Personalning huquq va majburiyatlari - Экономика - Рефераты

Personalning huquq va majburiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147 KB

Personalning huquq va majburiyatlari Reja: Jamoa shartnomalari va kelishuvlari Mehnat shartnomalari Xulosa Tavsiya etiladigan adabiyotlar

Jamoa shartnomalari va kelishuvlari Bozor iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiy, balki mehnat munosabatlarining ham mazmun va mohiyatida tub o’zgarishlarni amalga oshirishni taqazo etadi. Ma’lumki, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi davlat tomonidan ijtimoiy va iqtisodiy sohalarning barcha jabhalarini nazorat qilishni, shu jumladan ishchi kuchidan foydalanish, mehnatga haqto’lash va boshqa masalalarni yakka o’zi hal etishiga asoslangan edi. Bu tizimda xodim o’z mehnat shart-sharoitlari, huquq va majburiyatlarini himoya qilish imkoniyatiga ega emas edi. O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining shakllanishi mehnat munosabatlarini qonuniy demokratik asosda yo’lga qo’yish, ish beruvchilar va xodimlar o’rtasida munosabatlarni shartnoma va kelishuvlar bilan muvofiklashtirishga yo’l ochib berdi. Mehnat munosabatlariga oid bu huquqiy me’yorlar respublika parlamenti tomonidan 1996 yil 1 apreldan e’tiboran amalga kiritilgan (so’ng bir qator o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan) O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida 1 o’z ifodasini topdi. Ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi samarali o’zaro hamkorlikni bozor iqtisodiyoti tamoyillariga mos keladigan manfaatlarni uyg’unlashtirish ehtimol tutilgan mehnat nizolarini hal etish vositalarisiz, bir tomondan, mulkchilikning barcha shakllarini e’tirof etadigan, ikkinchi tomondan xodimlarni ijtimoiy himoya qiladigan ijtimoiy tizimlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Ana shunday sharoitlarda ijtimoiy munosabatlar huquqiy-tashkiliy murakkab tuzilishining tarkibiy qismi hisoblangan jamoa — shartnoma muvofiqlashtirishining ahamiyati yanada ortadi. Ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi munosabatlarning davlat tomonidan hamda shaxsiy mehnat shartnomasi asosida muvofiqlashtirish ham ana shu tizim tarkibiga kiradi. Mehnat bozorida jamoa-shartnoma tizimini rivojlantirishdan ish beruvchi ham, xodim ham manfaatdordir. Chunki mazkur tizim juda muhim vazifalarni: mehnat 1 O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy-xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006.

munosabatlarida ishtirok etuvchi har ikki tomon manfaatlarini himoya qiladi, mehnat munosabatlarini tartibga soladi, ularni barqaror bo’lishini ta’minlaydi. Jamoa-shartnoma tizimini muvofiqlashtirishning mehnat sharoitlarini ma’muriy buyruqbozlik usulidan eng muhim afzalligi shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnat munosabatlari ziddiyatlarni tinch yo’l bilan, tomonlar manfaatlarini huquqiy asosda, izchillik bilan kelishtirgan holda muvofikdashtiradi. Bunda shuni alohida ta’kidlash kerakki, jamoa - shartnoma tizimiga o’tishda mehnat munosabatlarining asosiy masalalari yuzasidan qarorlar qabul qilishdagi markazlashtirishdan voz kechilmaydi. Mehnat munosabatlarini muvofikdashtirishning mohiyati markazlashtirishni bekor qilishda emas, balki qaror qabul qilish shaklini o’zgartirishdadir. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ish beruvchi va xodim o’rtasidagi mehnat munosabatlari ijtimoiy sheriklikni taqozo etadi. Ijtimoiy sheriklik bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan ijtimoiy mehnat munosabatlarining alohida turi hisoblanib, u turli ijtimoiy guruhlar, bkrinchi navbatda ish beruvchilar va xodimlar asosiy manfaatlari eng maqbul nisbatini ta’minlashga yo’naltirilgandir. Ijtimoiy sheriklik va mehnat munosabatlarini kengaytirish va chuqurlashtirish bugungi kunda personalni boshqarishning eng muhim vazifalaridan biriga aylanmokda. Bunday sherikliqda alohida ijtimoiy guruhlarning turli ijtimoiy manfaatlarini o’zaro bog’liqligini e’tirof etish hamda shu sababli ularga iqtisodiy jarayonlarda, qaror qabul qilishda ishtirok etish huquklari berilishi ham nazarda tutiladi. Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomonidan qabul qilingan konventsiya va tavsiyanomalarda ish beruvchilar va xodimlar vakillik organlari o’rtasida sheriklik munosabatlarini rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar nazarda tutilgan holda O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 10-moddasida „O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida yoki Xalqaro mehnat tashkilotining O’zbekiston tomonidan ratifikasiya qilingan konventsiyasida xodimlar uchun mehnat to’g’risidagi qonunlar yoki boshqa normativ hujjatlarga nisbatan

imtiyozliroq qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma yoki konvensiyaning qoidalari qo’llaniladi” — deb e’tirof etilgan. Ya’ni davlatimizdagi amaldagi qonunchilikka ko’ra ijtimoiy sherikchilik tamoyillarini kengaytirish va chuqurlashtirishga alohida ahamiyat berilgan. Ijtimoiy sheriklik tizimining quyidagi xususiyatlarini nazarda tutish kerak: Ijtimoiy sheriklikning asosiy tamoyillari: - davlatning ijtimoiy sherikchilikni demokratik asosda mustahkamlash va rivojlantirishga ko’maklashishi; - muzokara ishtirokchilarining manfaatlarini hurmat qilish va hisobga olish; - tomonlarning shartnoma munosabatlarida ishtirok etishlaridan manfaatdorligi; - ijtimoiy sheriklar va ular vakillarining amaldagi qonunlar va me’yoriy hujjatlarga qat’iy amal qilishlari; - tomonlarning teng huquqligi va o’zaro munosabatlaridagi ishonch; - bir-birlarining ishlariga aralashmaslik; - ijtimoiy sheriklikka taalluqli masalalarni tanlash va muhokama qilish erkinligi; - ijtimoiy sheriklar tomonidan o’zaro kelishuv asosida majburiyatlar qabul qilishning ixtiyoriyligi; - ijtimoiy sheriklikka taalluqli masalalar yuzasidan muntazam ravishda maslahat uchrashuvlari va muzokaralar o’tkazish; - ijtimoiy sheriklar tomonidan qabul qilingan majburiyatlarning bajarilishini amalda ta’minlash; - kelishilgan ahdlashuvlar ijrosining majburiyligi; - ijtimoiy sheriklik doirasida qabul qilingan bitimlar, shartnomalar va qarorlar ijrosi ustidan doimiy nazoratni ta’minlash; - tomonlar, ular vakillari, mansabdor shaxslarning mas’ulligi. Ijtimoiy sheriklik sub’ektlari (tomonlari) sifatida xodimlar, ish beruvchilar va davlat tushuniladi.

O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq muzokaralar jarayonida tomonlar manfaatlarini ifoda ettiruvchi vakillik organlari quyidagilar hisoblanadi: Xodimlarning. Mehnatga oid munosabatlarda xodimlarning manfaatlarini ifoda etishda vakil bo’lish va manfaatlarni himoya qilishni korxonadagi kasaba uyushmalari va ularning saylab qo’yiladigan organlari yoki xodimlar tomonidan saylanadigan boshqa organlar amalga oshirishi mumkin (21- modda). Ish beruvchilarning. Korxonada ish beruvchi nomidan vakillikni ma’muriyatning mansabdor shaxslari mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar, ularning ustavlari va nizomlar asosida berilgan vakolatlar doirasida amalga oshiradilar (27-modda). Ish beruvchilar uyushmalarga, asso ts ia s iyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga birlashishga haqlidir. Ish beruvchilarning jamoat birlashmalari ijtimoiy jamoat birlashmalari, ixtiyoriy jamoat tashkilotlari sifatida tuziladi va ish olib boradi, ularning maqsadi - iqtisodiyotni va tadbirkorlikni rivojlantirish, samaradorligini oshirish, shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan o’zaro munosabatlarida korxonalar va mulkdorlarning manfaatlarini ifoda etish yo’li bilan ijtimoiy sheriklikni amalga oshirish, xo’jalik va mehnatga oid munosabatlar sohasida ularning huqukdarini himoya qilishdan iboratdir (28-modda). Davlatniig. Mehnat sohasidagi davlat boshqaruvini O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va uning hududiy organlari amalga oshiradi (9-modda). Davlat ijtimoiy sheriklik sub’ekti bo’lish bilan bir qatorda davlat (unitar) korxonalariga nisbatan mulk egasi va ish beruvchi ham hisoblanadi. Bozor munosabatlari taraqqiy etishi bilan davlatning mehnat munosabatlari sohasidagi funktsiyalarining bir qismi jiddiy ravishda o’zgaradi: davlat ijtimoiy sheriklik tizimida mehnat munosabatlarini muvofiqlashtiradi, tashkil etadi, nazorat qiladi. Xususan, O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq, mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlariga va mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya

etilishini ta’minlash, shunga deb mas’ul tayinlangan davlat organlari (O’zbekiston Respubli-kasining Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi) hamda ularning inspektsiyalari tomonidan amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasi hududida mehnat to’g’risidagi qonunlar aniq va bir xil ijro etilishini nazorat qilib borilishi O’zbekiston Respublikasi Bosh Prokurori va unga bo’ysunuvchi proku- rorlar tomonidan amalga oshiriladi (9- modda). Davlatning eng muhim funktsiyalaridan yana biri—ijtimoiy sheriklik tashkiliy shakllari, tomonlar o’zaro munosabatlari qoidalari va vositalarini huquqiy asoslarini ishlab chiqish, ijtimoiy mehnat standartlari (eng kam ish haqi miqdorini, ijtimoiy imtiyozlar, kompensatsiyalar, kafolatlari vahokazolar)ni asoslangan miqdorlarini belgilashdir. Ijtimoiy sheriklikning ob’ekti davlatning ijtimoiy mehnat siyosatining asosiy yo’nalishlarini amalga oshirishdir. Ijtimoiy sheriklik jamoat shartnomalari va kelishuvlar, mehnat shartnomalari tizimi jadval) orqali amalga oshiriladi. jadval O’zbekiston Respublikasida jamoa kelishuvlari va mehnat shartnomasi t.r. Kelishuvlar turlari Kelishuv taraflari 1. Bosh kelishuv 1. O’zbekiston Respublikasi hukumati 2. O’zbekiston Kasaba uyushmasi Federatsiyasi kengashi (yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari). 2. Tarmoq kelishuvlari 1. O’zbekiston Respublikasining Mehnat va aholini itimoiy muhofaza qilish organlari 2. Tegishli kasaba uyushmalari (yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari) 3. Ish beruvchilar birlashmalari 3. Hududiy (mintaqaviy) 1. Mahalliy ijro etuvchi hokimyat organlari. 2. Tegishli kasaba uyushmalari(yoki hodimlarning

kelishuvlar boshqa vakillik organlari) 4. Jamoa shartnomasi 1. Xodimlar tomonidan kasaba uyushmalari yoki o’zlari vakolat bergan boshqa vakillik organlari. 2. Ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar. Bosh kelishuv. U ushbu jamoa kelishuvini imzolagan sub’ektlar tomonidan iqtisodiy siyosatni amalga oshirish umumiy tamoyillarini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksiga muvofiq Bosh kelishuv O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi kengashi (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilarning respublika miqyosidagi birlashmalari o’rtasida, tomonlarning taklifiga ko’ra esa O’zbekiston Respublikasi hukumati bilan ham tuziladi (48- modda). Bosh kelishuvda odatda, ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning mazkur davrdagi umumiy tamoyillari, xodimlar va ish beruvchilar manfaatlari o’z ifodasini topadi. Ularda shuningdek, mehnat munosabatlarini, shu jumladan, mehnatga haqto’lashni, ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlarni muvo-fiqlashtirish tamoyillari ko’zda tutiladi. Tarmoq kelishuvlari. Ular tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yo’nalishlarini, mehnat shartlari va unga haq to’lashni, tarmoq xodimlarining (kasbdoshlar guruhlarining) ijtimoiy kafolatlarini belgilaydi. Tarmoq kelishuvlari tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o’rtasida, taraflarningtaklifiga ko’ra esa O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan ham tuziladi (49-modda). Hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar. Ular hududlarning xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan muayyan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish shartlarini belgilaydi. Hududiy kelishuvlar tegishli kasaba uyushmalari (xodimlarning boshqa vakillik organlari) va ish beruvchilar (ularning birlashmalari) o’rtasida taraflarningtaklifiga ko’ra esa mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari bilan ham tuziladi (50- modda). Jamoa shartnomasi ish beruvchi va xodimlar o’rtasidagi mehnat munosabatlariga oid o’zaro majburiyatlarini qamrab oladi. Jamoa shartnomasi bir

tarafdan xodimlar tomonidan kasaba uyushmalari yoki o’zlari vakolat bergan vakillar tomonidan tuziladi. Jamoa shartnomalari korxonalarda ularning yuridik shaxs huquqi berilgan tarkibiy bo’linmalarida tuziladi (35—36- moddalar). Bosh, tarmoq, hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar, mehnat shartnomalari tizimida ahdlashuvlar tuzilishida yuqori darajadagi kelishuvlarning quyidagilardagiga nisbatan ustuvorligi mavjuddir. Shuning uchun Kasaba uyushmalar va ish beruvchilar o’zaro munosabatlarining faqat umumiy masalalarini aks ettiradigan Bosh kelishuv tuzilganga qadar tarmoq kelishuvi tuzilishi talab etiladi. Uz navbatida aniq mehnat sharoiti, unga haqto’lash, xodimlarni ishga qabul qilish va ishdan bo’shatishdan iborat kafolatlar belgilanadigan tarmoq kelishuvlarga hududiy (mintaqaviy) kelishuvlarda, ayniqsa mehnat shartnomalarida to’la aniqlik kiritilishi zarur. Amaliyotda tarmoq kelishuvlari Bosh kelishuv qabul qilinmagan holda ham tuzilishi, korxonalarda esa tarmoq yoki hududiy (mintaqaviy) kelishuvlar imzolanmagani holda jamoa shartnomalari tuzish hollari tez-tez uchrab turadi. Bunday hollarda eng asosiysi O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksidagi “Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning xodimlar ahvolini mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilganiga qaraganda yomonlashtiradigan shartlari haqiqiy emas” (5-modda) tamoyiliga qat’iy amal etishdir. Kuyi darajada tuzilgan shartnomalarda yuqori darajada qabul qilingan kelishuvlarga mos keladigan mehnat shartlari qayd etiladi yoki xodimlar ahvolini yaxshilashga qaratilgan shartlar aks ettirilishi kerak. Tarmoq kelishuvlari, so’zsiz, birinchi navbatda xodimlar manfaatlarini himoya qilish vositasidir. Lekin ular ish beruvchilarga mehnatni boshqarish asosiy vositalari (ishchi kuchi, uning qiymati, ijtimoiy to’lovlar turlari va miqdori, boshqa masala-lar)ni o’zaro kelishib olish va shu orqali o’z korxonalari raqobatbardoshligini oshirish, mehnat jamoalaridagi ijtimoiy nizolarni hal etish imkonini ham beradi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat munosabatlari barcha taraflar manfaatlarini hisobga oladigan ahdlashuvlarga asoslangan bo’lishini talab etadi. O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksiga asosan jamoa shartnomalari va kelishuvlari xuddi shu maqsadga yo’naltirilgan. Jamoa shartnomasi — korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o’rtasidagi mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatdir. Jamoa kelishuvi — muayyan kasb, tarmoq, hudud xodimlari uchun mehnat shartnomalari, ish bilan ta’minlash va ijtimoiy kafolatlar belgilash borasidagi majburiyatlarni o’z ichiga oluvchi normativ hujjatdir. Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladi. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida jamoa shart-nomalari va kelishuvlari tuzishning asosiy tamoyillari ham belgilab qo’yilgan. Ular quyidagilardan iboratdir: - qonun hujjatlari me’yorlariga amal qilish; - taraflar vakillarining vakolatliligi; - taraflarning teng huquqliligi; - jamoa shartnomalari, kelishuvlari mazmunini tashkil etuvchi masalalarni tanlash va muhokama qilish erkinligi; - majburiyatlar olishning ixtiyoriyligi; - olinayotgan majburiyatlarning haqiqatda bajarilishini ta’minlash; - tekshirib borishning muntazamliligi; - javobgarlikning muqarrarligi. Jamoashartnomasining uchta eng muhim funk ts iyasi farklanadi: 1. Mehnat munosabatlari har ikki taraf manfaatlarini himoya qilishi. Ya’ni jamoa shartnomasi mehnat munosabatlarining zaifroq sub’ekti hisoblangan xodimni o’z iqtisodiy holati ustuvor bo’lgan ish beruvchining bu ustunligini

qo’llashdan himoya qiladi. Ikkinchi tomondan esa, u ish beruvchilarni xodimning ishlab chiqarish jarayonlarini buzib, iqtisodiy zarar etkazishi mumkin bo’lgan asossiz talablaridan himoya qiladi. Shu tariqa jamoa shartnomasi xodimlar va ish beruvchilar manfaatlarini muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. 2. Mehnat munosabatlarini tartibga solish. Jamoa shartnomasining bu tashkiliy funktsiyasi ham har ikki tomonning va umuman jamiyatning jamoa- shartnoma munosabatlaridan manfaatdorligini ta’minlashga qaratilgan. Shartnomada belgilab qo’yilgan mehnat munosabatlari (mehnatga haqto’lash miqdori va shartlari, ta’tillarning davomiyligi, qo’shimcha ijtimoiy imtiyozlar) ish beruvchiga ishlab chiqarish xarajatlari va olinadigan foydani oldindan rejalab qo’yish imkonini beradi. Xodimlar uchun esa bu ularning manfaatlarini qondirishning muayyan kafolatlari hisoblanadi. Ana shunday tartibga solish o’zaro bitimga kelishish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, umuman olganda jamiyat manfaatlariga ham xizmat qiladi. 3. Jamoa shartnomalari mehnat munosabatlari barqarorligini ta’minlashga qaratilgan. Mehnat bozorida taraflarning o’z manfaatlari va maqsadlari mavjud bo’lib, mehnat bozori sub’ektlari bo’lgan xodimlar va ish beruvchilar o’zaro munosabatlarda nizolarga yo’l qo’ymaslik kafolatini bera olmaydilar, albatta. Biroq, mazkur shartnomalarda mehnat nizolarini ko’rib chiqish tartibi ko’zda tutilishi sababli taraflarni qoniqtirishi mumkin bo’lgan qarorlarni birgalikda ishlab chiqilishiga imkon tug’diradi. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga muvofiq mehnat munosabatlari sub’ektlari — ish beruvchi va xodimlar jamoa shartnomasi mazmuni va tuzilishini mutlaqo erkin belgilay oladi. Shunday bo’lsa-da, amaliyotdajamoa shartnomasiga ish beruvchi va xodimlarning quyidagi masalalar bo’yicha o’zaro majburiyatlari kiritilishi mumkin ( rasm).

