Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши - Экономика - Рефераты

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178 KB

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши Режа: 1.Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши ва ривожланиши 2.Мустақил Ўзбекистон пенсия таъминоти тизимининг ривожланиш босқичлари

1.Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши ва ривожланиши “Пенсия” (лотин тилидаги “pension” сўзидан олинган бўлиб, таржима қилинганда “тўлов” маъносини англатади) сўзи эса биринчи марта XY асрнинг II ярмида Людовик XI даврида Париж Ҳисоб палатасининг ҳужжатларида қайд этилган бўлиб, Англия ҳазинабони ва арбоблари учун тўлаб туриладиган тўловларни англатади. Пенсия дастурлари II жаҳон уруши даврида, яъни иш ҳақини музлатиб қўйиш сабабли ишчиларнинг пенсия жамғармасига ажратма ажратиш қийинлашган пайтда тарқала бошлади. Ушбу тизимнинг вужудга келиш тарихига назар ташласак, дастлаб қадимги Римда ҳарбий пенсиялар тизимини жорий этган, хусусий секторда банд бўлганларнинг ёшига кўра давлат томонидан ташкил этилган биринчи пенсия тизими 1889 йилда Германияда амалга киритилган бўлиб, немисча ёндашувнинг ўзига хос хусусияти шундаки, ижтимоий таъминот мажбурий бўлиб, бадаллар киритишга асосланган. Иш берувчилар ҳам, ишчилар ҳам уни молиялаштиришга маблағлар киритиши лозим бўлган, шунингдек, амалда жорий этилган тизим замирида илгари мавжуд бўлган гильдиялар ва ишчиларнинг бирлашмалари томонидан ташкил этиладиган ихтиёрий ўзаро ёрдам жамғармаларининг иш амалиёти ҳам ётади. Янги тизимда пенсия олиш ҳуқуқи илгари тўланган бадалларга асослаган. Бундан ташқари Дания (1891) ва Янги Зеландияда (1898) камбағалларга максадли ёрдам курсатишга мўлжалланган пенсия тизими жорий этилди. Бу ерда у умумий солиқ даромадлари ҳисобидан молиялаштирилар, муҳтожликни текширишни назарда тутар ва тўловларнинг текис даражасини кафолатлар эди. Бу пенсия тизимлари кўп жихатдан камбағаллар тўғрисидаги анъанавий қонунчиликдан келиб чиққан. Кейинги йилларда Fapбий Европа мамлакатларининг аксариятида Немисча моделга асосланган пенсия таъминот тизими шаклланди; англосаксон мамлакатлари Шимолий Европа мамлакатлари Дания ва

Янги Зеландия таклиф қилган йўлдан борди. Бу тизимлар ҳар хил вазифаларни ҳал қиларди. Немисча тизимида ишловчи одам пенсияга чиққач, унинг ижтимоий мақомини сақлашга қаратилган бўлса, кейинчалик Англияда ҳам жорий этилган Дания тизими камбағалликни чеклашга қаратилган эди. “Пенсия” - категория сифатида пул маблағларининг мақсадли фондларини шакллантириш ва кексалик чоғида фонддан фойдаланиш шакл ва усуллари йиғиндисини ўз ичига олувчи иқтисодий муносабатлар тизимини акс эттиради. 1 “Пенсия” – белгиланган(пенсия) ёшига етганида, ногиронлик юз берганда, боқувчиси йўқотилганда, шунингдек белгили муддат хизмат қилгани учун ва давлат олдида алоҳида хизматлари учун фуқароларнинг давлат ёки собиқ ходимларнинг собиқ иш берувчилари томонидан мунтазам пул даромадлари билан таъминланиши. 2 Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши босқичларида меҳнатга қобилиятсизлар ҳимоясини қишлоқ оилалари ва жамоалар таъминлаган, бир қатор касбларда эса ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса туфайли ишловчининг меҳнат қобилияти йўқолган шароитда – корпорациялар, черковлар ҳам ишчиларга моддий ёрдам кўрсатишда муҳим рол ўйнаган. Макро даражада пенсия тизимининг самарадорлиги унинг ижтимоийиқтисодий мақсадга мувофиқлигини ва инсон омилини такрор ишлаб чиқариш жараёнининг давлат томонидан тартибга солиниш даражасини акс эттиради. Молиявий нуқтаи назардан пенсия тизимининг самарадорлиги маблағларни жалб қилиш ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш мақсадида маблағларни ишлатилиш даражасини ифода этади. Давлат тақсимлаш тизимида у ёки бу чоралар тартибини танлашни эса мамлакат пенсия тизимида вужудга келган ҳолат, демографик вазият тавсифи, жамиятда амал қилаётган адолат тушунчалари, сиёсий қарашлар 1 Г. Қосимова, З. Каримова “Бюджетдан ташқари фондлар”. Дарслик. ТМИ-2009 йил. 39 б. 2 Срожиддинова З.Х. «Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими». - Дарслик. Тошкент 2010 йил. infoCom.UZ МЧЖ нашриёти, 367 с.

