlar hisoblashish davri orasidagi to’lovlar deyiladi. Ushbu maqsadlar uchun pul kassa chiqim orderlari yoki (uch va undan ortiq xodimlar bo’lsa) to’lov qaydnomalariga asosan beriladi. 8 . Bank kreditlari va qarzga olingan mablag’larni hisobga olish Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank krediti korxonalarning qarzga oladigan mablag’larining muhim manbai bo’lib hisoblanadi. Bozor munosabatlarini tartibga

soluvchi qonunlar ta’sirida ko’p tarmoqli davlat va tijorat banklari shakllanib, ular korxonalarning tashkiliy - huquqiy shakllaridan qat’iy nazar hisob - kitob, kassa muomalalarini amalga oshirish bo’yicha xizmat qiladi. Korxonalarning banklar bilan olib boriladigan kredit - hisoblashish munosabatlari ixtiyoriy asosda bo’lib, ikkila tomonlarning manfaatdorligi asosida tuziladi. Kreditlar xo’jalik hisobida turgan, mustaqil balansi va o’z aylanma mablag’lariga ega bo’lgan korxonalarga, odatda, yiriklashtirilgan kredit obyektlari uchun beriladi. Hisob - kitob munosabatlari tamoyillari va talablarini inobatga olgan holda obyektlar uchun kredit berishdan subyektga, aniq yuridik va jismoniy shaxsga yoki iqtisodiy va ijtimoiy dasturlar majmuini kreditlashga o’tish amalga oshirilmoqda. Banklar amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan va tomonlar bilan kelishilgan holda kreditni qaytarib berish, muddatlilik, to’lovlik va ta’minlanganlik tamoyillariga qat’iy amal qilib beradi. Banklar faoliyatining huquqiy asosini qonuniy va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida tartibga solinadi. 9 [11] [13] Kredit berish va uni qaytarish bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalar bank qoidalari va bank bilan kredit oluvchi korxonalar o’rtasida tuzilgan shartnomalar asosida tartibga solinadi. Тuzilgan kredit shartnomalarda quyidagilar kelishib olinadi: kredit berish obyekti va kreditning muddati, kredit berish sharti, uni berish va qaytarish tartibi, majburiyatlarni ta’minlash sharti, foiz stavkalari, ularni to’lash tartibi, kredit berish va qaytarish bo’yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va mas’uliyati, hujjatlar ro’yxati va ularni topshirish muddatlari va boshqa shartlar. Kredit olishda korxonalar bankka asoslangan ariza va unga quyidagi hujjatlarni ilova qilib kreditni qaytarilishini ta’minlanishini tasdiqlovchi ta’sis va boshqa hujjatlar topshiradi. Shartnoma tuzilmasdan bank korxonaning to’lash qobilyatini sinchiklab tekshiradi. Buning uchun bank korxonadan olgan hujjatlardan va hisobotlardan foydalanadi, kerak bo’lsa joylarda oldindan tekshiruv o’tkaziladi. Agar bu hujjatlarning barchasi talabga javob bersa, bank xodimlari korxonaga kredit 9

berishga qaror qiladi. Keyinchalik, xo’jalik yurituvchi subyekt kredit olgandan so’ng kreditni to’liq qaytargunga qadar kredit shartnomasida ko’rsatilgan tartib va muddatlarda bankka buxgalteriya hisoboti va korxonaning xo’jalik - moliyaviy faoliyati ustidan nazorat qilish uchun zarur bo’lgan boshqa hujjatlarni topshirib turadi. Muddatiga qarab bank kreditlari qisqa muddatli va uzoq muddatli bo’ladi. Kreditning muddatliligi uning qaytarish muddati bilan belgilanadi. Chunonchi, qisqa muddatli kredit bir yildan kam muddatga beriladi, masalan, yuklangan tovarlar uchun beriladigan kredit muddati haqiqiy tovaraylanish muddatiga teng, lekin 30 kundan oshmasligi kerak. Uzoq muddatli kreditlar bir yildan ortiq muddatga, odatda, yangi texnikani tadbiq etishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga, uning qaytadan tiklanishiga, qimmat asmavzu - uskunalarni sotib olishga va boshqa maqsadli dasturlarni amalga oshirishga olinadi. Bank kreditlarini olish bilan bog’liq bo’lgan muomalalar hisobi 6810 «Qisqa muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida aks ettiriladi. Bu schyotlar passiv bo’lib, ularning qoldiqlari hisobot davri boshiga qaytarilmagan qarzlar summasini ko’rsatadi, debet oboroti - kreditni qaytarilishini, kredit oboroti esa olingan kredit summasini aks ettiradi. Kreditlar olinganda 6810 va 7810 schyotlar kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi: 5010, 5110, 5210, 5510, 6010 schyotlar. 6810 va 7810- schyotlarning debetida kreditlarni qisman yoki to’liq qaytarilishi aks ettirilib 5110, 5210 va 5510- schyotlar bilan korrespondentlanadi. Хarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomga binoan qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditdan foydalanganligi uchun to’lanadigan foiz summasi moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatga o’tkaziladi. Demak kreditdan foydalanganligi uchun hisoblangan foiz summasiga 9610 «Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Foiz summasi bank muassasalariga o’tkazib berilganda 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob - kitob» schyoti kreditlanadi.