Mehnatga haq to’lash tartibi va shartlari tizimi Mehnatga haq eng avvalo to’lash shakli, miqdori, nafaqalar, kompensatsiyalar, qo’shimcha to’lovlarni qamrab oladi. Shuningdek, jamoa shartnomasida narxlarning o’zgarib borishi, pulning qadrsizlanish darajasi, jamoa shartnomasi bilan belgilangan ko’rsatkichlarning bajarilishiga qarab, mehnatga haqto’lashni tartibga solish vositalarini ham ko’zda tutadi.O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksiga binoan mehnatga haqto’lashda quyidagi qoidalarga amal qilinadi: - mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo’lishi mumkin emas va uning eng ko’p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi; - mehnat haqi uning shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzidagi to’lovlar jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimning boshqa vakillik organi bilan kelishib qabul qilinadigan boshqa hujjatlar bilan belgilanadi; - mehnatga haqto’lashning yakka shartlarini xodim uchun noqulay tomongaIsh beruvchilar yoki ularinng vakillik organlari Jamoa shartnomasiga ko’ra ish beruvchi va xodimlarning o’zaro majburiyatlar Mehnatga haq to’lash tartibi va shartlari tizimi Xodimlarni ish bilan ta’minlash tizimi Mehnat va dam olish vaqti, ta’tillar tizimi Mehnat manfaatlari va mehnat muhofaza tizimi Xodimlarni o’qitish, malakasini oshirish tizimi Ijtimoiy imtiyozlar tizimi Sug’urtalash tizimi Kasaba uyushmalar yoki xodimlarnining boshqa vakillik organlari rasm. Jamoa shartnomasining yiriklashtirilgan tizimi

o’zgartirishga uning roziligisiz (istisno tariqasida, qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari) yo’l qo’yilmaydi; - mehnatga haq qoida tariqasida pul shaklida to’lanadi. Ish beruvchi o’zining moliyaviy holatidan qat’iy nazar, xodimning bajargan ishi uchun haqni belgilangan (kamida har yarim oyda bir marta) muddatlarda to’lashi shart; - mehnat haqidan xodimning yozma roziligi bilan, belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni undirish, sud qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish va ba’zi boshqa hollarda ushlab qolinishi mumkin. Ish haqini har gal to’lash vaqtida ushlab qolinadigan haqning umumiy miqdori xodimga tegishli bo’lgan mehnat haqining 50 foizidan ortib ketmasligi lozim. Xodimlarni ish bilan ta’minlash tizimi. Jamoa shartnomasida mehnat qilish huquqini amalga oshirish kafolatlari ifoda etilishi lozim. Ushbu kafolatlar O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida belgilab qo’yilgan. Eng avvalo shuni ta’kidlash kerakki, davlatimizda har bir fuqaro ish beruvchiga bevosita murojaat qilishi yoki mehnat organlarining bepul vositachiligi orqali ish joyini erkin tanlash huquqiga ega. Mehnat qilish huquqini amalga oshirishda davlat quyidagilarni: - ish bilan ta’minlash tizimi, shu jumladan, turli mehnat rejimidagi ishni tanlash erkinligini; - ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat shartnomasini g’ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan himoyalanishini; - maqbul keladigan ish tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berishni; - har kim kasbga va ishga ega bo’lishda, mehnat qilish va ish bilan ta’minlanish shart-sharoitlarida, mehnatga haq olishda, xizmat pog’onasidan yuqorilab borishda teng imkoniyatlar yaratishni; - yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o’qitishni, Bandlikka ko’maklashish markazlarida yoki ularning yo’llanmasi bilan boshqa o’quv yurtlarida stipendiya to’lab malakasini oshirishni; - boshqa joydagi ishga qabul qilinganda moddiy xarajatlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to’lashni;

- haq to’lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat shartnomasi tuzish imkoniyatlarini kafolatlaydi. Ish bilan ta’minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shartlari hamda mehnat qilish huquqini amalga oshirishning kafolatlari O’zbekiston Respublikasining mehnat to’g’risidagi qonunlari va boshqa normativ hujjatlarida belgilab qo’yilgan. Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida “Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko’rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir” 2 , deb kafolatlangan. Ana shundan kelib chiqqan holda har bir xodim: - muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o’rnatish, bir qator kasblar va ishlar uchun ish kunini qisqartirish, har haftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek yillik ta’tillar berish orqali ta’minlanadigan dam olish; - o’zining mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan sud orqali himoya qilish va malakali yuridik yordam olish; - jamoalarga doir mehnat nizolarida o’z manfaatlarini himoyalash huquqiga egadir. Mehnat va dam olish ta’tillari tizimi. Jamoa shartnomasida ish vaqti (shu jumladan, ish vaqtining qisqartirilgan muddati), ish vaqti rejimi, ish haftasining turlari, bayram va dam olish kunlari, tanaffuslar, ish vaqtidan tashqari ish, ta’tillar (shu jumladan, ijtimoiy ta’tillar) ko’rsatilishi lozim. Amaldagi qonunchilikka muvofiq O’zbekiston Respublikasida ular quyidagicha: - xodim uchun ish vaqtining normal muddati haftasiga 40 soatdan ortiqbo’lmasligi kerak; - ayrim toifadagi xodimlar (o’n sakkiz yoshgato’lmaganlar, I va II guruh nogironlari, noqulay mehnat sharoitlaridagi, alohida tusga ega bo’lgan ishlarda band bo’lganlar, uch yoshga to’lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan ta’minlanadigan - muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar) uchun mehnat 2 O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston. - 2009. 9- бет.

to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarni, shuningdek, mehnat shartnomasiga muvofiq mehnatga to’lanadigan haqni kamaytirmasdan, ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi; - xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan ishga qabul qilish chog’ida ham, keyin ham to’liqsiz ish kuni yoki to’liqsiz ish haftasi belgilab qo’yilishi mumkin; - ish haftasi: ikki kun dam olinadigan besh kunlik (har kungi ish muddati 7 soatdan ortib ketmasligi kerak) bo’lishi mumkin; - ish vaqti rejimi (kundalik ish vaqti-smena muddati, ishning boshlanish va tugash vaqti, sutka davomida smenalar soni, ish kunlari bilan ishlamaydigan kunlarning navbat bilan almashishi, xodimlarning smenadan smenaga o’tish tartibi) korxonada ichki mehnat tartibi qoidalari yoki ish beruvchi bilan xodim kelishuviga binoan belgilanadi; - xodimni surunkasiga ikki smena davomida ishga jalb etish taqiqlanadi; - ish vaqtidan tashqari ishlar xodimning roziligi bilan qo’llanilishi mumkin; - ish vaqtining tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati 12 soatdan kam bo’lmasligi kerak; - dam olish va bayram kunlarida ishlatish taqiqlanadi. Ish beruvchiga farmoyish bo’yicha ayrim xodimlarni dam olish va bayram kunlari ishga jalb etishga alohida hollardagina, jamoat shartnomasida, agar u tuzilmagan bo’lsa, ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib belgilangan asos va tartiblar bo’yicha yo’l qo’yiladi. Barcha xodimlar ga o’rtacha ish haqi saqlangan holda yillik mehnat ta’tillari beriladi. Yillik asosiy ta’til 15 kundan kam bo’lmasligi kerak. Ayrim toifadagi xodimlarga (18 yoshgato’lmaganlar, ishlayotgan I va II guruh nogironlariga) uzaytirilgan (30 kalendar’ kun) asosiy ta’tillar beriladi. Mehnat shartnomalarida ham uzaytirilgan yillik ta’tillar berilishi ko’zda tutilishi mumkin.

Xodimlar ijtimoiy (homiladorlik va tug’ish, bolalarni parvarishlash, o’qish bilan bog’liq, ijodiy) ta’tillar olish huquqiga ham egalar. Mehnat shartnomalari va mehnat muhofazasi tizimi. Korxonada xavfsizlik va gigiena talablariga javob beradigan mehnat sharoitlarini yaratib berish ish beruvchining majburiyatiga kiradi va bu jamoa shartnomasida o’z ifodasini topishi lozim. Ish beruvchi xodimlarga yoki ularning vakillariga muayyan ish joyidagi va ishlab chiqarishdagi mehnatni muhofaza qilishning holati haqida axborot berishi shart. Mehnatni muhofaza qilishning holati ustidan davlat nazorati va tekshiruvni davlat organlari, jamoat tekshiruvini kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa vakillik organlari amalga oshiradilar. Xodimlarni o’qitish, malakasini oshirish tizimi. Ish beruvchi ishlab chiqarishda kasbga doir ta’lim olayotgan, ishlab chiqarishdan ajralmagan holda malakasini oshirayotgan yoki ta’lim muassasalarida o’qiyotgan xodimlarga ishni ta’lim bilan qo’shib olib borish uchun shart-sharoitlar yaratib berishi shart. Ular uchun imtiyozlar (ish joyidan haq to’lanadigan qo’shimcha, ijtimoiy ta’tilga chiqish, qisqartirilgan ish haftasida ishlash va hokazolar) mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilab qo’yilgan. Ijtimoiy imtiyozlar tizimi. Ayrim toifadagi xodimlar (homilador va yoki bolasi bor, oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg’ul ayollar, 18 yoshga to’lmagan yoshlar va hokazolar) uchun amaldagi qonunchilikda tegishli ijtimoiy imtiyozlar belgilab qo’yilgan. Jamoat shartnomasida korxonaning iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda amaldagi qonunchiliqda va me’yoriy hujjatlarda ko’zda tutilgan qo’shimcha imtiyozlar (haq to’lanadigan qo’shimcha ta’tillar, pensiyalarga tayinlanadigan ustamalar, transport va xizmat safari uchun kompensasiyalar, xodimlarni ishlab chiqarishda hamda ularning bolalarini maktabda va maktabgacha tarbiya muassasalarida tekin yoki qisman haq to’lanadigan tarzda ovqat-lantirish va hokazolar) ko’zda tutilishi mumkin. Sug’urtalash tizimi. Barcha xodimlar davlat yo’li bilan ijtimoiy sug’urta qilinadilar. Davlat ijtimoiy sug’urtasi uchun ish beruvchilar, shuningdek, sug’urta qilingan xodimlarning o’zlari badal to’laydilar. Jamoa shartnomasida xodimlarni