белгилаб беради. Республикамизда амал қилаётган пенсия таъминоти тизими маълум тарихий йўлни босиб ўтган бўлиб, унинг ривожланиши(ни) мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини қарор топишига қаратилган ислоҳотларнинг мазмунмоҳиятидан келиб чиқиб янги босқични бошлаб берди. Мамлакатиимиз пенсия таъминоти тизими тараққиётини қуйидаги босқичларга ажратиш мумкин: Пенсия таъминоти ривожланишининг биринчи босқичи 1917-1956 йилларни қамраб олиб, «пенсия» тушунчасининг пайдо бўлиши билан таърифланади. 1917-1919 йилларда пенсия таъминоти юзасидан элликдан ортиқ декрет қабул қилинган, уларнинг асосий ғояси меҳнатга қобилиятсизларни ижтимоий жиҳатдан таъминлашни жамият зиммасига юклашдан иборат. 1930 йилда «Пенсиялар ва ижтимоий таъминот бўйича нафақалар тўғрисида»ги Низом ишлаб чиқилган, 1956 йилда «Давлат пенсияси тўғрисида»ги қонун қабул қилингунга қадар пенсиялар шу низом асосида тўлаб келинган. Мазкур низомга мувофиқ, пенсия билан таъминланиш ҳуқуқига фақат меҳнатдан жароҳатланиш ёки касб касаллиги туфайли ногирон бўлган шахсларгина эга бўлган. Бу босқичнинг хусусияти ягона пенсия таъминоти тизимининг мавжуд бўлганлигидадир. Пенсиялар ҳар бир тармоқ учун белгиланган алоҳида тартиб асосида тайинланган. Пенсия таъминотини ривожланишининг ушбу босқичига хос муҳим жиҳатлардан бири, иккинчи жаҳон уруши даврида пенсияга оид қонун ҳужжатлари ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оилаларини пенсия таъминоти ҳақидаги янги қарор билан тўлдирилди ва такомиллаштирилдики, уларни тизимнинг даромад қисмида иштирок этмаган ҳолда, харажатлар қисмидаги иштироки, ҳозир ҳам муайян муаммолар ва эътирозларни келтириб чиқармоқда. Бу босқичнинг муҳим хусусияти шундаки, пенсияга чиқиш ёши эркаклар учун 60 ёш, аёллар учун 55 ёш қилиб белгиланган.

Давлат пенсия таъминоти шаклланишининг иккинчи босқичи 1956 йилда қабул қилиниб, 1991 йилга қадар амал қилган «Давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши ва илк бор ягона пенсия тизимининг шаклланиши билан характерланади. Ушбу қонун пенсияларни тайинлаш, ҳисоблаб чиқиш ва тўлашнинг ягона тартибини белгилаб берди. Мазкур қонунда жамоа хўжаликлари ходимларининг пенсия таъминоти кўзда тутилмаган. Жамоа хўжаликлари аъзоларининг пенсия таъминоти маҳаллий миқёсда, яъни хўжаликлараро пенсия жамғармалари тузиш йўли билан ҳал қилинган ва фақат 1964 йилга келибгина пенсия таъминоти аҳолининг барча қатламларини қамраб олди. Пенсия тизимининг мазкур икки босқичига хос хусусиятларни умумлаштирадиган бўлсақ бу босқичларда аҳолини пенсия билан таъминлаш тизими тўлиқ шакллантирилди. Учинчи босқич ижтимоий таъминот тизимида ислоҳотларнинг бошланиши ва унинг асоси бўлган "СССРда фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонуннинг 1990 йилда қабул қилиниши билан белгиланади. Ушбу қонуннинг қабул қилиниш зарурияти шундаки, аввалги пенсия қонунчилиги низолари билан жамиятда вужудга келган кўпгина ўзгаришлар ўртасида қарама қаршиликлар пайдо бўлиб, жамоат истеъмол жамғармалари ҳисобига давлат томонидан пенсия таъминотини амалга оширишни кафолатлаш имкони бўлмай қолди. Бу босқичнинг муҳим хусусияти шундаки, амалиётда илк бор пенсия жамғармаси, ижтимоий пенсиялар ва даромадларни индексациялаш тушунчалари пайдо бўлди. Учинчи босқичда тенг тақсимлаш тамойилидан чекиниб, пенсия таъминотининг меҳнат миқдори ва сифатига эришишга уриниб кўрилди. Амал қилиб келган пенсия тизимида фуқароларга ишлаган даври муддатидан қатъий назар, бир миқдорда кексалик пенсияси тайинлаган бўлса, янги қонунда эса кўп иш стажига эга фуқароларга пенсия таъминотида устунлик берилди. Мазкур қонунда пенсия миқдорини тайинлаш учун ойлик иш ҳақи даражаси мезон сифатида қабул қилинди.