Bank kreditlarining analitik hisobi kredit turlari va kredit bergan banklar va alohida muddatida qaytarilmagan kreditlar bo’yicha yuritiladi. Bank kreditlarining hisobi 4- jurnal - orderda olib boriladi. Hozirgi vaqtda ishchi va xizmatchilarga yakka uy - joy qurish, dalabog’ uylarini qurish, ishchi va xizmatchilarga kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha savdo tashkilotlari bilan hisob - kitob qilish uchun banklardan kredit olish keng rivojlanmoqda. Yuqorida aytib o’tilgan kreditlar ham qaytarish muddatiga qarab 6810 «Qisqa muddatli bank kreditlari» va 7810 «Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlarida hisobga olinadi. Bu muomalalar bo’yicha xodimlar bilan olib boriladigan hisob - kitoblar 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzi» va 4720 «Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzi» schyotlarida yuritiladi. Bu schyotlar aktiv bo’lib, debetida xodimlarga berilgan qarzlar, kreditida ushbu qarzlarning qaytarilishi aks ettiriladi. Bu muomalalar quyidagi yozuvlar bilan rasmiylashtiriladi: Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha topshiriq - majburiyatni to’lash uchun bankdan kredit olindi, D-t 4710 «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzi», K-t 6810 yoki 7810 schyoti. Ishchi va xizmatchilar kreditga olingan tovarlar bo’yicha o’z qarzlarini qaytarganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4710 schyoti. Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha banklardan olingan qarz qaytarilganda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 5110 «Hisob - kitob schyoti» schyoti. Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi, dalabog’ qurilishi uchun banklardan kredit olinganda, D-t 5010 yoki 5110, K-t 6810 yoki 7810 schyoti. Ishchi va xizmatchilarga uy-joy qurilishi va dalabog’ uylarini qurish uchun kredit berilganda, D-t 4720 «Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzi», K-t 5010 «Milliy valutadagi pul mablag’lari» yoki 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyotlari. Ushbu qarzlar qaytarilganda, D-t 5010 yoki 6710, K-t 4720 schyot. Bankdan olingan qarz to’langanda, D-t 6810 yoki 7810, K-t 5110 schyot.

Yuqorida aytib o’tilgan kreditlardan tashqari, ishchi va xizmatchilar ga foizsiz kreditlar ham berilishi mumkin. Bu kreditlar qurilish, kapital ta’mirlash, uy- joylarini kengaytirish uy-ro’zg’orlari bilan ta’minlanish uchun korxonaning bo’sh mablag’lari hisobidan beriladi. Bunday kreditlar berilganda quyidagicha buxgalteriya yozuvi rasmiylashtiriladi: D-t 4790 «Хodimlarning boshqa qarzi», K-t 5010 yoki 5110 schyot. Ushbu kreditlar qaytarilganda aksincha rasmiylashtiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar boshqa korxona va tashkilotlardan kredit (qarz) olishi mumkin. Qaytarish muddatiga qarab bu kreditlar qisqa muddatli (bir yilgacha muddatga) va uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga) bo’lishi mumkin. Korxonaning qarz beruvchilar bilan bo’ladigan hisob-kitob muomalalari 6820 «Qisqa muddatli qarzlar» va 7820 «Uzoq muddatli qarzlar» schyotlarida hisobga olinadi. Bu schyotlar passiv bo’lib, mamlakat ichidagi va xorijdagi qarz beruvchilardan davlat va xorijiy valutalarda olingan kreditlar va boshqa jalb qilingan mablag’lar bo’yicha hisob-kitoblar holati to’g’risidagi axborotni umumlashtirish uchun tayinlangan. Bunday qarzlar olingan vaqtda 5110, 5210 - schyotlar debetlanib 6820 va 7820 schyotlari kreditlanadi. Bunday qarzlar qaytarilganda aksincha provodkalar beriladi. Korxona tomonidan qisqa muddatli va uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar, xususan aksiyalar, obligatsiyalar chiqarib sotish yo’li bilan chetdan mablag’lar jalb qilish, shuningdek berilgan veksellar bo’yicha qarzlar bilan bog’liq bo’lgan muomalalar 6830 « Т o’lanadigan obligatsiyalar», 6840« Т o’lanadigan veksellar», 7830 « Т o’lanadigan obligatsiyalar» va 7840 « Т o’lanadigan veksellar» schyotlarida hisobga olinadi. Bu schyotlar passiv bo’lib qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar chiqarib sotilsa yoki veksellar berilsa, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 6830 yoki 6840- schyotlar kreditlanadi. Qimmatli qog’ozlar sotib olinsa yoki berilgan veksellar summasi to’lansa, aksincha o’tkazmalar amalga oshiriladi. Uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarning sotilishi yoki veksellarning berilishi va ularning

sotib olinishi yoki veksellar summasining to’lanishi 7830 va 7840- schyotlarini qo’llagan holda shunday rasmiylashtiriladi. Qisqa va uzoq muddatli kreditlar bo’yicha hisoblangan foizlar summasiga 9610 «Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar» schyoti debetlanib, 6920 «Hisoblangan foizlar» schyoti kreditlanadi. Ushbu foizlar to’lansa 6920- schyoti debetlanib 5010, 5110- schyotlari kreditlanadi. Yuqorida keltirilgan schyotlarning analitik hisobi olingan qarzlarning shakllari, qarz beruvchilar va kreditni qaytarish muddatlari bo’yicha yuritiladi. Qisqa muddatli qarzlar ko’pincha qarz majburiyatlari bo’yicha olingan tijorat kredit xarakteriga ega. 9. Soliq bo’yicha operatsiyalarni hisobga olish 2004 yilning 1 yanvaridan mulk shaklidan qat’iy nazar barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarda qo’llaniladigan yangi schyotlar rejasida budjet bilan olib boriladigan operatsiyalarni hisobga olib borish uchun 11 ta balansli va 2 ta balansdan tashqari schyotlar belgilangan bo’lib, ular quyidagilar: Balansli schyotlar: 0950 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i»; 3210 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i»; 4410 «Budjetga soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari»; 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar»; 6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha majburiyatlar»; 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz»; 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar»; 7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar»; 8840 «Maqsadli foydalanadigan soliq imtiyozlari»; 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar»; 9820 «Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» schyotlarni o’z ichiga oladi.

Balansdan tashqari schyotlarga esa: 012 «Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajat» 013 «Vaqtinchalik soliq imtiyozlari (turlari bo’yicha)» schyotlar kiradi. Yuqorida keltirilgan schyotlarning oldiga qo’yilgan vazifalar turlicha. Bu vazifalarni buxgalterlar chuqur anglab amaliyotda ulardan to’g’ri foydalanishlari zarur. 0950 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i» schyotida hisobot davrida to’lanadigan soliqning kechiktirilgan qismi hisobga olinadi. Shu bilan birga ushbu summa balansdan tashqari 012 «Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlar» schyotning kirimiga yozib qo’yiladi. Hisobot davri oxirida ushbu summa soliqqa tortiladigan bazaga qo’shib daromad (foyda) solig’iga tortiladi. 4410 «Budjetga soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari» schyotida bo’nak soliq summalari, xususan, xarid qilingan xom-ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va boshqa turdagi ishlab chiqarish zahiralari bo’yicha hisoblashish hujjatlarida alohida ko’rsatilgan qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) hisobga olinadi. 4410 schyotida yig’ilgan soliq summalarini hisobdan chiqarish tartibi qonuniy va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Buxgalteriya hisobida 4410 «Budjetga soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari» schyotidan chiqarish operatsiyasi quyidagi buxgalteriya hisobi yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: material resurslari, tovarlar, ishlar va hizmatlarga tegishli QQS summasi qarz surishishga (zachetga) qabul qilinganda: D-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz», K-t 4410 «Soliqlar bo’yicha bo’nak to’lovlari» schyoti. Amaldagi Nizom qonunchiligi asosida soliqlar bo’yicha imtiyozlar berilgan quyidagi xo’jalik subyektlariga tegishli: - soliq, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod qilish natijasida hosil bo’lgan mablag’larni maqsadli vazifalarni bajarishga yo’naltiradigan xo’jaliklar;

- soliq to’lovlaridan vaqtinchalik ozod qilish natijasida hosil bo’lgan mablag’larni maqsadli foydalanishga yo’naltirmaydigan xo’jaliklar. Chunonchi, 2003 yil 26 fevralda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi Prezidentning Farmoni bilan Respublikada maxsus klinikalar va tibbiy markazlar tashkil etildi. Davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash maqsadida ushbu respublika ixtisoslashtirilgan markazlari o’z ehtig’jlari uchun olib kelinadigan tibbiyot uskunalari va asmavzulari uchun 2003 yilning 1 martidan to 2012 yilning 31 dekabrigacha 10 yil muddatga barcha turdagi soliqlar, bojxona to’lovlari/bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig’imlardan tashqari/to’lashdan ozod qilinib, bushaydigan mablag’lar Markazlarni rivojlantirish va jihozlashga maqsadli tarzda yo’naltirish ko’zda tutilgan. Bunday maqsadlar uchun budjetga to’lashdan ozod qilingan soliqlar summasi moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda (2-shakl) aks ettiriladi, demak korxonaning moliyaviy natijalarini shakllanishiga ta’sir qiladi. Budjetga soliq to’lashdan berilgan imtiyozlar yangi schyotlar Rejasi bo’yicha 8840 «Maqsadli foydalaniladigan soliq imtiyozlari» schyotida hisobga olinadi. Ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlar daromad (foyda)dan ajratma solig’idan qonunchilikka binoan vaqtinchalik imtiyozlarga aga bo’lishi mumkin. Bunday vaqtlarda umumiy belgilangan tartibda hisoblangan daromad (foyda)dan ajratma solig’i summasiga quyidagicha yozuv rasmiylashtiriladi: D-t 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti bo’yicha ochilgan «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha imtiyozlar» schyoti. Ushbu hisoblangan soliq summasi budjetga o’tkazilmaydi, balki maqsadli foydalanish uchun berilgan soliq imtiyozlari schyotiga o’tkaziladi: Dt 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» schyoti bo’yicha ochilgan «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha imtiyozlar», 8840 «Maqsadli foydalanadigan soliq imtiyozlari» schyoti. 8840 – schyotda hisobga olinadigan qonunchilik bo’yicha soliqlardan ozod qilish natijasida hosil bo’lgan summa, agar imtiyozli davr ko’rsatilgan bo’lsa, ko’rsatilgan davr oxirida, boshqa hollarda esa har yili quyidagi hisobdan

chiqariladi: D-t 8840 «Maqsadli foydalanadigan soliq imtiyozlari», K-t 8520 «Rezerv kapitali» schyoti. Maqsadli foydalanish uchun rezerv kapitaliga o’tkazilgan mablag’dan xo’jalik yurituvchi subyektlar o’zlarining moddiy-texnika va ijtimoiy bazasini mustahkamlash, shuningdek xodimlarni moddiy rag’batlantirish uchun foydalanganda 8520 «Rezerv kapitali» schyoti debetlanib tayinlanishiga qarab tegishli schyotlar kreditlanadi. Soliqlar, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod qilinishi natijasida hosil bo’lgan mablag’lardan maqsadli foydalanganligini tasdiqlash uchun korxona va tashkilotlar har yili yillik moliyaviy hisoboti bilan birga ushbu mablag’lardan foydalanishi to’g’risidagi hisob-kitobini topshiradi. Soliq organlari tomonidan tekshirilganda soliqlar, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod qilinishi natijasida hosil bo’lgan mablag’larning belgilangan maqsadlarga emas, boshqa maqsadlar uchun foydalanganligi aniqlansa yoki imtiyozli davr tugaganga qadar import qilingan tovarlar sotilsa yoki boshqa tashkilotga berilsa, belgilangan maqsad bo’yicha foydalanilmagan mablag’lar summasi, shuningdek, sotilgan mulklar bo’yicha bojxona to’lovlari summasi jarima choralarini qo’llagan holda boqimandasi bilan undirib olinadi. Soliq organlariga topshirilgan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtida topshirilishiga korxona va tashkilotlar javobgardir. Qonunchilik asosida soliq to’lovlaridan vaqtinchalik ozod qilish natijasidada hosil bo’lgan mablag’larni maqsadli foydalanishga yo’naltirmaydigan korxona va tashkilotlarga misol qilib shuni ko’rsatish lozimki, yangi tashkil etilgan korxonalar ro’yxatdan o’tgan vaqtdan boshlab ikki yil davomida budjetga mulk solig’i to’lashdan ozod qilinadi. Ushbu soliqdan ozod qilish natijasida hosil bo’lgan mablag’ maqsadli foydalanishga yo’naltirilmaydi. Shunday shart bilan qonunchilikka binoan ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlar boshqa soliq, bojxona va majburiy to’lovlardan ozod qilinishi mumkin. Hisoblangan boj to’lovlari, soliqlar (QQS to’lovchilar uchun QQS summasidan tashqari) va majburiy to’lovlar summasini tovarning sotish qiymatiga

ham qo’shmaydi. Bunday xo’jalik yurituvchi subyektlar har bir budjetga to’lov turi bo’yicha balansdan tashqari 013 «Vaqtinchalik soliq imtiyozlari» schyotida hisob yuritadi. Umumiy belgilangan tartibda budjetga hisoblangan soliq va to’lovlar summasi 013-schyotning kirimiga yozib boriladi. Budjetga hisoblangan majburiy to’lovlar va soliqlar summasi moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettirilmaydi va moliyaviy natijalarni shakllanishiga ta’sir etmaydi. Soliqdan ozod qilish imtiyozli davri tugashi bilan soliqdan ozod qilish natijasida hosil bo’lgan mablag’lar balansdan tashqari 013 «Vaqtinchalik soliq imtiyozlari» schyotidan chiqim qilinadi. Bunda hisobdan chiqarilgan mablag’lar to’g’risidagi axborot imtiyozli davri tugagandan so’ng 5 yil ichida korxonada saqlanishi kerak. 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyotida qonunchilikka binoan vaklotli hukumat organlari qarori bilan to’lashni bir necha yilga uzaytirishga ruxsat etilgan soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha budjet oldidagi uzoq muddatli qarz aks ettiriladi. Joriy yoki undan uzoqroq davrlarda to’lanishi kerak bo’lgan to’lovlar summasi korxonaning kechiktirilgan majburiyatlari deb tan olinadi va ular kelajakda qaytariladi. Bu schyotning kreditida tegishli soliq va majburiy to’lovlarni hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondentlangan holda uzoq muddatli kechiktirilgan to’lovlar summasi hisobga olinadi. Masalan, korxonaga qonunchilikka binoan vakolati huquqiy organlari qarori bilan soliq to’lashni bir necha yilga uzaytirishga ruxsat etilgan bo’lsa, quyidagicha yozuv bilan rasmiylashtiriladi: D-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)», K-t 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti. Shuningdek boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha to’lash muddati bir necha yilga kechiktirilgan hollarda 6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar» schyotlari debetlanib 7240 «Soliqlar va majburiy

to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti kreditlanadi. Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlarning joriy yilda to’lanadigan qismi 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyotining kreditida quyidagi aks ettiriladi: D-t 7240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar», K-t 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti. Bunday summani joriy yilda budjetga o’tkazish hisoblanganda 6240 «Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar» schyoti debetlanib, 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» yoki 6510 «Sug’urta bo’yicha to’lovlar», 6520 «Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar» schyotlari kreditlanadi. Ushbu summa budjetga yoki sug’urta organlariga o’tkazib berilganda yuqoridagi 6410, 6510 va 6520 schyotlari debetlanib, 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. 7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» schyotida vaqtinchalik farqlarning mavjudligi tufayli vujudga keladigan kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i summasi aks ettiriladi. Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajat hisob daromadidan hisoblab topiladi, to’lanadigan daromad (foyda) solig’i esa soliqqa tortiladigan daromad (foyda)dan hisoblab topiladi. Hisob daromadi (foydasi) va soliqqa tortiladigan daromadi (foydasi)dan olinadigan soliqni aniqlashdagi yondoshishlar orasidagi farqi moliyaviy hisobotda inobatga olinishi kerak. Korxonaning hisob siyosatiga binoan hisob ma’lumotlari bo’yicha aniqlangan daromad (foyda) solig’i daromad olish moboynida korxona tomonidan qilingan xarajat deb qaraladi va u tegishli daromad va xarajatlar qaysi davrda vujudga kelgan bo’lsa, shu davrda hisoblanadi ham korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladi. Bunda hisob daromadidan

hisoblab topilgan daromad (foyda) solig’i xarajati bilan soliqqa tortiladigan daromaddan hisoblab topilgan to’lashga tegishli daromad (foyda) solig’i orasidagi farq vaqtinchalik farq sifatida hisobga olinib 7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» schyotining kreditida quyidagi aks ettiriladi: D-t 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar» schyoti. Har yili daromad (foyda) solig’i bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlarning bir qismi daromad (foyda) solig’i bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlarning joriy qismidek 6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyotida quyidagi aks ettiriladi: D-t 7250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli majburiyatlar», K-t 6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyoti. Bunday summani joriy yilda budjetga o’tkazish hisoblanganda 6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha majburiyatlar» schyoti debetlanib, 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti kreditlanadi. Ushbu summa budjetga o’tkazib berilsa 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. O’zbekiston Respublikasi soliq Kodeksining 43-moddasiga binoan yilning hisobot choragida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan eng kam ish haqining ikki yuz barobaridan ko’proq miqdorda daromad (foyda) olgan yuridik shaxslar daromad (foyda) solig’i bo’yicha joriy to’lovlarni har oyning 10 va 25 kunlarida yilning choragi bo’yicha daromad (foyda) solig’i summasining oltidan bir qismi miqdorida to’laydi. Bu vaqtda hisoblangan bo’nak daromad (foyda) solig’i summasi 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar» schyotining debetida quyidagicha yoziladi: D-t 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar», K-t 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti.

Ushbu summa belgilangan muddatlarda budjetga o’tkazib berilsa 6410 «Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (turlari bo’yicha)» schyoti debetlanib, 5110 «Hisob-kitob schyoti» kreditlanadi. Hisobot davri tugagach yilik moliyaviy hisobot tuzishda 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar» va 9820 «Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» schyotlarining debetida hisobga olingan soliqlar summasi 9910 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining debetiga o’tkaziladi: D-t 9910 «Yakuniy moliyaviy natija», K-t 9810 «Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar» va 9820 «Foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» schyotlari. Demak, daromad (foyda) solig’ini to’lagunga qadar foyda (zarar) summasidan daromad (foyda) solig’ini (9810-schyoti) va foydadan hisoblangan boshqa soliqlar va yig’imlar (9820-schyoti) summasini ayrib tashlagandan so’ng hisobot davrining sof foydasi (zarari) chiqadi va u moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-sonli shakl)ning 270-satrida ko’rsatiladi.

Хulosa Pul mablag’lari hisobini to’g’ri tashkil etish xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining uzluksizligini ta’minlash, mablag’lardan maqsadli foydalanish va xo’jalik mablag’larini ko’paytirish hamda majburiyatlarini qoplashga yo’naltirilishini nazorat qilishdir. Хo’jalik operatsiyalari natijasida sodir bo’ladigan o’zaro hisoblashishlarni buxgalteriya hisobida to’g’ri, o’z vaqtida rasmiylashtirish va ularni schyotlar tizimida ikkiyolama aks ettirish, shuningdek, olinadigan hamda to’lanadigan mablag’larni tan olish usullariga ko’ra, so’ndirilishini ta’minlash bo’yicha nazariy va amaliy takliflar berilgan.

Тavsiya etilgan adabiyotlar 1. Абдуллаев А., Каюмов И. Бухгалтерия ҳисоби. 2- қ исм. -Т.: Минхож, 2002. 2. Абдухаффоров А. ва бошқалар. Миллий ҳисоблар тизими. Ўқув қўлланма. -Т.: Молия, 2002. 3. Астахов В.П. Теория бух. учёта Учебное пособие -М.: ИКЦ МарТ Ростов н/Д, 2004 4. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учёта задачи и ситуации. Учебное пособие -М.: Финансы и статистика, 2004 5. Гусева Г.Н.,Шеина Г.Н. Основы бух. Учёта: теория, практика, тесты. Учебное пособие - М.: Финансы и статистика, 2004 6. Гусева Т.М.,Шеина Г.Н Бух. учёт : 2000 тестов и ответов. Учебное пособие -М.:ТК Велби, Проспект, 2004

Похожие

Pul mablag’lari va olinadigan hisobvaraqlar hisobi

Budjet tashkilotlarida hisob-kitoblar hisobi

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi

Inkasso topshiriqnomasi bilan hisob-kitoblar hisobi

Pul mablag’lari auditi