davlat yo’li bilan ijtimoiy sug’urta qilishga, qo’shimcha sug’urta qilish ham ko’zda tutilishi mumkin. Jamoa shartnomalarini ishlab chiqish va tuzish. Xodimlar va ish beruvchilar manfaatlarini muvofikdashtirishga qaratilgan jamoa shartnomalarini ishlab chiqish hamda tuzish tartibi, qoidalari O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida aniq belgilab qo’yilgan. Bu tartib va qoidalar Xalqaro Mehnat Tashkilotining 1957 yilda qabul qilingan 91-son “Jamoa shartnomalari to’g’risida”gi tavsiyalari hamda 1981 yilda qabul qilingan 154-son “Jamoa munozaralariga yordam ko’rsatish to’g’risida”gi Konvensiyasida 3 belgilab qo’yilgan xalqaro me’yorlarga to’la mos keladi. Jamoa shartnomalarini ishlab chiqish va tuzishni shartli ravishda to’rt izchil bosqichga bo’lish mumkin. 1.Jamoa shartnomasi amal qilishi sohasini belgilash hamda shartnoma taraflarini teng huquqli sheriklar sifatida birgalikda e’tirof etish. Jamoa shartnomasi amal qilish sohasini boshlang’ich bosqichda belgilashda xodimlar manfaatlari mushtarakligi, taraflarning o’zaro xohishi, shuningdek, jamoa shartnomasiga oid munozaralar jarayonida hal etilishi kerak bo’lgan aniq masalalar mohiyati e’tiborga olinadi. Shartnoma taraflarini birgaliqda e’tirof etishda korxonalarda mazkur jamoa xodimlari manfaatini ifoda etishga da’vogarlar bir nechta bo’lishi mumkinligini hisobga olish kerak. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida jamoa shartnomasi taraflari aniq belgilab qo’yilgan: bu xodimlar tomonidan kasaba uyushmalari yoki o’zlari vakolat bergan boshqa vakillik organlari, bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillardir. 2.Xodimlar talablarini tayyorlash va taqdim etish. Ish beruvchi bilan jamoa shartnomasi tuzish zarurligi haqida qaror qabul qilish huquqiga kasaba uyushmasi o’z vakilligi orqali, xodimlar tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik yoki bevosita mehnat jamoasining umumiy yig’ilishi (konferentsiyasi) ega. 3 А. Коcтин. Международная орга н изация. М:. „Экзамен", 2002. - С. 230.

Buning uchun xodimlar vakolat bergan organ ish beruvchiga tegishli yozma xabar yo’llaydi. Bu yozma xabarni olgan ish beruvchi yoki u vakolat bergan organ etti kun ichida munozaralarga kirishishi shart. Xodimlar va ish beruvchi o’rtasida avvalgi jamoa shartnomasi amal qilayotgan bo’lsa, yozma xabar jamoa shartnomasi amal qilish muddati tugashiga qadar uch oy muddatda yoki bu hujjatlar belgilab qo’yilgan muddatda yuborilishi kerak. Jamoa shartnomasiga aloqador personal mazkur hujjat loyihasini tayyorlash va muhokama qilishda qatnashishi kerak. Ushbu loyihani tayyorlashda, avvalgi jamoa shartnomasining ham ijobiy, ham salbiy tomonlari chuqur tahlil etib chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, o’tgan davr mobaynida korxonada ro’y bergan o’zgarishlarni hisobga olish ham kerak bo’ladi. Ana shular hamda mehnat jamoasi bildirgan fikr-mulohazalar, jamoa shartnomasi loyihasida o’z aksini topishi kerak. Bu xodimlar talablari hisoblanadi. Jamoa shartnomasi loyihasida shuningdek, yangi texnologiyalarni joriy etish va bunga ajratiladigan mablag’ hajmi, ishlab chiqarish rentabelligi darajasi, xodimlarning qisqartirilishi va siljitilishi, olingan foydani taqsimlash kabi muhim masalalar ham o’rin olishi zarur. Xodimlar talablari shakllantirib bo’lingandan so’ng amaldagi qonunchilikda belgilab qo’yilgan huquqiy muzokaralar o’tkazish boshlanadi. 3. Muzokaralar olib borish tartibi. Muzokaralar olib borish va jamoa shartnomasi, kelishuvining loyihasini tayyorlash uchun taraflar teng huquqlilik asosida tegishli vakolatlarga ega bo’lgan vakillardan iborat komissiya tuzadilar. Komissiya tarkibiga ish beruvchi, ish beruvchilar birlashmasi (ularning vakillari) bilan kasaba uyushmalari yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari kiradi. Agar xodimlar tomonidan bir vaqtning o’zida xodimlarning bir nechta vakillik organi qatna-shayotgan bo’lsa, ular muzokaralar olib borish, jamoa shartnomasi yoki kelishuvining yagona loyihasini ishlab chiqish va bunday shartnoma yoki kelishuvni tuzish uchun birlashgan vakillik organini tashkil etadilar. Zarur hollarda, muzokaralarda ijro etuvchi hokimiyat organlari ishtirok

etadilar. Ish beruvchilar kasaba uyushmalari yoki xodimlarning boshqa vakillik organlari ko’rib chiqish uchun taklif etgan mehnatga oid va ijtimoiy-iqtisodiy masalalar yuzasidan muzokaralar olib borishga majburdirlar. Komissiyaning tarkibi, muzokaralarning muddati, o’tkaziladigan joyi va kun tartibi taraflar qarori bilan belgilanadi. Muzokaralarda ishtirok etayotgan taraflarga jamoa shartnomasi, kelishuvining mazmunini tashkil etuvchi, masalalarni tanlash va muhokama qilishda to’la erkinlik beriladi. Ish beruvchilar va ularning birlashmalari kasaba uyushmalariga, xodimlarning boshqa vakillik organlariga muzokaralar uchun o’zlaridagi zarur ma’lumotlarni berishlari shart. Muzokaralarning qatnashchilari, muzokara olib borish bilan bog’liq bo’lgan boshqa shaxslar, basharti o’zlari olgan ma’lumotlar davlat yoki tijorat siri bo’lsa, ularni oshkor qilmasliklari kerak. Bu ma’lumotlarni oshkor qilgan shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladilar. Agar muzokaralar jarayonida taraflar o’zlariga bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra murosaga kela olmagan bo’lsalar, bu hakda bayonnoma tuzilib, unga taraflarning bu muammolarni bartaraf etish uchun zarur choralar haqidagi tugal ravishda bayon etilgan, shuningdek muzokaralarni qayta tiklash muddatiga doir takliflari kiritiladi. Jamoa shartnomasining loyihasi korxonaning bo’linmalarida xodimlar tomonidan muhokama qilinadi, bildirilgan fikr va takliflar hisobga olinib, takomiliga etkaziladi. Ishlab takomilga etkazilgan loyiha mehnat jamoasining umumiy yig’ilishi (konferentsiyasi)da muhokamasiga qo’yiladi. Mehnat jamoasining yig’ilishi, basharti unda xodimlarning yarmidan ko’prog’i, mehnat jamoasi konferentsiyasi esa basharti delegatlarning kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan bo’lsa vakolatli hisoblanadi. Jamoa shartnomasi, basharti uni umumiy yig’ilish (konferentsiyada)da ishtirok etayotganlarning ellik foizdan ko’prog’i yoqlab ovoz bergan bo’lsa ma’qullangan hisoblanadi.

Agar jamoa shartnomasining loyihasi ma’qullanmasa, taraflarning vakillari uni umumiy yig’ilish (konferentsiya)da bildirilgan taklif-istaklarni e’tiborga olgan holda ishlab takomiliga etkazadilar hamda o’n besh kun ichida umumiy yig’ilish (konferentsiya) muhokamasiga qayta taqdim etadilar. Umumiy yig’ilish (konferen ts iya)da ma’qullanganidan keyin taraflarning vakillari jamoa shartnomasini uch kun ichida imzolaydilar. Jamoa shartnomasi imzolangan vaqtdan e’tiboran yoki jamoa shartnomasida ko’rsatilgan kundan boshlab kuchga kiradi hamda taraflar belgilagan muddat davomida amal qiladi. Belgilangan muddat tugagach, mavjud jamoa shartnomasi taraflar yangi shartnoma tuzguncha yoki amaldagi shartnomani o’zgartirguncha (to’ldirguncha) amalda bo’ladi. Jamoa shartnomasi ish beruvchiga va mazkur korxonaningbarcha xodimlariga, shu jumladan jamoa shartnomasi kuchga kirganidan keyin ishga qabul qilingan shaxslarga ham tatbiq etiladi. Jamoa shartnomasida nazarda tutilgan majburiyatlarning bajarilishini taraflarning vakillari, mehnatjamoasi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirliginingtegishli organlari tekshirib boradilar. Jamoa shartnomasini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomaning o’zida maxsus ko’rsatilgan muddatlarda majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnatjamoasiningumumiy majlisida (konferentsiyasi)da hisobot berib turadilar. Tekshirish olib borish vaqtida taraflar o’zlaridagi zarur bo’lgan barcha ma’lumotlarni taqdim etishlari shart. Jamoa shartnomalari va kelishuvlari to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzgan taqdirlarida ish beruvchining manfaatlarini ifoda etuvchilar quyidagilar uchun javobgar bo’ladilar: 1) jamoa shartnomasi, kelishuvini tuzish, o’zgartirish yoki to’ldirish yuzasidan olib borilayotgan muzokaralarda qatnashishdan bo’yin tovlaganlik yoki ularni ishlab chiqish va tuzish muddatini buzganlik yoxud taraflar belgilagan