2. Мустақиллик йимлларидан олдинги Ўзбекистонда пенсия таъминотининг ҳолати . Пенсия таъминоти тизими тарихига назар солар эканмиз, ижтимоий таъминот фақат хайрия маблағари ҳисобидан амалга оширилганининг гувоҳи бўламиз. Ўзбек ҳалқининг тарихи Ўрта Осиё халқлари тарихининг бир бўлаги бўлиб, у ўзига хос тарзда оғир ва мураккаб йўлларни босиб ўтган. Ўзбек халқининг турмуш тарзи, диний ахлоқ-одоби, урф-одати ҳамда қадимий анъаналари фуқароларни қадимдан оз бўлсада, ижтимоий ҳимояланганлигини билдиради. Лекин бу ҳимоя барча муҳтож қатламни тўлиқ қамраб олмаган ҳамда доимий характерга эга бўлмаган. Туркистон Ўлкаси XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Чор Россияси мустамлакасига айлантирилган ва император томонидан бошқарилган. Император томонидан ижтимоий таъминот масаласи юзасидан маҳаллий ҳалққа тегишли бўлган ҳеч қандай фармонлар қабул қилинмаган. Чор ҳокимияти даврида 1882-1909 йилларда Сирдарё вилояти бўйича 14 кишига, Фарғона вилояти бўйича 9 кишига, Самарқанд вилояти бўйича 2 кишига пенсия тайинланган бўлиб, булар ҳам хоннинг қариндошлари, юзбоши ва императорнинг ҳомийлари эди. 3 Чор ҳокимияти маҳаллий ҳалқдан вақф солиқларини йиғиб олган бўлса ҳам унинг бор йўғи 1 фоизгача бўлган миқдорини пенсия тайинлаш учун сарфлар, соғлиқни сақлаш, маориф, ижтимоий таъминот масалаларига умуман эътибор берилмаган. Туркистон ўлкасида 1917 йилдан кейин Ижтимоий ҳимоя масаласи бўйича озиқ - овқат билан таъминлаш Халқ Комиссарлиги тузилди. 1917 йилдан 1922 йилгача бўлган даврда юздан ортиқ ижтимоий таъминот масаласига тегишли декрет ва қарорлар қабул қилинган. Туркистон 3 Хаитов А., Зиядулаев М. Ўзбекистонда пенсия таъминоти ва хорижий тажрибаси. Ўқув қўлланма. –Т.: “Адолат”. 2009. -172 б.

Республикаси марказдан бошқарилиши муносабати билан Республикада юқоридан қабул қилинган қарор ва фармонлар асосида ижтимоий таъминотга доир фармойишлар қабул қилинган. 1918 йил 13 майда 241-сонли карор билан Давлат Халқ комиссарлиги номи ўзгартирилиб, Халқ ижтимоий таъминот бўлими номи билан Меҳнат Комиссарлигига қўшилди ва 1919 йил ноябрдан Ижтимоий таъминот Халқ комиссарлиги мустақил органга айланди. Ўша даврдаги иқисодий аҳвол, уруш оқибатлари натижасида юзага келган очарчилик, ишсизлик етим болалар аҳволи, бунинг устига Туркистон Республикасига Қозоғистон ва Россиянинг турли шаҳарларидан оч қочоқларнинг кўплаб оқиб келиши республикада махсус орган бўлишини ва бу орган ижтимоий ҳимоя масаласи билан шуғулланишини тақозо этар эди. Бу орган Россия ижтимоий таъминот Комиссариатининг қўлланма ва кўрсатмалари асосида иш юритарди. Асосий вазифа инқилоб ҳимоячиларига, уларнинг оилаларига, Кизил армия сафида ногирон бўлганларга ва вафот этганларнинг оила аъзоларига нафақа тайинлаш эди. 1918 йил 31 октябрда қабул қилинган пенсия таъминоти тўғрисидаги Низомга ва Туркистон марказий Ижроқўмининг 1920 йил 3 январдаги 165 сонли буйруғига асосан, 1 гуруҳ ногиронларига ўртача иш ҳақининг 1,5 кисми, 2 гуруҳ ногиронларига ўртача иш ҳақи, 3 гуруҳ ногиронларига ўртача иш ҳақининг 75 фоизи, 4 гуруҳ ногиронларига ўртача иш ҳақининг 50 фоизи миқдорида пенсия тайинланадиган бўлган. 1920 йил 20 январда 185 сонли қарорга асосан, боқувчисини йўқотганлик пенсияларининг миқдори бир кишига ўртача иш ҳақининг 60 фоизи, икки кишига 75 фоизи, уч киши ва ундан ортик бўлганда 100 фоиз миқдорида қилиб белгиланган. Пенсия миқдорлари жамиятнинг тараққиёти ёки унинг пасайиши муносабати билан ўзгариб турган. Илк бор ўртача пенсия миқдори 10 сўм,

кейинчалик 13, 18 сўмни ташкил қилган. Ногиронлик пенсияси 1 гуруҳга 12 сўм, 2 гуруҳга 9 сўм, 3 гуруҳга 6 сўм бўлган. 4 Бу даврда нафақат пенсия, балки озиқ-овқат, кийим-кечак етказиб беришда кўп қийинчиликларга дуч келинган. 1923-1924 йилларда Марказдан ва қурғоқчилик бўлган ўлкалардан Туркистонга аҳолининг кўчиб келиши, очарчиликнинг мавжудлиги, ижтимоий ҳимоялаш, озиқ- овқат, турар-жой, иш билан таъминлаш масалаларини ҳал қилиш мақсадида алоҳида комиссия тузилиб, маблағлар давлат бюджети ва маҳаллий бюджетлар ҳисобидан амалга оширилган. Аста-секин халқ хўжалигининг баъзи бир тармоқларидаги шахсларга нисбатан қарилик пенсиялари жорий қилина бошланди. 1930 йил 13 февралда СССР ХКС нинг “Ижтимоий таъминот бўйича пенсия ва нафақалар тўғрисида”ги Низоми билан давлат пенсиялари тартибга солина бошланди. Ушбу Низомнинг биринчи бўлими ногиронлик пенсияларига бағишланган бўлиб, умумий касаллик бўйича ногиронлик пенсияси иш стажига қараб, агар меҳнатда майибланса ёки касб касаллигига учраса, иш стажидан катъий назар, 1гуруҳ умумий касалликдан ногирон бўлганларга, ўртача ойлик иш ҳақининг учдан икки кисми, меҳнатда майибланганларга 100 фоизи, бошка гуруҳ ногиронларига қисқартирилган миқдорларда тайинланадиган бўлди. Ушбу Низомнинг иккинчи бўлими бўйича ишлаб туриб, вафот этган шахсларнинг қарамоғида бўлган оила аъзоларига умумий касалликдан вафот этганда, оилада иккита аъзо бўлса, марҳумнинг ўртача иш ҳақининг тўққиздан тўрт қисми меҳнатда майибланиб, вафот этганларнинг оила аъзоларига ўртача иш ҳақининг тўртдан уч кисми миқдорида, боқувчисини йуқотганлик пенсиялари белгиланди. Учинчи бўлим ёшга доир пенсияларга тегишли бўлиб, умумий пенсия ёши эркакларга 60 ёш, аёлларга 55 ёш қилиб, талаб қилинган иш стажи эркаклар учун 25 йил, 4 Хаитов А., Зиядулаев М. Ўзбекистонда пенсия таъминоти ва хорижий тажрибаси. Ўқув қўлланма. –Т.: “Адолат”. 2009. -172 б.

аёллар учун 20 йил қилиб, пенсия миқдори эса ўртача иш ҳақининг 50 фоизидан кам бўлмаган миқдор қилиб белгиланди. 1929 йил 3 июлдаги фармонга асосан ўқитувчиларга, 1930 йил 22 сентябрдаги фармонга асосан, қишлоқ хўжалигидаги агрономларга, 1929 йил 25 сентябрдаги фармонга асосан қишлоқ жойларидаги тиббий ва ветеренария ходимларига, 1933 йил 17 октябрдаги фармонга асосан, фуқаролик авиацияси ходимларига кўп йиллик хизмат пенсиялари жорий қилиниб, тайинлана бошланди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида эса ҳарбий хизматчилар, уларнинг оила аъзоларига пенсия ва нафақалар тайинлаш тўғрисида бир қанча қарорлар қабул қилинди. Болали аёлларга, кўп болали ва ёлғиз оналарга давлат ёрдамини кучайтириш мақсадида нафақалар жорий қилинди. 1944 йил июлдаги фармонга асосан “Оналик медали”, “Оналик шуҳрати” ордени, “Қахрамон она” фахрий унвонлари жорий қилинди. 1947 йилдан бошлаб кўп болали оналарга нафақалар тайинлаш тартиби тўғрисидаги низом амал қила бошлади. 1956 йил 14 июлда «Давлат пенсиялари тўғрисида»ги биринчи қонун қабул қилинди. Бу қонунга асосан илгари ҳам фармон ва карорлар асосида тайинланиб келаётган пенсияларнинг барча турлари ягона қонунга асосланиб, тайинланадиган бўлди. Лекин бу қонун факат ишчи ва хизматчиларгагина ногиронлиқ, қарилиқ боқувчисини йўқотганлик кўп йиллик пенсияларини тайинлашни кўзда тутган эди. 1964 йил 15 июлда “Колхоз аъзоларига пенсия ва нафақалар тайинлаш тўғрисида”ги Қонун қабул қилиниши муносабати билан колхозчиларнинг марказлаштирилган ижтимоий таъминот жамғармаси ташкил қилинди ва колхоз аъзолари шу жамғарма ҳисобидан 1965 йил 1 октябрдан бошлаб пенсиялар билан таъминлана бошладилар. 1968 йил 1 январидан бошлаб колхозчиларнинг пенсия ёши ишчи хизматчиларникига тенглаштирилди ва 1, 2 гуруҳ ногиронларининг

пенсия миқдорлари оширилди. Шу даврдан бошлаб 3 гуруҳ меҳнатда майибланган колхоз аъзоларига ҳам ногиронлик пенсиялари тайинланадиган бўлди. 1972 йил 3 августда “Давлат пенсияларини тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида”ги Низом қабул қилиниб, пенсияларни ҳисоблаб чиқариш тартибига бир нечта ўзгартиришлар киритилди. Ушбу Низом 1974 йилдан ёшга доир пенсиянинг энг кам миқдорини 45 сўм қилиб белгилади. 1990 йилгача бўлган даврда иккинчи жаҳон уруш ногиронлари, урушда ҳалок бўлганлар оила аъзоларининг пенсия миқдорларини ошириш ва уларга имтиёз ва енгилликлар белгилаш тўғрисидаги бир қанча қарорлар, фармонлар қабул қилинди. 1989 йил 1 августда “Аҳолининг пенсия таъминоти ва ижтимоий хизматни кечиктириб бўлмайдиган тадбирлари тўғрисида”ги кичиқ қонун қабул қилинди ва шу даврдан бошлаб шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги тафовутга барҳам берилиб, ишчи ва хизматчиларга ҳамда колхозчиларга шу қонун асосида бир хилда пенсиялар тайинлана бошланди, шу давргача бўлган қонунлар ўз кучини йўқотди. Ижтимоий таъминотдан барча фуқаролар тенг фойдалана бошладилар. Мамлакат иқтисодиётининг бозор муносабатлари тартибига ўта бошлаши пенсия таъминоти соҳасини қайта кўриб чиқишни, чуқурроқ ислоҳ қилишни тақозо қилди. Шу муносабат билан 1990 йил 15 майда “СССРда фуқароларнинг пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни қабул қилиниб, 1991 йилдан кучга кирди. Қонун асосида пенсия соҳасида ислоҳот ишлари бошланиб, давлат ижтимоий таъминоти, ижтимоий пенсиялар, даромадлар индексацияси каби янги тизимлар амал қила бошлади. Бу Қонун мустақил республикамиз қонуни кучга киргунга қадар 1994 йил 1 июлгача амалда бўлди. 1990 йил 28 апрелда “Ҳарбий хизматчиларнинг пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонун қабул қилиниб, ҳарбий хизматчилар, ички ишлар органлари, миллий хавфсизлик хизмати ходимларига пенсиялар шу