muddatda tegishli komissiyaning ishini ta’minlamaganlik uchun; 2) muzokaralar olib borish va jamoa shartnomasi, kelishuviga rioya etilishi ustidan tekshirish olib borish uchun kerakli axborot taqdim etmaganligi uchun; 3) jamoa shartnomasi, kelishuvi majburiyatlarini buzganlik va bajarmaganlik uchun. Kasaba uyushmasi, xodimlarning boshqa vakillik organi talabiga ko’ra mulkdor yoki u vakil qilgan shaxs jamoa shartnomasi majburiyatlari buzilishida yoki bajarilmasligida aybdor bo’lgan rahbarga nisbatan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan choralarni ko’rishi shart. Mehnat shartnomalari Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o’rtasida muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo’yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo’ysunadigan holda taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir. Mehnat shartnomasi taraflari quyidagilar hisoblanadi: - xodim; - ish beruvchi. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida mehnat shartnomasi tarafi bo’lgan xodimni ishga qabul qilish qoidalari belgilab qo’yilgan. Chunonchi, ishga qabul qilishga o’n olti yoshdan yo’l qo’yiladi. O’n besh yoshga to’lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning yozma ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qilinishi mumkin. Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta’lim maktablari, hunar- texnika bilim yurtlari va o’rta maxsus o’quv yurtlari o’quvchilarini o’n to’rt yoshga to’lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarning sog’ligiga va kamol topishiga ziyon etkazmaydigan va

ta’lim olish jarayonini buzmaydigan engil ishlarni o’qishdan bo’sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladi. O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ishga qabul qilishda amaldagi qonunchilikda ular mehnatidan foydalanishda qator cheklashlar belgilab qo’yilgan. Ya’ni o’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar mehnatidan shu toifa xodimlarining sog’ligi, xavfsizligi yoki axloq-odobiga ziyon etkazishi mumkin bo’lgan mehnat sharoiti noqulay ishlarda, erosti ishlarida va boshqa og’ir ishlarda foydalanish taqiqlanadi hamda ularning normadan ortiq og’ir yuk ko’tarishlari va tashishlariga yo’l qo’yilmaydi. Man etilgan bu ishlar ro’yxati hamda yuk normalarining chegarasi O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Sog’liqni saqlash vazirligi bilan O’zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi ish beruvchilarning vakillari maslahatini olgan holda belgilab qo’yadilar.Ishga qabul qilishni g’ayriqonuniy ravishda rad etishga yo’l qo’yilmaydi. Quyidagilar ishga qabul qilishni g’ayriqonuniy ravishda rad etish deb hisoblanadi: - Mehnat Kodeksining 6-moddasi birinchi qismidagi talablar (jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holati va mansab mavqei, dinga bo’lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat birlashmalariga mansubligi, shuningdek, xodimlarning ishchanlik qobiliyatlariga va ular mehnatining natijalariga aloqador bo’lmagan boshqa jihatlariga qarab, mehnatga oid munosabatlar sohasida har qanday cheklashlarga yoki imtiyozlar belgilashga yo’l qo’yilmasligi)ning buzilishi 4 ; - ish beruvchi tomonidan ish taklif qilgan shaxslarni ishga qabul qilmaslik; - ish beruvchi qonunga muvofiq mehnat shartnomasi tuzishi shart bo’lgan shaxslarni (belgilangan minimal ish joylari hisobidan ishga yuborilgan shaxslarni: homilador ayollarni va uch yoshga to’lmagan bolalari bor ayollarni — tegishlicha ularning homiladorligi yoki bolasi borligini vaj qilib) ishga qabul qilmaslik. 4 O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy-xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006. - 7- бет.

Ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, xodimning talabi bilan ish beruvchi ishga qabul qilishni rad etishning sababini asoslab uch kun muddat ichida yozma javob berishi shart. Bu javob ishga qabul qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxs tomonidan imzolangan bo’lishi lozim. Asoslantirilgan javob berish haqidagi talablarni qondirishni rad etish xodimni ishga qabul qilish g’ayriqonuniy ravishda rad etilganligi ustidan shikoyat qilishga to’siq bo’lmaydi. O’zaro yaqin qarindosh yoki quda-anda bo’lgan shaxslarning (ota-onalar, aka- ukalar, opa-singillar, o’g’il va qizlar, er-xotinlar, shuningdek er-xotinlarning ota- onalari, aka-ukalari, opa-singillari va bolalari), basharti ulardan biri ikkinchisiga bevosita bo’ysunib yoki uning nazorati ostida xizmat qiladigan bo’lsa, bir davlat korxonasida birga xizmat qilishlari taqiqlanadi. Bu qoidadan istisnolar O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanishi mumkin. Ishga qabul qilish vaqtida, ishga kirayotgan shaxs quyidagi hujjatlarni: - pasport yoki uning o’rnini bosadigan boshqa shaxsni tasdiqlovchi hujjatni, o’n olti yoshgacha bo’lgan shaxslar esa, — tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnoma va turar joyidan ma’lumotnomani; - mehnat daftarchasini, birinchi marotaba ishga kirayotgan shaxslar bundan mustasno. O’rindoshlik asosida ishga kirayotgan shaxslar, mehnat daftarchasi o’rniga asosiy ish joyidan olgan ma’lumotnomani; - harbiy xizmatga majburlar yoki chaqiriluvchilar tegishlicha harbiy biletni yoki harbiy hisobda turganlik haqidagi guvohnomani; - qonun hujjatlariga muvofiq maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi mumkin bo’lgan ishlarga kirayotganda oliy yoki o’rta maxsus o’quv yurtini tamomlaganligi to’g’risidagi diplomni yoxud mazkur ishni bajarish huquqini beradigan guvohnomani yoki boshqa tegishli hujjatni taqdim etadi. Ishga qabul qilish vaqtida ishga kirayotgan shaxsdan qonun hujjatlarida ko’rsatilmagan hujjatlarni talab qilish taqiqlanadi. Mehnat shartnomasini tuzish haqidagi kelishuvdan oldin qo’shimcha holatlar (tanlovdan o’tish, lavozimga saylanish va boshqalar) bo’lishi mumkin.

Ish beruvchi korxonada besh kundan ortiq ishlagan barcha xodimlarga mehnat daftarchasini tutishi shart, o’rindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno. Mehnat daftarchasi xodimning mehnat stajini tasdiklovchi asosiy hujjatdir. Ish beruvchi mehnat daftarchasiga ishga qabul qilish, boshqa doimiy ishga o’tkazish va mehnat shartnomasini bekor qilish to’g’risidagi ma’lumotlarni yozishi shart. Xodimning iltimosiga ko’ra mehnat daftarchasiga o’rindoshlik asosida ishlagan va vaqtincha boshqa ishga o’tkazilgan davrlar haqidagi yozuvlar kiritiladi. Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari (sabablari) mehnatdaftarchasiga yozilmaydi. Xodim o’rindoshlik asosida ishlash to’g’risida ham (agar bu amaldagi qonunchiliqda taqiqlanmagan bo’lsa) mehnat shartnomalari tuzishi mumkin. Ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi. Buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi asos bo’ladi. Korxona rahbarini ishga qabul qilish korxona mulki egasining huquqi bo’lib, bu huquqni u bevosita, shuningdek, o’zi vakil qilgan organlar orqali yoki korxonani boshqarish huquqi berilgan korxona kengashi, boshqaruvi yoxud boshqa organlar orqali amalga oshiradi. Korxona rahbari korxona mulkdori unga bergan vakolatlar doirasida xodimlar bilan mehnat shartnomalarini tuzadi. Ishga qabul qilish haqidagi buyruq tuzilgan mehnat shartnomasining mazmuniga muvofiq ravishda chiqariladi. Buyruq xodimga ma’lum qilinib, tilxat olinadi. Ishga qabul qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxs tomonidan yoki uning ijozati bilan xodimga haqiqatda ishlashga ruxsat etilgan bo’lsa, ishga qabul qilish tegishli ravishda rasmiylash-tirilgan yoki rasmiylashtirilmaganligidan qat’iy nazar, ish boshlangan kundan e’tiboran mehnat shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi. Mehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi asosida, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilgan holda belgilanadi. Mehnat shartnomasida quyidagilar aks etishi ko’zlangan:

- ish joyi (korxona yoki uning bo’linmasi); - xodimning mehnat vazifasi — mutaxassisligi, malakasi, u ishlaydigan lavozimi; - ishning boshlanish kuni; - mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzilganda uning amal qilish muddati; - mehnat haqi miqdori va mehnatning boshqa shartlari. Mehnat shartnomasini tuzish paytida xodimlarning qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan mehnat huquqlari va kafolatlari darajasi pasaytirilishi mumkin emas. Mehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Mehnat shartnomasining shakli O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadigan namunaviy shartnomani hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Mehnat shartnomasi bir xil kuchga ega bo’lgan kamida ikki nusxada tuziladi va har bir tarafga saqdash uchun topshiriladi. Mehnat shartnomasida taraflarning manzillari ko’rsatiladi. Mehnat shartnomasi xodim va ishga qabul qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxsning imzolari bilan mustahkamlanib, imzolangan muddati qayd etib qo’yiladi. Mansabdor shaxsning imzosi imzoning haqiqiy va vakolatli ekanligini ta’kidlash tariqasida korxona muhri bilan tasdiqlanadi. Qonun hujjatlariga muvofiq tuzilgan mehnat shartnomasi u imzolangan paytdan boshlab kuchga kiradi. Xodim shartnomada belgilab qo’yilgan kundan boshlab o’zining mehnat vazifalarini bajarishga kirishmog’i lozim. Agar mehnat shartnomasida ishning boshlanish kuni haqida shartlashilmagan bo’lsa, xodim mehnat shartnomasi imzolangan ish kunining (smenaning) ertasidan kechikmay ishga tushmog’i lozim. Mehnat shartnomalari muddatlari quyidagicha bo’lishi mumkin: - nomuayyan muddatga; - besh yildan ortiqbo’lmagan muayyan muddatga;

- muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab tuzilishi mumkin. Agar mehnat shartnomasida uning amal qilish muddati ko’rsatilmagan bo’lsa, mehnat shartnomasi nomuayyan muddatga tuzilgan deb hisoblanadi. Nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasi xodimning roziligisiz muayyan muddatga, shuningdek, muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab qayta tuzilishi mumkin emas. Muddatli mehnat shartnomalari: - bajarilajak ishning xususiyati, uni bajarish shartlari yoki xodimning manfaatlarini hisobga olgan tarzda, nomuayyan muddatga mo’ljallangan mehnat shartnomalarini tuzish mumkin bo’lmagan hollarda; - korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh hisobchi bilan, korxonada bosh hisobchi lavozimi bo’lmagan takdirda esa, bosh hisobchi vazifasini bajaruvchi xodim bilan amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan boshqa hollarda tuzilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining mehnatga oid qonunlarida mehnat sharnomasini dastlabki sinov sharti bilan tuzish mumkinligi belgilab qo’yilgan. Dastlabki sinov sharti quyidagi maqsadlarda belgilanadi: - xodimning topshirilayotgan ishgalayoqatliligini tekshirib ko’rish; - xodim mehnat shartnomasida shartlashilgan ishni davom ettirishning maqsadga muvofiqligi haqida bir qarorga kelishi. Dastlabki sinovni o’tash haqida mehnat shartnomasida shartlashilgan bo’lishi lozim. Bunday shartlashuv bo’lmagan takdirda xodim dastlabki sinovsiz ishga qabul qilingan deb hisoblanadi. Homilador ayollar, uch yoshga to’lmagan bolasi bor ayollar, korxona uchun belgilangan minimal ish joylari hisobidan ishga yuborilgan shaxslar ishga qabul qilinganda, shuningdek, olti oygacha muddatga ishga qabul qilish haqida xodimlar bilan mehnat shartnomasi tuzilganda dastlabki sinov belgilanmaydi. Dastlabki sinov muddati uch oydan oshib ketishi mumkin emas. Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri va xodim uzrli sabablarga ko’ra ishda bo’lmagan boshqa davrlar dastlabki sinov muddatiga kiritilmaydi.

Dastlabki sinov davrida xodimlarga mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari va korxonada o’rnatilgan mehnat shartlari to’liq tatbiq etiladi. Dastlabki sinov davri mehnat stajiga kiritiladi. Dastlabki sinov muddati tugagunga qadar har bir taraf ikkinchi tarafni uch kun oldin yozma ravishda ogohlantirib, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Bunday holda ish beruvchi mehnat shartnomasini sinov natijasi qoniqarsiz bo’lgandagina bekor qilishi mumkin. Mehnat shartnomasini bekor qilish to’g’risida ogohlantirish muddatini qisqartirishga faqat shartnoma taraflarining kelishuvi bilan yo’l qo’yiladi. Dastlabki sinov muddati tugagunga qadar yoki mehnat shartnomasi taraflarining kelishuvi bilan belgilab olingan ogohlantirish muddati mobaynida xodim mehnatga oid munosabatlarni bekor qilish to’g’risida berilgan arizani qaytarib olishga haqlidir. Agar dastlabki sinov muddati tugagunga qadar taraflardan birortasi mehnat shartnomasini bekor qilishni talab qilmagan bo’lsa, shartnomaning amal qilish muddati davom etadi va bundan keyin uni bekor qilishga umumiy asoslarda yo’l qo’yiladi. Mehnat shartnomasida mehnat shartlari belgilab qo’yilgan bo’ladi. Mehnat shartlari deganda mehnat jarayonidagi ijtimoiy va ishlab chiqarish omillari tushuniladi. Ijtimoiy omillar jumlasiga mehnat haqi miqdori, ish vaqtining, ta’tilning muddati va boshqa shartlar kiradi. Texnika, sanitariya, gigienaga oid, ishlab chiqarish, maishiy va boshqa shartlar ishlab chiqarish omillari deb hisoblanadi. Mehnat shartlari mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar, shuningdek, mehnat shartnomasi taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi. Mehnat shartlarini o’zgartirish, ular qaysi tartibda belgilangan bo’lsa, shunday tartibda amalga oshiriladi. Mehnat shartnomasi taraflaridan birining talabi bilan mehnat shartlarini o’zgartirishga quyidagi hollarda yo’l qo’yiladi.

Ish beruvchi xodimning roziligisiz mehnat shartlarini o’zgartirish huquqi. Ish beruvchi xodimning roziligisiz mehnat shartlarini o’zgartirishga faqat texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, ishlar (mahsulot, xizmatlar) hajmining qisqarganlik (basharti bunday o’zgarishlar xodimlar soni yoki ishlar xususiyatining o’zgarishiga olib kelishi oldindan aniq bo’lsa) hollaridagina haqlidir. Ish beruvchi ayrim toifadagi xodimlar uchun mehnat shartlarini o’zgartirish xususida, korxonadagi xodimlarning vakillik organlari bilan oldindan maslahatlashib oladi. Ish beruvchi mehnat shartlaridagi bo’lajak o’zgarishlar haqida xodimni kamida ikki oy oldin yozma ravishda ogohlantirib tilxat olishi shart. Ko’rsatilgan muddatni qisqartirishga faqat xodimning roziligi bilan yo’l qo’yiladi. Xodim bilan mehnat shartnomasi u yangi mehnat shartlari asosida ishlashni davom ettirishni rad etganligi sababli, bekor qilinishi mumkin. Bunda xodimga o’rtacha oylik ish haqidan kam bo’lmagan mikdorda ishdan bo’shash nafaqasi to’lanadi. Ko’pchilik xodimlar guruhi uchun mehnat shartlari noqulay tarzda o’zgargan taqdirda, ish beruvchi mahalliy mehnat organiga bunday o’zgartirishlarning sababi haqida ma’lumot berishi shart. Xodim ish beruvchi tomonidan mehnat shartlari o’zgartirilganligi ustidan sudga shikoyat qilishga haqli. Nizoni ko’rish vaqtida ish beruvchining zimmasiga avvalgi mehnat shartlarini saqlab qolish imkoniyati yo’qligini isbotlab berish majburiyati yuklatiladi. Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish huquqi mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan hollarda, xodim ish beruvchidan mehnat shartlarini o’zgartirishni talab qilishga haqlidir. Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish haqidagi arizasi berilgan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay ish beruvchi tomonidan ko’rib chiqilishi lozim. Xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish haqidagi talablari rad etilgan taqdirda, ish beruvchi unga rad etishning sababini ma’lum qilishi kerak. Xodimga

uning talablarini rad etish sabablarini ma’lum qilmaslik, xodimning mehnat shartlarini o’zgartirish rad etilganligi xususida shikoyat qilishi uchun to’siq bo’la olmaydi. Mehnat shartnomasida shartlashib olinmagan ish joyini o’zgartirish mehnat shartlarini o’zgartirish deb hisoblanmaydi va bu haqda xodim bilan kelishish talab qilinmaydi. Boshqa doimiy ishga o’tkazishga (xodimning mehnat vazifalarini o’zgartirishga) — unga boshqa mutaxassislik, malaka, lavozimga oid ishni topshirishga faqat uning roziligi bilan yo’l qo’yilishi mumkin. Agar ob’ektiv sabablarga ko’ra mehnat shartnomasida belgilab qo’yilgan mehnat vazifasi doirasida ishni davom ettirish mumkin bo’lmasa, ish beruvchi xodimga mutaxassisligi va malakasiga muvofiq keladigan ishni (xodim bajarayotgan ishiga yoki egallab turgan lavozimiga nomuvofiq bo’lsa, mutaxassisligi bo’yicha birmuncha kam malaka talab etiladigan boshqa ishni), bunday ish bo’lmagan taqdirda esa, —.korxonada mavjud bo’lgan boshqa ishni taklif etishi shart. Xodim boshqa ishga o’tishdan bosh tortgan yoki korxonada unga muvofiq keladigan ish bo’lmagan taqdirda, mehnat shartnomasi umumiy asoslarda bekor qilinishi mumkin. Xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuv bo’yicha vaqtincha boshqa ishga o’tkazishga yo’l qo’yiladi. Boshqa ishga o’tkazish muddati tugagach, ish beruvchi xodimga uning avvalgi ishini berishi shart. Xodimning vaqtincha boshqa ishga o’tkazish haqidagi iltimosi, agar bu iltimos uzrli sabablar tufayli kelib chiqqan va bunday ish korxonada mavjud bo’lsa, ish beruvchi tomonidan qanoatlantirilishi kerak. Vaqtincha boshqa ishga o’tkazish uchun uzrli sabablar ro’yxati, shuningdek, boshqa ishga o’tkazilganda mehnatga haqto’lash tartibi jamoa shartnomasida belgilab qo’yilishi mumkin. Agar bunday shartnoma tuzilmagan bo’lsa, — ish beruvchi tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi.

Xodimlarning sog’ligi holatiga ko’ra vaqtincha engilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillarining ta’siridan xoli bo’lgan ishga o’tkazish, shuningdek, homilador ayollarni va ikki yoshga to’lmagan bolasi bor ayollarni vaqtincha ana shunday ishga o’tkazish amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgan tartibda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish zaruriyati yoki bekor turib qolinish munosabati bilan xodimni uning roziligisiz vaqtincha boshqa ishga o’tkazishga yo’l qo’yiladi. Bunday holda xodim sog’ligiga to’g’ri kelmaydigan boshqa ishga o’tkazilishi mumkin emas. Xodim vaqtincha boshqa ishga o’tkazilgan davrda unga bajarayotgan ishiga qarab, lekin avvalgi o’rtacha ish haqidan kam bo’lmagan miqdorda ish haqi to’lanadi. Boshqa ishga o’tkazish muddatining chegarasi, mehnatga to’lanadigan haqning aniq miqdorlari, shuningdek, ishlab chiqarish zaruriyati deb hisoblanadigan holatlar jamoa shartnomasida ko’rsatiladi, agar u tuzilmagan bo’lsa, — ish beruvchi tomonidan xodimlarning vakillik organi bilan kelishib belgilanadi. Doimiy boshqa ishga o’tkazish ish beruvchining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi. Boshqa doimiy ishga o’tkazish haqida buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasiga kiritilgan o’zgarishlar asos bo’ladi. Doimiy boshqa ishga o’tkazish haqidagi buyruq mehnat shartnomasiga kiritilgan o’zgarishlarning mazmuniga to’la muvofiqholda chiqariladi va xodimga ma’lum qilinib, tilxat olinadi. Vaqtincha boshqa ishga o’tkazish uning muddati ko’rsatilgan holda buyruq bilan rasmiylashtiriladi. Mehnat shartnomasi taraflarining kelishuviga binoan hamda xodimning tashabbusi bilan vaqtincha boshqa ishga o’tkazish haqida buyruq chiqarish uchun uning arizasi, homilador ayollarni va ikki yoshga to’lmagan bolasi bor ayollarni vaqtincha boshqa ishga o’tkazish haqida buyruq chiqarish uchun esa, - ularning arizasi va tibbiy xulosa asos bo’ladi.

Xodimni ish beruvchining tashabbusi bilan vaqtincha boshqa ishga o’tkazish haqida buyruq chiqarish uchun ishlab chiqarish zaruriyati yoki ishda bekor turib qolish vaqtining mavjudligi asos bo’ladi. Vaqtincha boshqa ishga o’tkazishlar mehnat shartnomasida aks eggirilmaydi. Mehnat shartlarini o’zgartirish, shuningdek, ish joyini o’zgartirish ish beruvchining buyrug’i bilan rasmiylashtiriladi. Mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat shartlarini o’zgartirish haqida buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasiga kiritilgan o’zgartishlar asos bo’ladi. Mehnat shartnomasida muayyan ish joyi aniq ko’rsatib qo’yilgan hollarda, ish joyini o’zgartirish haqida buyruq chiqarish uchun xodim bilan tuzilgan mehat shartnomasiga kiritilgan o’zgartishlar asos bo’ladi. Mehnat shartnomasi quyidagi sabablarga ko’ra bekor qilinishi mumkin: 1) taraflarning kelishuviga ko’ra. Ushbu asosga binoan mehnat shartnomasining barcha turlari istalgan vaqtda bekor qilinishi mumkin; 2) taraflardan birining tashabbusi bilan; 3) muddatning tugashi bilan; 4) taraflar ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan holatlarga ko’ra; 5) mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga ko’ra. Mehnatga oid munosabatlarni bekor qilish to’g’risidagi shart mehnat shartnomasida bu shartnoma ish beruvchi tomonidan korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh hisobchi bilan, korxonada bosh hisobchi lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh hisobchi vazifasini bajaruvchi xodim bilan tuzilganda, shuningdek, qonunda yo’l qo’yiladigan boshqa hollarda ham nazarda tutilishi mumkin; 6) yangi muddatga saylanmaganligi (tanlov bo’yicha o’tmaganligi) yoxud saylanishda (tanlovda) qatnashishni rad etganligi munosabati bilan. Korxona mulkdori almashganda, xuddi shuningdek, korxona qayta tashkil etilgan (qo’shib yuborilgan, birlashtirilgan, bo’lib yuborilgan, qayta tuzilgan, ajratilgan)da mehnat munosabatlari xodimning roziligi bilan davom etaveradi.

Yangi mulqdor korxonaning rahbari uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini bajaruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Korxonaning boshqa xodimlari bilan esa, mehnat shartnomasi qonun hujjatlariga muvofiqholda bekor qilinishi mumkin. Korxonaning bir organ bo’ysunuvidan boshqa organ bo’ysunuviga o’tkazilishi mehnat shartnomasining amal qilishini to’xtatmaydi. Xodim nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ikki hafta oldin ish beruvchini yozma ravishda ogohlantirib, bekor qilishga haqlidir. Ogohlantirish muddati tugagandan so’ng xodim ishni to’xtatishga hakli, ish beruvchi esa, xodimga mehnat daftarchasini berishi va u bilan hisob-kitob qilishi shart. Xodim bilan ish beruvchi o’rtasidagi kelishuvga binoan mehnat shartnomasi ogohlantirish muddati tugamasdan oldin ham bekor qilinishi mumkin. Agar ogohlantirish muddati tugagandan keyin xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilinmagan va mehnat munosabatlari davom etayotgan bo’lsa, xodimning tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi ariza o’z kuchini yo’qotadi. Bunday holda mehnat shartnomasini shu arizaga muvofiq bekor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Mehnat shartnomasini xodimnin gtashabbusi bilan bekor qilish haqidagi ariza u o’z ishini davom ettirishining imkoni yo’qligi (o’quv yurtiga qabul qilinganligi, nafaqaga chiqqanligi, saylab qo’yiladigan lavozimga saylanganligi va boshqa hollar) bilan bog’liq bo’lsa, ish beruvchi mehnat shartnomasini xodim iltimos qilgan muddatda bekor qilishi kerak. Ish beruvchi mehnat shartnomasini (muayyan muddatga tuzilganni ham, muddatlining muddati tugagunga qadar ham) bekor qilishini asoslab berishi shart.Bunga quyidagilardan biri asos bo’lishi mumkin: 1) texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib kelgan

ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi (ish beruvchi bu haqda xodimni yozma ravishda kamida ikki hafta oldin ogohlantirishi kerak); 2) xodimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’ligi holatiga ko’ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi (yozma ravishda xodim kamida ikki xafta oldin ogohlantiriladi. Bu ikki holda ogohlantirishlar uning muddatiga to’g’ri keladigan pullik kompensa ts iya bilan ham almashtirilishi mumkin); 3) xodimning o’z mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzganligi. Avval mehnat vazifalarini buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud unga nisbatan mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo’llanilgan kundan e’tiboran bir yil mobaynida xodim tomonidan takroran intizomga xilof nojo’ya harakat sodir qilinishi mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzish hisoblanadi; 4) xodimning o’z mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzganligi. Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo’lgan mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzishlarning ro’yxati: - ichki mehnat tartibi qoidalari; - korxona mulkdori bilan korxona rahbari o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi; - ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo’llaniladigan choralar intizom haqidagi nizomlar bilan belgilanadi. Xodimning o’z mehnat vazifalarini buzishi qo’pol tusga egaligi yoki ega emasligi har bir muayyan holda sodir qilingan nojo’ya harakatning og’ir- engilligiga hamda bunday buzish tufayli kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarga qarab hal etiladi; 5) o’rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul qilinishi munosabati bilan, shuningdek, mehnat shartlariga ko’ra o’rindoshlik ishi

cheklanishi sababli o’rindoshlar bilan mehnat shartnomasining bekor qilinganligi; 6) korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh hisobchi bilan, korxonada bosh hisobchi lavozimi bo’lmagan taqdirda esa bosh hisobchi vazifasini bajaruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mulkdorning almashishi sababli bekor qilinganligi (yangi mulkdor ularni ikki oy oldin yozma ravishda ogohlantirishi yoki shunga mutanosib kompensatsiya to’lashi kerak). Mazkur asos bo’yicha mehnat shartnomasini korxona mulk qilib olingan kundan boshlab uch oy mobaynida bekor qilishga yo’l qo’yiladi. Xodimning vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri, mehnat to’g’risidagi qonunlar hamda boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’tillarda bo’lgan vaqti, uzrli sabablarga ko’ra ishda bo’lmagan boshqa davrlari bu muddatga kiritilmaydi. Xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida hamda mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan ta’tillarda bo’lgan davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Faqat korxona butunlay tugatilgan hollargina bundan mustasno hisoblanadi. Jamoa kelishuvi yoki jamoa shartnomasida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish uchun kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining oldindan roziligini olish nazarda tutilgan bo’lsa, shartnomani bunday rozilikni olmay turib bekor qilishga yo’l qo’yilmaydi. Kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga rozilik berish masalasi bo’yicha qabul qilgan qarori haqida ish beruvchiga yozma ravishda xabar berishi kerak, bunday xabar mehnat shartnomasini bekor qilish huquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxsning yozma taqdimnomasi olingan kundan boshlab o’n kunlik muddat ichida ma’lum qilinadi. Ish beruvchi kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining xodim bilan mehnat shartnomasini bekor qilishga rozilik berish

to’g’risidagi qarori qabul qilingan kundan boshlab bir oydan kechiktirmay, mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir. Mehnat intizomini buzganligi uchun mehnat shartnomasini ish beruvchi tomonidan bekor qilishga intizomiy jazolarni qo’llanish uchun belgilangan muddatlar o’tib ketgandan keyin yo’l quyilmaydi. Ish beruvchi xodimlarni ommaviy ravishda ishdan ozod etish ehtimoli to’g’risida o’z vaqtida, lekin kamida ikki oy oldin tegishli kasaba uyushmasi organi yoki xodimlarning boshqa vakillik organiga axborot taqdim etadi va ishdan ozod etish oqibatlarini engillashtirishga qaratilgan maslahatli ishlarni amalga oshiradi. Ish beruvchi, shuningdek kamida ikki oy oldin har bir xodimning kasbi, mutaxassisligi, malakasi va mehnat haqi miqdorini ko’rsatgan holda, bo’lajak ishdan ozod qilish to’g’risidagi ma’lumotlarni Bandlikka ko’maklashish markaziga ham ma’lum qilishi shart. Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarishi munosabati bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganda ishda qoldirish uchun imtiyozli huquq malakasi va mehnat unumdorligi yuqoriroq bo’lgan xodimlarga beriladi. Malakasi va mehnat unumdorligi bir xil bo’lgan taqdirda quyidagilarga afzallik beriladi: 1) qaramog’ida ikki yoki undan ortiqkishi bo’lgan xodimlarga; 2) oilasida uch kishidan ortiq mustaqil ish haqi oluvchi bo’lmagan shaxslarga; 3) mazkur korxonada ko’p yillik ish stajiga ega bo’lgan xodimlarga; 4) ishlab chiqarishdan ajralmagan holda oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida tegishli mutaxassislik bo’yicha malakasini oshirayotgan xodimlarga va ishlab chiqarishdan ajralgan holda oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarini, hunar-texnika bilim yurtlarini tamomlagan shaxslarga o’qishni tugatgandan so’ng mutaxassisligi bo’yicha ishlayotgan taqdirda ikki yil mobaynida; 5) mazkur korxonada mehnatda nogiron bo’lib qolgan yoki kasb kasalligini orttirgan shaxslarga;