қонунга асосан тайинланиб, бу қонунга ҳозирги кунда ҳам амал қилиниб келинмокда. 2. Мустақил Ўзбекистон пенсия таъминоти тизимининг ривожланиш босқичлари. Республикамизда амал қилаётган пенсия тизими «авлодлар бирдамлиги» тизими бўлиб, 1991 йилда пенсия миқдорини иш стажи давомийлиги ва ўртача ойлик иш ҳақига узвий боғлаш ҳамда махсус пенсия жамғармаси ҳисобидан тизимни молиялаштиришни амалга оширишга ҳаракат қилинди. 90 йилларда пенсияга оид қабул қилинган қонунлар пенсияни белгилаш ва тўлаш тартибига катта ўзгаришлар киритган бўлишига қарамай, у асосий муаммо пенсия тизими молиявий таъминотини барқарорлаштириш масаласини ҳал қила олмади. Мустақилликка эришган кундан бошлаб, республикамизда алоҳида ижтимоий таъминот тизимини ишлаб чиқишга киришилди. Ўзбекистон Республикаси ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг устувор йўналишлари Президентимиз томонидан белгилаб берилди. Мустақиллик муносабати билан Республикамизда ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотнинг мазмун моҳияти тубдан ўзгарди. Ижтимоий ҳимоя давлатимизнинг ички сиёсатининг асосий тамойилларидан бири қилиб белгиланди, чунки бозор муносабатларига ўтиб боришда аҳолининг кам таъминланган, муҳтож қатламини ижтимоий қийинчиликлардан ишончли тарзда ҳимоялаш ва кафолатлаш зарурияти вужудга келган эди. Аҳолининг давлат ҳимоясига муҳтож бўлган қатлами болали оилалар, қариялар, ногиронлар, боқувчисидан маҳрум бўлганларнинг аҳволи бозор муносабатларига ўтиш даврида нарх-навонинг ошиши, пулнинг қадрсизланиши билан қийинлашиб ижтимоий нотенгсизлик юзага келиш хавф хатари сезила бошлади. Бу борада ижтимоий адолат коидаларини рўёбга чиқариш, аҳолининг энг ночор қатламлари кексалар, ногиронлар, етим-есирлар, кўп болали

оилалар, ўқувчи ёшларнинг давлат томонидан ижтимоий муҳофазага бўлган кафолотли ҳуқуқларини таъминлаш зарурияти пайдо бўлди. Айнан, кишиларни ижтимоий ҳимоялашнинг ва ҳуқуқий кафолатлашнинг кучли ва таъсирчан механизми мавжуд бўлгандагина, ижтимоий-сиёсий барқарорликни сақлаб қолиш мумкинлтгтдан келиб чиқиб Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов “Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли” асарида кучли ижтимоий сиёсат иқтисодий ўзгаришларнинг ишончли кафолати эканлиги ва бозор иқтисодиётига ўтишнинг барча босқичларида олдиндан кучли ижтимоий сиёсат ўтказиш кераклигини таъкидлаган. Бу шуни англатадики, бозор муносабатларига ўтиш давридаги иқтисодий тизим ислоҳоти аҳолини, айниқса унинг муҳтож қатламларини ижтимоий ҳимоялаш масаласини биринчи ўринга қўйди. Мустақиллик давридан бошлаб эришилган улкан ютуқларимиздан бири ижтимоий йўналтирилган бозор муносабатларининг қарор топаётганлиги, умуминсоний қадриятларга асосланган янгича демократик тузум, фуқаролик жамияти ривожланиб бораётганлигидир. Бугунги кунда жаҳон эътироф этаётган тараққиётнинг “ўзбек модели”да Президентимиз И.А. Каримов ижтимоий ҳимоя тизимини янада яхшилаш ва мустаҳкамлаш тўғрисида ўз йўналишларини қатъий белгилаб берди. Шу асосида истиқлол йиллари мобайнида ижтимоий таъминот соҳасида улкан ўзгаришлар ва ислоҳотлар изчиллик билан амалга оширилиб келинмоқда. Ҳукумат карорлари ва Президентимиз томонидан чиқарилган “Иш ҳақи, пенсиялар, стипендияларнинг миқдорларини ошириб бориш тўғрисида”ги Фармонлари кучли ижтимоий ҳимоя механизмининг ўзгарувчан шароитга мос бўлиши учун кучайтириб бориш тадбирларини ўз ичига олган. Ижтимоий ҳимоянинг мавжуд усулларини, уларни молиявий таъминлаш манбаларини тубдан ўзгартириш, бу муаммоларни фақат

давлат маблағлари ҳисобига ҳал қилмай, балки ҳомийлар, хайрия ва жамоат маблағларини ҳам жалб қилиш зарурияти мавжуд пенсия таъминоти тизимни ташкиллаштиришнинг ўзига хос йўналишларидан биридир. Давлат тақсимлаш тизимида у ёки бу чоралар тартибини танлашни эса мамлакат пенсия тизимида вужудга келган ҳолат, демографик вазият тавсифи, жамиятда амал қилаётган адолат тушунчалари, сиёсий қарашлар белгилаб беради. Республикамизда амал қилаётган пенсия таъминоти тизими маълум тарихий йўлни босиб ўтган бўлиб, унинг ривожланиши(ни) мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини қарор топишига қаратилган ислоҳотларнинг мазмунмоҳиятидан келиб чиқиб янги босқични бошлаб берди. 1993 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонуни ва ҳукумат томонидан қабул қилинган бошқа меъёрий ҳужжатлар амал қилаётган пенсия таъминоти тизимининг ҳуқуқий асосини ташкил этади. "Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида"ги қонунининг моҳияти - пенсионерларнинг жамиятда тутган ўрни, уларни ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти шароитида ҳуқуқий ҳимоялаш, пенсия миқдорини бевосита меҳнат стажининг давомийлиги ва иш ҳақи миқдорига боғлиқлигини таъминлаш ташкил этади. Мазкур қонуннинг негизи ва унинг МДҲ давлатлари пенсия тизимларидан асосий фарқи, пенсия ҳисоблаш схемасидир. Ушбу схема бўйича барча турдаги «пенсиялар уч қисмдан иборат бўлди”: 5 Биринчи қисм кафолатланган бўлиб, пенсиянинг таянч миқдорини ташкил этади. Бу қисм Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг талабидан келиб чиққан бўлиб, пенсиянинг энг кам миқдори давлат томонидан белгиланади, яъни “пенсиялар, нафақалар, ижтимоий 5 Ўзбекистон Республикаси «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуни. 25 модда. Ўзбекистоннииг янги қонунлари . 9сон. Т: Адолат, 1995. 3б.

ёрдамнинг бошқа турларининг миқдори расман белгилаб қўйилган тирикчилик учун зарур энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас”. 6 Иккинчи қисм пенсия тайинлаш учун талаб этилган стаждан ортиқ бўлган ҳар бир тўлиқ йил учун пенсия миқдорини оширишдир. Бу қисмнинг зарурлиги бозор иқтисодиёти талабларидан келиб чиқиб, ҳар бир шахснинг меҳнат стажи давомийлигини инобатга олиш имконини беради. Учинчи қисм пенсияга қўшиладиган устама бўлиб, жамият олдида хизмат кўрсатган ёки соғлиғи туфайли қўшимча ижтимоий ёрдамга муҳтож бўлган шахсларга берилади. 6 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон. 1992. 17б. Пенсия миқдори ни ҳисобланиши давлат томонидан кафолатланган пенсия таъминоти таянч миқдори жамият олдида хизмат кўрсатган ёки соғлиғи туфайли пенсияга қўшиладиган устама пенсия тайинлаш учун талаб этилган стаждан ортиқ бўлган ҳар бир тўлиқ йил учун пенсия миқдорини ошириш

Янги қабул қилинган қонуннинг муҳим жиҳатларидан яна бири, агар собиқ иттифоқ даврида пенсияларнинг беш тури мавжуд бўлган бўлса, энди пенсияларнинг қуйидаги уч тури сақланиб қолинган: ёшга доир пенсия, ногиронлик пенсияси, боқувчисини йўқотганлик пенсияси. Қонунга мувофиқ, умуман меҳнат стажига эга бўлмаган фуқароларга ижтимоий пенсия ўрнига нафақалар тайинлаш кўзда тутилган. Кўп йиллик хизматлари учун бериладиган пенсиялар эса ёш бўйича тайинланадиган имтиёзли таркибга киритилди. Аҳолининг айрим гуруҳлари учун илгари белгиланган кўп йиллик хизмат пенсиялари, имтиёзли ёшга доир пенсиялар билан алмаштирилди. Қонун пенсия даражасини жамият фаровонлиги учун сарфланган меҳнатнинг сифати ва миқдорига мос келишини таъминлади. Илгари собиқ Иттифоқ қонунида белгиланган ижтимоий пенсиялар ўрнига иш стажи йўқ фуқароларга Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 24 июндаги 319сонли қарорига асосан ёлғиз қариялар, ногиронлар ва болаликдан ногиронларга нафақалар белгиланди. Ислоҳотлар давомида мулкчиликнинг қайси шакли ва соҳаларида банд бўлишидан қатъи назар, барча фуқароларни тенг ижтимоий кафолатлар билан таъминлаш, айниқса аҳолининг ночор қатламларига ёрдам бериш, манзилли ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимига ўтиш жараёнини фаоллаштириш талаб этилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 10 декабрдаги “Болали оилаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашни янада кучайтириш тўғрисида”ги Фармонига ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 10 декабрдаги 437-сонли Қарорига асосан, болали оилаларга нафақа тайинлаш ва тўлашнинг янги тартиби жорий қилинди. 1999 йил 7 декабрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 520-сонли ҳамда 2007 йилдаги 459-сонли қарорлари билан “Ҳеч кими йўқ ёлғиз кекса ва ногиронларни ижтимоий ҳимоялашга