6) urush nogironlari, urush qatnashchilari va ularga tenglashtirilgan shaxslarga; 7) atom ob’ektlaridagi falokatlar oqibatida kelib chiqqan, oshirilgan radiatsiya nurlanishi bilan bog’liq nurlanish kasalligi va boshqa kasalliklarga yo’liqqan yoki shunday kasalliklarni boshidan kechirgan shaxslarga; nogironligi atom ob’ektlaridagi falokatlar munosabati bilan boshlanganligi aniklangan nogironlarga; ana shunday falokatlar va halokatlar oqibatlarini bartaraf etish ishlari qatnashchilariga, shuningdek, mazkur zonalardan evakuatsiya qilingan yoki ko’chirilgan shaxslarga hamda ularga tenglashtirilgan boshqa shaxslarga. Jamoa shartnomasida xodimlarni ishda qoldirishda afzallik beriladigan boshqa holatlar ham nazarda tutilishi mumkin. Muddatli mehnat shartnomasida uni muddatidan oldin bekor qilganlik uchun taraflarning jarima to’lashi haqidagi o’zaro majburiyatlari nazarda tutilishi mumkin. Bunga ko’ra, agar mehnatga oid munosabatlar xodimning aybli xatti- harakatlari bilan bog’liq bo’lmagan asoslar bo’yicha ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilingan bo’lsa, ish beruvchi xodimga jarima to’laydi. Agar mehnatga oid munosabatlar, xodimning tashabbusi bilan, xodimning aybli xatti-harakatlari bilan bog’liq asoslar bo’yicha bekor qilingan bo’lsa, xodim ish beruvchiga jarima to’laydi. Agar mehnat shartnomasida jarimaning miqdori belgilab qo’yilmagan bo’lsa, taraflar uni to’lashdan ozod etiladilar. Jarimaning miqdori ish beruvchi tomonidan xodimning manfaatlarini ko’zlab qilingan xarajatlarga, xodim ishlagan davr va boshqa holatlarga bog’liqtarzda tafovut qilishi mumkin. Xodim to’laydigan jarima miqdori ish beruvchi to’laydigan jarima mikdoridan oshib ketishi mumkin emas. Mehnat shartnomalari quyidagicha bekor qilinadi: — muddatli mehnat shartnomasi muddati tugashi bilan; — agar muddat tugagandan keyin ham mehnatga oid munosabatlar davom etaversa va taraflardan birortasi bir hafta davomida uning bekor qilinishini talab qilmagan bo’lsa, shartnoma nomuayyan muddatga uzaytirilgan deb

hisoblanadi; — ish joyi (lavozimi) saqlanishi lozim bo’lgan xodimning ishda bo’lmagan vaqtiga mo’ljallab tuzilgan mehnat shartnomasi shu xodim ishga qaytgan kundan e’tiboran bekor qilinadi. Mehnat shartnomasining taraflar ixtiyoriga bog’liq bo’lmagan holatlar bo’yicha bekor qilinishi. U quyidagi hollarda bekor qilinadi: 1) xodim harbiy yoki muqobil xizmatga chaqirilgan taqdirda; 2) shu ishni ilgari bajarib kelgan xodim ishga tiklangan taqdirda; 3) xodimni jazoga mahkum etgan sudning hukmi qonuniy kuchga kirgan taqdirda, basharti buning natijasida xodim avvalgi ishini davom ettirish imkoniyatidan mahrum etilgan bo’lsa, shuningdek, xodim sudning qaroriga binoan ixtisoslashtirilgan davolash-profilaktika muassasasiga yo’llangan taqdirda; 1) ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar buzilganligi munosabati bilan, agar yo’l qo’yilgan qoidabuzarlikni bartaraf etishning imkoni bo’lmasa va u ishni davom ettirishga to’sqinlik qilsa; 4) xodimning vafoti munosabati bilan; 5) qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda. Mehnat shartnomasini bekor qilish ishga qabul qilish huquqiga ega bo’lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi va buyruq bilan rasmiylashtiriladi. Oxirgi ish kuni mehnat shartnomasi bekor qilingan kun deb hisoblanadi. Mehnat shartnomasi g’ayriqonuniy ravishda bekor qilingan yoki xodim g’ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o’tkazilgan hollarda, u ish beruvchining o’zi, sud yoki boshqa vakolatli organ tomonidan avvalgi ishiga tiklanishi lozim. Nizoni ko’rish vaqtida, ish beruvchiga mehnat shartnomasini bekor qilish yoki xodimni boshqa ishga o’tkazishning asosliligini isbotlab berish mas’uliyati yuklatiladi. Agar jamoa kelishuvi yoki jamoa shartnomasida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishni kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki

xodimlarning boshqa vakillik organi bilan oldindan kelishib olish nazarda tutilgan bo’lsa, sud kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining oldindan roziligi olingan-olinmaganligini aniqlaydi. Ishga tiklanganda ish beruvchiga xodimga etkazilgan zararni qoplash majburiyati yuklatiladi. Zararni qoplash: — majburiy progul vaqti uchun haqto’lash shartligidan; — mehnat shartnomasi bekor qilinganligi yoki xodim boshqa ishga o’tkazilganligi ustidan shikoyat qilish bilan bog’liqqo’shimcha xarajatlar (mutaxassislardan maslahat olish, ish yuritish uchun ketgan xarajatlar va boshqalar) uchun kompensatsiya to’lashdan; — ma’naviy zarar uchun kompensa ts iya to’lashdan iboratdir. Ma’naviy zarar uchun to’lanadigan kompensatsiyaning miqdori, ish beruvchining xatti- harakatiga berilgan bahoni hisobga olib, sud tomonidan belgilanadi, lekin bu mikdor xodimning oylik ish haqidan kam bo’lishi mumkin emas. Xodimning iltimosiga ko’ra sud ishga tiklash o’rniga uning foydasiga kamida uch oylik ish haqi miqdorida qo’shimcha haq undirib berishi mumkin. Mehnat shartnomasini g’ayriqonuniy ravishda bekor qilishda yoki xodimni g’ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o’tkazishda aybdor bo’lgan mansabdor shaxs zimmasiga xodimga ish haqi to’lanishi munosabati bilan ish beruvchiga etkazilgan zarar o’rnini qoplash majburiyati yuklanadi. Bunday majburiyatni yuklash uchun mehnat shartnomasini bekor qilish yoki boshqa ishga o’tkazish qonunni ochiq-oydin buzgan holda amalga oshirilganligi yoki mansabdor shaxs sudning xodimni ishga tiklash to’g’risidagi qarori ijrosini kechiktirishi asos hisoblanadi. Etkaziladigan zarar o’rnini qoplash uchun to’lanadigan haq miqdori amaldagi qonunchilikka muvofiq mansabdor shaxsning uch oylik maoshidan oshib ketmasligi kerak.

Xulosa Bozor munosabatlari davrida jamoa shartnomalarining ahamiyati ortib boradi. Ijtimoiy sheriklik va uning tamoyillari, ijtimoiy sheriklikning sub’ektlari hamda ob’ekti yoritib berilgan. Mehnat munosabatlari barcha taraflar manfaatlarini hisobga oladigan ahdlashuvlarga asoslangan bo’lishi talab etiladi. O’zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksida jamoa shartnomalari va kelishuvlari tuzishning asosiy tamoyillari ko’rsatib berilgan. Mehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi asosida, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilgan holda belgilanadi. Bundan tashqari, mehnat shartnomasi qaysi sabablarga ko’ra bekor qilinishi keng yoritilgan. Ishga tiklanganda ish beruvchi xodimga etkazilgan zararni qoplash yo’llari ko’rsatib berilgan.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitu ts iyasi. T.: O’zbekiston. - 2009. 2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat qonunchiligi bo’yicha me’yoriy- xuquqiy hujjatlar to’plami. T.: O’zbekiston, 2006. 3. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi: O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi. –T.: O’zbekiston, 2010 - 56 b. 4. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantiprish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. –T.:O’zbekiston, 2011– 48 b. 5. Абдураҳмонов Қ.Ҳ., Холмўминов Ш.Р., Зокирова Н.Қ. Персонални бошқариш. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2008 – 655 б. 6. Кибанов А.Я. Основы управления п ерсоналом . У чебник . – М: ИНФРА- М, 20 10 – 295 стр. 7. Поте мкин В.К. Управление персоналом. Учебник. – М.: Дашков и К, 2010 – 421 стр. 8. Кибанов А.Я. Управление персоналом. Учебник. – М.: РИОР, 2010 – 288 с тр .

Похожие

Bosh hisobchining huquq va majburiyatlari

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili

Birja va birja faoliyatining huquqiy asoslari

Jismoniy shaxslarning egalik huquqidan kelib chiqadigan soliq majburiyatlari

Personalni boshqarish xizmatida ish yuritish