доир 2010 йилгача мўлжалланган давлат Дастури” кабул қилинди ва ёлғизларнинг саломатликларини муҳофазалаш ва уларни ижтимоий ҳимоялашга доир бир қанча тадбирлар амалга оширилмокда. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш Вазирлиги давлатимизнинг кучли ижтимоий ҳимоя сиёсатига амал қилган ҳолда, “Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг 2010 йилгача даврга мўлжалланган ижтимоий ҳимояси ягона тизимини яратиш концепцияси”ни ишлаб чиқди. Ушбу концепцияда республикамизнинг ўзига хос хусусиятларидан ва танланган ислоҳотларнинг мазмун-моҳияти келиб чиқиб давлатнинг ижтимоий сиёсатини амалга ошириш учун ягона йўл ишлаб чиқиш ва турли давлат идоралари ва жамоат ташкилотлари кучларини ҳамда имкониятларини бирлаштириш лозимлиги таъкидлаб ўтилган. Ижтимоий ҳимоянинг мавжуд усулларини, уларни молиявий таъминлаш манбаларини тубдан ўзгартириш, бу муаммоларни фақат давлат маблағлари ҳисобига ҳал қилмай балки ҳомийлар, хайрия ва жамоат маблағларини ҳам жалб қилиш зарурлиги эътироф этилган. Аҳолини ижтимоий ҳимоялаш масалалари ижтимоий таъминот органлари билан бирга, Молия, Соғлиқни сақлаш, Алоқа вазирликлари, Бюджетдан ташқари давлат мақсадли Пенсия Жамғармасига, ҳамда жамоат ташкилотлари бўлган: Кўзи ожизлар, Карсоқовлар, Ногиронлар, Қизил Ярим ой жамиятлари, “Меҳрибонлик”, “Болалар”, “Наврўз”, “Соғлом авлод учун”, “Нуроний”, “Маҳалла” каби хайрия жамғармаларига ҳам юклатилгандир Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2001 йил 13 февралдаги 75-сонли қарори асосида Меҳнат ва Ижтимоий таъминот Вазирликлари бирлаштирилиб, Меҳнат ва аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш Вазирлиги ташкил қилинди ва ижтимоий ҳимоя тизими ҳамкорликда амалга ошириладиган бўлди. Чунки ҳар иккала вазирликларнинг вазифаси давлатимиз олиб бораётган аҳолини ижтимоий

ҳимоялаш тамойили ҳамда муҳтож аҳолини ҳар томонлама қўллаб қувватлаш ва муҳофаза қилиш бўлиб ҳисобланади. Давлат пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш, пенсионерларнинг моддий фаровонлигини ошириш ва ижтимоий адолат тамойилларини мустаҳкамлаш мақсадида, 1993 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига бир катор ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Янги Қонун Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси 100моддаси (Меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилиш бунда қонунчиликка мувофиқ ёшга доир давлат пенсиясини олиш ҳуқуқи мавжуд бўлганда” сўзлари) билан тўлдирилди. Бундан мақсад – мамлакатимизда жадал жорий этилаётган ва алоҳида тайёргарликни талаб этадиган замонавий ахборот ва ишлаб чиқариш технологияларига ходимларнинг кўникма ва тайёргарлигини ошириш, пенсия олувчиларнинг жисмоний имкониятига меҳнат вазифаларининг мос келишини таъминлаш ва улар учун меҳнат фаолиятининг мақбул шароитларини яратишдан иборат. Бунда пенсия ёшига етган ходимларнинг меҳнат қилиши учун мақбул шароитларни яратиш, зарур ҳолларда уларни енгилроқ вазифаларга ўтказиш, шунингдек, меҳнатга оид муносабатларни бошқаришни такомиллаштириш назарда тутилган. Шунингдек, 2012 йил 6 январдан амалга киритилган Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунга ўзгартириш ва қўшимчаларда ижтимоий мўлжалнинг универсаллиги тамойилларини босқичма-босқич амалга ошириш, фуқаролар пенсиясини ҳисоблаб чиқариш учун олинадиган ўтган йиллардаги иш ҳақиларини пенсия тайинланадиган кундаги иш ҳақи даражасига келтириш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгилаб бериладиган тартибга асосан қайта ҳисоблашнинг амалга оширилиши назарда тутилган.

Пенсия таъминоти қонунчилигига киритилган мазкур ўзгартишлар фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти масалаларини ҳамда меҳнатга оид муносабатларни тартибга солувчи амалдаги қонунчиликни янада такомиллаштириш, илғор хорижий тажриба ва бозор иқтисодиёти тамойилларига мослигини таъминлаш, пировардида пенсия таъминотида ижтимоий адолат принципларини кучайтириш, юқори иш ҳақи олиб ишлаган фуқароларга мутаносиб миқдорда пенсиялар тайинлаш имкониятларини яратиш ва пенсиялар миқдорини устувор тарзда оширишга хизмат қилади. Шу ўринда Президентимиз томонидан бир неча бор таъкидланган муҳим масалага эътиборни кучайтириш лозим. Мамлакатимизнинг қай бир минтакаси бўлишидан, унинг иқтисодий ресурслар ва салоҳиятга қанчалик бойлигидан қатъий назар, ушбу минтақанинг ижтимоий- иқтисодий тараққиёти, аҳоли фаровонлиги ва турмуш даражасини юксалтириш мақсадида барча кучларни сафарбар этиш лозим. Айниқса, вилоят ва туман раҳбарлари ушбу кучларни мақсадга мувофиқ йўналтиришлари, уларни ўзаро уйғун ҳолда жамият манфаатлари остида бирлаштиришлари лозим. Республикамизда аҳолини турмуш даражасини ошириш, пенсия тизими соҳасини ривожлантириш ишлари янада такомиллаштирилмоқда. Мамлакатимиз қонунчилигида аҳолининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоялашни мустаҳкамлашга қаратилган қатор имтиёзлар белгиланган. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги қонунининг айрим моддаларига киритилган ўзгартишларга мувофиқ имтиёзли шартларда пенсия олиш ҳуқуқига эга фуқаролар тоифаси ҳам назарда тутилган. Хусусан, экология фалокати минтақасида ишлаганларга имтиёзли пенсия тайинлаш ҳуқуқи 1993 йил 3 сентабрдаги қонун билан жорий қилинган, Чернобил атом электр станциясида юз берган ҳалокат асос сифатида олинган. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, экология фалокати минтақасида ишлаган фуқароларга имтиёзли пенсия тайинлаш нормаси фақат Ўзбекистон

Республикаси пенсия қонунчилигида мавжуд. Бошқа бирор бир давлат қонунчилигида бундай меъёр назарда тутилмаган. Шуларни инобатга олиб, Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги қонунининг 9- моддасига ўзгартиш киритилди. Ижтимоий ҳимоя тизимига оид ҳуқуқий асосларнинг такомиллаштирилиши ижтимоий соҳага Давлат бюджетидан ажратилаётган маблағлар самарадорлигининг ошишига хизмат қилмоқда. Бундан кўзланган пировард мақсад ҳам фуқаролар манфаатларини янада кенгроқ ҳимоя қилиш ва халқ фаровонлигини оширишдир. Ижтимоий сиёсатнинг адолат тамойилларидан келиб чиқиб, пенсия таъминотини амалга оширишда ҳуқуқий асосларини замон талабларига мос бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу қонун ҳам пенсия қонунчилигини янада такомиллаштириш, илғор халқаро тажриба ҳамда бозор иқтисодиёти тамойилларига мослаштириш, Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси маблағларини шакллантиришда фуқароларнинг қўшган шахсий ҳиссаси билан тайинланган пенсиялар ўртасидаги узвийликни таъминлашдан иборат. Мазкур қонунга мувофиқ, пенсияларни қайта ҳисобланади. Минтакаларда яшовчи пенсионерлар пенсияни қайта ҳисоблаш учун исталган вақтда мурожаат этишлари мумкин. Айни пайтда, амалдаги пенсия таъминоти қонунчилигига киритилган мазкур ўзгартириш ва қўшимчалар аҳолининг бандлиги ва фаровонлигини янада оширишда муҳим омил бўлишини ҳам алоҳида таъкидлаш лозим. Ўз навбатида буларни амалга ошириш учун молиявий иқтисодий барқарорлик, жамғарма институтларини ташкил қилишни ўз ичига олган фонд бозорларининг ривожланиши ва унга мувофиқ келувчи қонунчилик асосларини яратиш, аҳоли жамғармаларини рағбатлантирувчи самарали солиқ сиёсатини юритиш, аҳолининг молиявий муассасаларга бўлган ишончини таъминловчи давлат бошқарув тизими зарур. Пенсия ёшига етиб меҳнат фаолиятини давом эттираётган фуқаролар манфаатларини муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган

қонунчилик базасини такомиллаштириш бугунги куннинг долзарб вазифаси эканлиги, фуқароларга қарилик чоғида тайинланадиган давлат пенсияларига қўшимча жамғариб бориладиган пенсия таъминотининг роли алоҳида таъкидланди.Тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари ва тиббиймаслаҳат комиссиялари фаолиятини халқаро тажрибадан келиб чиққан ҳолда янада такомиллаштириш, бунда 16 ёшгача ва ундан юқори ёшдаги фуқароларнинг ногиронлик ҳолатини белгилаш тамойилларини қайта кўриб чиқиш ва амалга ошириш тартибини мувофиқлаштириш масалалари такомиллаштириш керак. Ўзбекистон Республикаси пенсия тизимида вужудга келаётган муаммолар пенсия тизимини такомиллаштириш заруриятини келтириб чиқармоқда. Ҳозирги шароитда аҳолининг ижтимоий ҳимоя турлари кенгайиб, унинг қўлланиш асосларини тубдан ўзгартириш талаб қилинаётган бир пайтда хизмат кўсатилаётган аҳоли сони ва сарфланаётган маблағ миқдори жиҳатидан пенсия таъминоти аҳолини ижтимоий ҳимоялашда асосий ўринни эгаллайди. Давлат пенсия таъминоти тизимини тубдан ислоҳ қилиш, уни халқаро андозаларга мувофиқ тарзда ривожлантириш қўшимча маблағлар талаб қилиниши боис, бу соҳанинг даромадларини шакллантириш ва харажатларини молиялаштириш механизмини янада такомиллаштириш базасидан кенг қамровли ислоҳотлар амалга оширилмоқда.

Фойдаланилган Дабиаётлар Рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Тошкент. “Ўзбекистон”. 2008. -40б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги Қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил.26 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил. 3 сентябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2010 йил 26 ноябр. 6. “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш киритиш ҳақида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2012 йил 5 январ. 7. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Ўзбекистон Республикаси 26.12.2013 й. ЎРҚ-360-сон Қонуни билан тасдиқланган. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1024-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1675-сон Қарори.

Похожие

Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Хорижий мамлакатлар пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари