Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати - Экономика - Рефераты

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

352 KB

Пенсия таъминоти борасидаги давлат сиёсати Режа: 1. Давлатнинг пенсия таъминоти борасидаги сиёсатининг мазмуни ва вазифалари 3. Пенсия таъминоти борасидаги ижтимоий сиёсатни амалга ошириш механизми дастак ва воситалари .

1. Давлатнинг пенсия таъминоти борасидаги сиёсатининг мазмуни ва вазифалари Аҳолининг турмуш даражаси ва фаровонлиги кўрсаткичлари унинг ҳаёт кечириши учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматлар билан таъминланганлик холати ҳамда кишилар эҳтиёжининг бу неъматлар билан қондирилиши даражаси орқали намоён бўлади. Шу билан бирга, аҳоли турмуш даражасининг БМТ томонидан тавсия этилган кўрсаткичлари тизими ўз ичига қуйидаги гуруҳларни олади: туғилиш ва ўлиш даражаси ҳамда бошқа демографик кўрсаткичлар; ҳаёт кечиришнинг санитаргигиена жиҳатидан шароитлари; озиқ-овқат товарларини истеъмол қилиш даражаси; турар жой шароитлари; маълумот ва маданият; меҳнат қилиш ва бандлик шароитлари; аҳолининг даромадлари ва харажатлари; ҳаёт кечириш қиймати ва истеъмол нархлари; транспорт воситалари; дам олишни ташкил этиш; ижтимоий таъминот. Амалдаги ижтимоий таъминот тизимини бошқаришнинг ўта марказлаштирилганлиги, жамғарма шаклланишида таъминотнинг алоҳида шаклларини ажратиш ва автоном тизимда таъминлашни истисно қилувчи "умумий қозон" характери бугунги кунда тақсимлаш муносабатларини децентрализациялаш жараёни билан чуқур қарама-қаршиликка дуч келди. Пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этишнинг асосий сабаби, давлатнинг пенсияга оид мажбуриятларни бажариши учун молиявий ресурсларнинг етишмаслигидир ва бу муаммо аҳолининг кексайиб боришига мувофиқ кучайиб, мураккаблашиб боради ва мамлакатларда вужудга келган иқтисодий, ижтимоий ва демографик вазиятлардан келиб чиққан ҳолда аҳамият касб этади. Шундан келиб чиқиб мамлакатлар (узоқ муддатли истиқболда) пенсия тизими барқарорлигини яхшилашга йўналтирилган ўзига хос сиёсат олиб борадилар. Пенсия таъминоти тизими олдида учта муҳим мақсад туради: • фуқароларни кексайганда қашшоқликдан ҳимоялаш;

• меҳнат фаолияти тугаши билан пенсияга чиқиш олдидан тўланадиган иш ҳақига мутаносиб тарзда белгиланган муайян миқдордаги кафолатланган даромадни таъминлаш; • келажакда пенсия тизими орқали фуқарони турмуш даражасини яхшилашдан иборат. Бу борада дастлаб, «Ижтимоий муҳофаза» атамаси биринчи марта 1935 йилда АҚШнинг «Ижтимоий муҳофаза тўғрисида»ги қонунида ишлатилган эди. Бу қонун орқли кексалик ўлим, ногиронлик ва ишсизликдан мажбурий таъминотлаш институти фаолиятининг ҳуқуқий асосларини белгилаб берди. У мазкур қонун мамлакат учун янгилик бўлган эди. Тез орада бу атама дунёнинг кўпгина мамлакатларида ва ХМТда кенг қўлланила бошланди, чунки у кексалар ҳамда меҳнатга қобилиятсизларга ёрдам бериш миллий дастурлари ва тизимларини Пенсия таъминоти тизимининг мақсад лар и давлат томонидан фуқароларни кексайганда қашшоқликдан ҳимоялаш пенсияга чиқиши олдидан тўланадиган иш ҳақига мутаносиб тарзда миқдордаги белгиланган муайян кафолатланган даромадни таъминлаш пенсия тизими ор қ али фу қ арони турмуш даражасини ошириш

ташкил этиш муаммосининг моҳиятини содда ва тушунарли тарзда ифодалаган эди. Кейинчалик ХМТ, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти, Халқаро ижтимоий таъминот ассоциациясининг ижтимоий таъминотлаш ва ижтимоий ёрдам, ишлаётганларга меҳнатга қобилиятсизлик ҳолларида энг кам даромадларни кафолатлаш бўйича, шунингдеқ меҳнат шароитлари ва уни муҳофазалаш, иш ҳақи соҳасидаги конвенциялар ва тавсияларни ишлаб чиқиш ҳамда қабул қилиш чоғида ушбу тушунчанинг доираси анча кенгайтирилди. ХМТ нинг бу соҳадаги "Ижтимоий таъминотнинг минимал меъёрлари тўғрисида" 102- сонли Конвенция (1952); "Ижтимоий таъминот соҳасидаги тенг ҳуқуқлилик тўғрисида" 118-сонли Конвенция (1962); "Кекса меҳнаткашлар тўғрисида" 162- сонли Конвенция (1980); "Ижтимоий таъминот соҳасида ҳуқуқларни сақлаш тўғрисида" 157-сонли Конвенция (1982), 167- сонли тавсияномалари (1983) ва бошқа халқаро ҳужжатлар базаси сифатида ўрганилди. 1 «Ижтимоий ҳимоя масаласи бу фақат давлат ва ҳокимият ташкилотлари, ижтимоий таъминот ва хайрия муассасаларининг иши бўлиб қолмаслиги лозим. «Ижтимоий» деган сўзнинг кўпчиликка, жамоатчиликка мансуб деган маънони ифода этишини инобатга оладиган бўлсак, бу ўта муҳим масала жамиятимизнинг, барчамизнинг бурчимизга айланиши даркор» 2 . Ижтимоий жиҳатдан ночор аҳоли категорияларини муҳофазалаш шакллари ҳақида гап борган ҳолларда «ижтимоий таъминот» атамаси давлатнинг ижтимоий сиёсатини таърифлаш учун кенг ишлатилади. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш концепциясида ижтимоий инфраструктурани ривожлантириш ва аҳолининг кам 1 Г.Қосимова,З.Каримова, Бюджетдан ташқари фондлар. Ўқув қўлланма. 2009й. 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 14 йиллигнга бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. Инсон манфаат-ларини таъминлаш, ижтимоий ҳимоя тизимини такомиллаштириш — устувор вазифа. //Халқ сўзи газетаси. 2006 йил, 8 декабрь.

таъминланган гуруҳларини ижтимоий ҳимоялашни таъминлаш чоратадбирлари кўрилади, бу иқтисодий ислоҳотлардан бири давлатнинг ижтимоий барқарорлигини таъминлайди. Бизнинг республикамизда ижтимоий сиёсатнинг муҳим аҳамиятга эга эканлиги фақатгина иқтисодий ва сиёсий вазиятларгагина боғлиқ эмас. Балки, халқнинг маънавий қоидаларига асосланган соғлом авлодни тарбиялаш, кўп болали оилаларга мадад бериш, қарияларга ғамхўрлик қилишдан иборатдир. Қолаверса, бу аҳолининг кам таъминланган ва кам ҳимояланган қисми болаларга, аёлларга, қарияларга, ногиронларга ижтимоий ёрдам бериш ва уларнинг турмуш шароитини яхшилаш ҳамда бир тизимдан иккинчи тизимга ўтишда фуқароларнинг иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларга бўлган ишончини янада кучайтиришга ёрдам беради. Шу боис ўта муҳим ижтимоий муаммоларни ҳал этишда фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органлари ролини бундан буён ҳам бутун чоралар билан амалга ошириш, уларни зурур моддий воситалар билан ишончли даражада мустаҳкамлаш лозим. Давлат ушбу ўта муҳим ижтимоий масалани ҳал этишда фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органларига чора-тадбирлар билан кўмаклашиши лозим. Ижтимоий муаммоларни муваффақиятли ҳал этиш, ишончли ижтимоий кафолатларни яратиш, меҳнатнинг манфаатли бўлишини кучайтириш республикамизда ислоҳотларни ўтказиш учун мустаҳкам ижтимоий таянч бўлади, унинг муқаррарлигининг гарови бўлиб хизмат қилади. Ўтиш даври ижтимоий сиёсатнинг кучи ва аҳамияти унинг инсонга, уни ҳимоялашга инсонпарварларча қаратилишидан иборат. Зеро, президентимиз таъкидлаганидек, “ Ўтган давр мобайнида мамлакатимизда амалга ошираётган ижтимоий сиёсатимизнинг аҳолимизнинг ҳаёт даражаси ва сифатини юксалтиришдаги таъсири ва натижалари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтишни зарур. 2013 йилда халқимизнинг реал даромадлари 16 фоизга ошди, ўртача ойлик иш ҳақи, пенсия, ижтимоий нафақа ва стипендиялар 20,8 фоизга кўпайди.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда пенсияларнинг ўртача миқдори ўртача иш ҳақига нисбатан 37,5 фоизни ташкил этмоқда. Бу кўрсаткич Россияда 25,7 фоиздан, Марказий Осиё мамлакатларида эса 23-28 фоиздан иборатдир. Жорий 2014 йилда мамлакатимизда бу кўрсаткични 41 фоизга етказиш кўзда тутилмоқда. ” 3 Хорижий мамлакатлар тажрибасига асосан, камбағаллик ва аҳоли ўртасида кучли иқтисодий тенгсизликнинг олдини олиш ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш мақсадида даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш бўйича давлат чора-тадбирлари тизими ижтимоий сиёсат деб юритилади. Кенг маънода - ижтимоий сиёсат деганда шахснинг ҳаёт фаолиятини шундай шароитларини яратиш ва тутиб туриш бўйича кўрилган барча чора-тадбирлар тушунилади. У ўз навбатида шахснинг ривожланишига ёрдам беради ва унинг ижодий имкониятларини тўлиқ намоён қилишини рағбатлантиради 4 . Ижтимоий муаммоларни муваффақиятли ҳал этиш, ишончли ижтимоий кафолатларни яратиш, меҳнатнинг манфаатли бўлишини кучайтириш ислоҳотларни ўтказиш учун мустаҳкам ижтимоий таянч бўлади, улар муқаррарлигининг гарови бўлиб хизмат қилади. «Ижтимоий сиёсатнинг асосий мақсадлари ва нормалари тўғрисида»ги ХМТ 117 - Конвенциясининг 25- моддасига мувофиқ, одам ўзининг ва оиласининг сиҳат саломатлигини ҳамда фаровон турмушини таъминлаш учун зарур бўлган турмуш даражасига, шу жумладан, озиқ овқат, кийим, уй жой, тиббий ёрдам ва ижтамоий хизматга эга бўлиш ҳуқуқига, шунингдек, ишсизлик, ногиронлик ёки ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолатларга кўра тирикчилик воситаларини йўқотган бошқа ҳолларда таъминот олиш ҳуқуқига эгадир. 3 И.Каримов. М амлакатимизни 2013 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2014 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. 19.01.2014, Халқ сўзи. 4 Абдурахмонов Ҳ. X. Мсҳнат иктисодиёти. Дарслик. «Меҳнат» нашрибги. 2004 йил. -535 б.

Республикамизда иқтисодий ислоҳотлар янада чуқурлашган шароитда амалга оширилаётган давлат пенсия таъминоти борасидаги сиёсатининг асосий йўналишларига тузатишлар киритилди. Энг катта эътибор аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тизимида ёлғиз қариялар, пенсионерлар ва ногиронларнинг эҳтиёжлари ҳамда талабларига алоҳида эътибор берилди. Республикамизда пенсия таъминоти борасидаги сиёсатнинг қуйидаги йўналишлари бўйича иш олиб борилмоқда: • даромадларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш соҳасида; - иш ҳақи, пенсия, нафақа, стипендияларни минимал миқдорини белгилаш; - инфляция ўсиши сабабли аҳоли даромадларини индексациялаш; - даромадларни кам таъминланган фуқаролар фойдасига тақсимлаш. • истеъмол соҳасида: - ички истеъмол бозорини ҳимоялаш; - истеъмол моллари ишлаб чиқаришни рағбатлантириш; - товарларнинг эркин алмашувига шароит яратиш; - асосий истеъмол моллари даражасининг кескин пасайишига йўл қўймаслик; - ўта муҳим, юқори калорияли озиқ овқат истеъмоли таркибини такомиллаштириш; - ижтимоий хизмат истеъмоли даражасининг кескин пасайи шига йўл қўймаслик чораларини кўриш. • ижтимоий ҳимоя соҳасида: - аҳолининг ижтимоий таъминоти учун давлат молиявий манбалари билан бир қаторда ҳомийлик, хайрия ташкилотлари маблағларини жалб этиш; • ишлаб чиқариш соҳасида: - бандликни юқори даражада ушлаб туриш;

- хусусийлаштириш ва мулкни давлат тасарруфидан оммавий чиқариш амалга оширилаётганда меҳнат жамоалари манфаатларига риоя қилиш; - илгари ўрнатилган меҳнат алоқаларини сақлаш; - кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун шароит яратиш. Ногиронларни тўлақонли фаол ҳаётга қайтариш учун уларнинг жисмоний имкониятларини ҳисобга олган ҳолда, уларни ўқитиш, қайта ўқитиш ва ишга жойлаштириш ташкил этилди. Ногирон болаларни тиббий-ижтимоий жиҳатдан реабилитация қилиш бўйича болалар ногиронлигининг олдини олиш, уларга мадад бериш ва меҳнат қобилиятини тиклаш, касбга ўргатиш ва ишга жойлаштириш кўзда тутилган махсус давлат дастури ишлаб чиқилди. Маълумки, «инсон капитали»ни шакллантирувчи фаолият соҳалари аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасининг инвестицион тармоғи сифатида намоён бўлади, инсон капитали объектлари таркибига умумтаълим ва махсус хусусиятдаги билим ҳам киритилади. Ўзбекистон Республикасида ушбу тушунчанинг аҳамияти иқтисодий ислоҳотларнинг жадал бориши билан ҳам янада ўсди ва ижтимоий йщналтири лган бозор иқтисодиётига босқичма босқич ўтиш даврида муҳим тадқиқ объекти бўлиб қолди. Маълумки, бугунги кунда инсон капитали тушунчасининг муҳим бир методологик вазифаси шаклланди, ҳолбуки илгари мутахасислар ушбу омилга етарли эътибор бермаган эдилар. Мазкур тушунча «имкониятлар тенглиги» концепциясини янада аниқлаштиради, ижтимоий сиёсатнинг эса амалий хусусият касб этишини кучайтиради. Бошқача айтганда, «имкониятлар тенглиги» концепциясидан «инсон капитали» концепциясига ўтиш қуйидагиларга имкон беради:

♦ ижтимоий сиёсатнинг ҳар қайси тадбири ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларнинг ўзаро таъсири ва боғлиқлигини ҳисобга олувчи аниқ иқтисодий ҳисоб китоблар билан асосланади; ♦ инсон капитали бозорининг шакллантирилиши орқали «ижтимоий сиёсат» тушунчаси янада кенгайтирилади ва у янги тадбирлар билан бойитилади. Ижтимоий таъминот ёрдамида жамият қуйидаги асосий вазифаларни ҳал қилади:  меҳнат жараёнида иштирок этмайдиган, меҳнатга лаёқатсиз кишиларни сақлаш билан боғлиқ харажатларни қопловчи пул жамғармаларини шакллантиради;  меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқаришнинг зарурий миқдори ва структурасини таъминлайди;  жамиятнинг ишловчи ва ишламайдиган аъзоларини моддий таъминлаш даражасидаги узилишни қисқартиради;  аҳолининг меҳнат жараёнига жалб қилинмаган турли ижтимоий гуруҳларининг турмуш даражасини оширишга эришади;  меҳнатда банд аҳолининг келажакларини моддий жиҳатдан таъминлаш имкониятини яратади. Ижтимоий таъминотнинг энг муҳим иқтисодий функцияси меҳнат ресурсларини такрор ишлаб чиқариш учун зарурий шарт-шароитлар яратишдан иборатдир. Бугунги кунда аҳоли ёшининг таркибий тузилиши республикамиздаги барча ижтимоий жараёнларга ўз таъсирини кўрсатмоқда, бу соҳадаги долзарб муаммоларни келтириб чиқармоқда. Бу эса ижтимоий масалаларни, жумладан, ижтимоий ҳимоя, пенсия таъминоти, таълим, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва спорт соҳаларини ислоҳ этишнинг устувор йўналишлар эканлигини белгилаб бермоқда.

Ижтимоий таъминотнинг асосий тамойили ҳар бир индивидумга ёки оилага фақат уларнинг даромади, фаровонлик даражаси, ижтимоий фойдали меҳнат сифати ва давомийлигини баҳолаш асосида ёрдам кўрсатишдир. Тизим камбағаллик чегарасидан ташқарида яшовчиларни қўллабқувватлаши, уларга ёрдам кўрсатиши ва айни бир вақтда, фуқароликнинг кексайганда ва меҳнат қобилиятини йўқотганда ўз ижтимоий таъминотларини таъминлашга интилишларини рағбатлантириши керак. Ижтимоий сиёсатда фукаролар ҳаётини уч асосий босқичга ажратиш муҳимдир: o меҳнат қилишни бошлагунгача (меҳнат фаолияти бошлангунга қадар бўлган инсон ҳаёти, маълумот олиш ва касб ўрганиш даври); o меҳнат қилиш даври (ўз фаровонлиги ва жамият фаровонлиги йўлида қилинадиган фаолият); o меҳнат қилиш тугаган давр (асосан ҳаёт фаолиятининг пассив даври — пенсионерлик, ногиронлик.). Аҳоли турмуш даражасининг БМТ томонидан тавсия этилган кўрсаткичлари тизими ўз ичига қуйидаги гуруҳларни олади: туғилиш ва ўлим даражаси ҳамда бошқа демографик кўрсаткичлар; ҳаёт кечиришнинг санитария-гигиена шароитлари; озиқ-овқат товарларини исътемол қилиш даражаси; турар-жой шароитлари; маълумот ва маданият, меҳнат қилиш ва бандлик шароитлари; аҳолининг даромадлари ва харажатлари; ҳаёт кечириш қиймати ва истеъмол нархлари; транспорт воситалари; дам олишни ташкил этиш; ижтимоий таъминот. Аҳолининг энг ҳимоясиз ва муҳтож табақаларини ўз вақтида кўллабқувватлаш республикада амалга оширилаётган ислоҳотларни ўтказишнинг гарови бўлиб, бошланган ўзгариш ва покланиш жараёнининг орқага қайтишига йўл бермайдиган ижтимоий таянч ҳисобланади.

Республикамизда пенсия таъминоти тизимини ҳуқуқий асосда барпо этиш ва бу борадаги қонунларнинг ижро этилишини таъминлаш бозор иқгисодиёти шароитида муҳим вазифалардан бири ҳисобланди. Фуқароларнинг пенсия таъминотгиа бўлган ҳуқуқлари асосий қонунимиз бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан кафолатланади. Энг аввало, жамият ҳаётига кескин салбий таъсир кўрсатадиган оғир оқибатларни имкон қадар камайтириш, ижтимоий таъминотга биринчи галда муҳтож бўлган аҳоли тоифалари — кўп болали ва кам таъминланган оилалар, ёлгиз кексалар, етим-есир ва ногиронлар, талаба ва пенсионерларнинг манфаатларини ҳар томонлама ҳимоя этиш бўйича қилган ишларимизни таъкидлаш жоиз. Ижтимоий таъминот одамларнинг турмуш даражаси билан маҳкам боғланган бўлиб, у БМТ тавсиясига мувофиқ бир неча унсурни : саломатлик, демография шароитлари, озиқ-овқат, кийим-кечак, истеъмол ва жамғариш жамғармаларини, меҳнат қилиш шароитлари, иш билан бандлик, меҳнатни ташкил этишни; таълим олишни, саводхонликни, уйжойни, жумладан, ободонлаштиришни, ижтимоий таъминот, инсон эркинликларини ўз ичига олади. Ижтимоий таъминот тизими — аҳолининг ҳаётий муҳим манфаатлари соҳаси бўлиб, унинг сифат ва микдор кўрсаткичлари давлат ва жамиятнинг иқтисодий, ҳуқуқий ва маданий ривожланиш даражасидан дарак беради. Ижтимоий таъминотланиш ҳуқуқи инсоннинг муносиб турмуш кечириши учун зарур бўлган ҳажмдаги физиологик, ижтимоий ва маьнавий эҳтиёжларини қондириш имконияти ҳисобланади. Ижтимоий таъминот тизимини ташкил этиш масаласи кўп жиҳатдан мамлакатдаги миллий тартибни, жамиятдаги тотувлик даражасини, иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг барқарорлиги ва динамикасини белгилаб беради.

Ҳозирги пайтда аҳолининг ижтимоий заиф қатламларига давлат томонидан моддий ёрдам кўрсатишнинг асосий қоидалари ва йўллари ишлаб чиқилган. Ижтимоий таъминот чора-тадбирларининг кўп жиҳатлигиги ва йўналишлари хилма-хиллиги ижтимоий таъминот объектлари шахсан ходимлар, билвосита эса, улар меҳнат шароити ва меҳнат ҳақи тўлаш, касбий тайёргарлик, тиббий хизмат кўрсатиш, меҳнат қобилиятини йўқотганлик учун ҳақ тўлаш ва реабилитация хизматларидан иборат бўлмоғи керак. Аҳолини ижтимоий таъминотлаш ижтимоий ёрдамнинг қуйидаги турлари билан таъминланади: • пенсиялар; • нафақалар; • имтиёзлар ва хизматлар; • бир йўла бериладиган моддий ёрдам. Қуйидагилар ижтимоий таъминот объектлари ҳисобланади: • пенсия ёшига етганлар; • ногиронлар; • боқувчисини йўқотганлар; • кам таъминланган оилалар; • ишсизлар; • ҳомиладор аёллар ва ёш болаларга қараш билан банд бўлган ишламаётган аёллар; • касаллик туфайли вақтинча ишламаётганлар; • ўқувчи ёшлар; • меҳнатга лаёқатсизларга қараш билан банд бўлган ишламаётган меҳнатга лаёқатли фуқаролар. Ижтимоий таъминотнинг профилактика олдини олиш вазифаси - меҳнат жараёнида ходимнинг саломатлигини ва меҳнат қобилиятини

муҳофазалаш имконини берадиган туркум ташкилий-техникавий, тиббий тадбирларни амалга оширишдан иборат. Иқтисодий вазифаси - меҳнат қилиш қобилиятини вақтинча ёки доимий йўқотиш (касаллик, бахтсиз ҳодиса, кексалик туфайли) ёки боқувчисини йўқотганлик (ходимнинг оила аъзолари учун) муносабати билан йўқотилган иш ҳақи ёки даромаднинг ўрнини тўлдиришдан, шунингдек, даволаниш ва ногиронлик муносабати билан қилинадиган қўшимча харажатларни қоплашдан иборатдир.Ижтимоий реабилитация (қайта тиклаш) вазифаси йўқолган саломатликни ва меҳнат қилиш қобилиятини қайта тиклаш мақсадида ходимларни тиббий, касбий ва ижтимоий реабилитациялаш бўйича туркум чора-тадбирларни амалга оширишни назарда тутади. Сиёсий вазифаси - жамиятда ижтимоий барқарорликни муҳофазалаш ва сақлаш бўйича Конституцияда ва қонунларда кафолатлаб қўйилган ижтимоий ва ҳуқуқий нормаларни таъминлаш мақсадида самарали ижтимоий таъминот институтлари ва механизмлари барпо этилиши ҳамда қўллабқувватланишини таъминлаши керак. Ижтимоий таъминотнинг «иқтисодиёт инсон учун» тарзида бўлиши лозим бўлган замонавий иқтисодиётга ўтиш учун шундай самарали тизим зарурки, у ҳар бир кишининг меҳнат салоҳиятидан унинг ижтимоийиқтисодий мақоми, қайси ижтимоий-иқтисодий гуруҳга мансублигидан қатьи назар, ундан фойдаланиш имконини берсин. Фақат мана шундагина инсон салоҳиятидан самарали фойдаланишга ҳамда «эртанги кунга ишонч» бўлишига эришиш мумкин. Бундай муҳофаза таъминланмас экан, қайта тайёрлаш, янгиликни ўзлаштириш, ижодий ишлаш қобилиятига эга бўлиш керак бўлган малакали ишчи кучидан фойдаланишнинг имкони бўлмайди. Бошқача айтганда, самарали ижтимоий таъминот тизимининг мавжудлиги малакали ходим меҳнатига асосланадиган замонавий иқтисодиётнинг таркибий хусусияти ҳисобланади.

Самарали ижтимоий таъминотлаш деганда, жамиятнинг ҳар бир аъзосига маълум турмуш даражасини, ўз қобилиятини (меҳнат, тадбиркорлик, шахсий) ривожлантириш ва улардан фойдаланиш, у ёки бу қобилиятлар йўқотилган тақдирда (кексалар, ногиронлар, касаллар, болалар ва бошқалар) кафолатларини таъминлайдиган иқтисодий муносабатлар тизими тушунилади. Ижтимоий таъминот мазмунини аниқлашга бундай ёндашилганда қуйидаги кафолатлар унинг таркибий қисмларига айланади: -меҳнатга лаёқатлилар учун иш билан бандликни таъминлаш (ишликсиздан муҳофаза қилиш); , -меҳнатга лаёқатсизлар, ногиронлар ва аҳолининг бошқа ижтимоий заиф гуруҳларини нафақалар билан таъминлаш; -меҳнат фаолиятидан олинган даромад ёки нафақа асосида нормал турмуш даражасини таъминлаш (бунга асосий моддий бойликлар, энг аввало, озиқовқат маҳсулоти истеъмоли ҳам киритилади); - турар-жой маданий хизматлар ва соғлиқни сақлаш хизматларини минимал тенг меъёрда таъминлаш; - замонавий малакалий ишчи кучини шакиллантириш учун зарур бўладиган маълумотни олиш. Миллий пенсия таъминот тизимларини ташкил этишдаги хилмахиллик бир қатор сабаблари билан мамлакатларнинг ижтимоий- иқтисодий ва ҳуқуқий ривожланиш даражаси, уларнинг географик жойлашиш хусусиятлари, давлат қурилиши шакли, маданий ва тарихий анъаналари, ривожланган фукаролик жамиятининг мавжудлиги ва шу кабилар билан изоҳланади. Бунда миллий ижтимоий таъминот тизимларининг эволюцияси жараёнида уларнинг хилма-хил шакллари бирбирини тўлдириб келди, шу муносабат билан муҳофазанинг хусусий, жамоа-гуруҳий ва давлат шаклларининг хилма-хил комбинацияси ҳосил бўлиб, у ижтимоий таъминот моделини ташкил этди. Муҳофаза модулларининг асосий хусусиятларини белгилаб берувчи энг муҳим

«омил» маблағларни ижтимоий таъминот мақсадларига қайта тақсимлаш механизмларидан иборат бўлиб, бу мақсадлар ўз навбатида ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш механизмларига боғлиқдир. Швециялик олим ЭспингАндерсен 1991 йилда ижтимоий таъминот тизимларини давлат қурилишининг “мафкураси” тури билан боғланган ҳолда гуруҳлашни таклиф қилди: - Буюк Британия ва Японияда камбағалликни йўқотиш мақсадида ижтимоий ёрдам бериш (либерал тур) мезони муҳтожликни текшириш, давлатнинг социалижтимоий ёрдамини эркин бозордан ажратишга, «манзилли» ёрдамга интилиши билан ажралиб туради; - Германия, Ғарбий Европа мамлакатларида ишга лаёқатли даврда эришилган турмуш даражасини сақлаб қолиш (консерватив тур) мезони белгиланган вазифаларнинг бажарилишини текшириш, ижтимоий таъминотлашнинг классик бисмаркча тизимлариниқўллаш ва аввалги хизматлари учун ёрдамнинг компенсация сифатида бўлишига интилиши билан ажралиб туради; - Скандинавия мамлакатларида даромадни қайта тақсимлаш (ижтимоий-демократик тур). Мезони муайян аҳоли гуруҳига ёкитоифасига мансублик, стандарт пул ёки натурал ёрдамлар ё бўлмаса, муайян хизматлар тўпламини бериш, ёрдамнинг текисчилик руҳида бўлишига интилиш билан ажралиб туради» . Шунга ўхшаш ёндашувни россиялик олим Е. В. Тишин ижтимоий таъминот ва пенсия таъминотининг тизимларини ижтимоий таъминот дастурларининг ривожланиш тамойиллари нуқтаи назаридан таснифлаш учун таклиф қилади. Бунда у қуйидагиларни ажратиб кўрсатади: • АҚШ, Англия, Канадада амал қилиб турган янги консерватив тизимлар; • Швеция, Дания, Швейцария, Люксембургда амал қилиб турган ижтимоий-демократик тизимлар ;

• Германия. Австрияда амал қилиб турган ижтимоий жамият назариясига асосланган тизимлар; • Франция, Бельгия, Японияда амал қилиб турган умумий фаровонлик давлати назариясига асосланган тизимлар; • тушунарсиз бўлган тизимлар Италияда. Бешинчи тоифанинг ажратиб кўрсатилиши ҳаммаси бир бўлиб миллий тизимни ташкил этадиган ижтимоий таъминот шакллари ва усулларининг мавжуд хилма-хиллигида барча тизимларни батамом таркибий жиҳатдан ажратиш ғоят мураккаб эканлигини кўрсатади. Аҳолини ижтимоий таъминот қилиш - кексалик, мёҳнат қобилиятини ёки боқувчисини йўқотишдан таъминот тизими (пенсия таъминоти, шу жумладан, хусусий пенсия таъминоти), - кам таъминланган оилаларга ижтимоий тўловлар (болаларга нафақалар), - вақтинча ишламаётганларни ижтимоий қўллабқувватлаш (ишсизлик бўйича нафақа), - аҳолини айрим тоифаларига уларнийг моддий таъминоти ва хизматларини ҳисобга олиб имтиёзлар ва афзалликлар бериш (патронаж хизматлар шаклидаш ижтимоий ёрдам, озиқовқат, ёнилғи бериш ва бошқалар), - оналикни муҳофаза қилиш (туғишдан олдинги ва туғишдан кейинги таътилларни бериш), - соғлиқни таъминот қилдириш (тиббий таъминот, вақтинча меҳнат қобилиятини йўқотганлик нафақаси), - ногиронликнинг олдини олиш ва меҳиат қобилиятини тиклаш (ногиронларни реабилитация қилиш, протезортопедия марказлари) оркали таъминланади. Давлат аҳолини ижтимоий таъминот қилиш даражасини қонунчилик ва қонун асосидаги ҳужжатлар орқали бошқаради, тирикчилик қилиш

учун зарур минимум даражасини белгилайди ҳамда уни назарда тутиб меҳнатга тўланадиган ҳақнинг энг кам миқдорини, ижтимоий тўловларни, таъминот бадалларини ва ижтимоий ёрдам (имтиёзлар) турларини белгилайди, ижтимоий таъминот соҳасидаги хизматлар фаолиятини мувофиқлаштиради. Аммо давлатнинг аҳолини ижтимоий таъминот қилиш даражасини бошқаришдаги энг таъсирли роли қўшимча иш жойларини, шу жумладан, ногиронлар учун ҳам иш жойларини ташкил этиш, аҳолига касбий тайёргарлик, қайта тайёрлаш ва малака даражасини оширишдаги ёрдамини рағбатлантиришдадир. Аҳолини ижтимоий таъминотлаш тизими, уни ривожлантириш истиқболлари ва қарор топиш босқичларини шакллантиришда демографик вазиятнинг аҳолини ва мумкин бўлган ўзгаришларни ҳам назарда тутиш керак. Масалан, Ўзбекистондаги демографик вазиятнинг ўзига хослиги шундан иборатки, ундаги аҳолининг ярмидан кўпроги меҳнатга лаёқатсиз ҳисобланади. Ўзбекистондаги меҳнатга лаёқатсиз аҳолининг 80 фоизга яқинини болалар ташкил қилади, яънй 9,5 миллионга яқин киши меҳнат қилиш ёшига етмаган ва бунда аҳоли табиий ўсишининг юқори суръати сақланиб турибди. Меҳнатга лаёқатли ёшга етмаган аҳолини ижтимоий таъминотлаш шахснинг бозор шароитларига мослашиш имконини нормал жисмоний ҳамда маънавий ривожланишини таъминлаши керак. Республикамизда ижтимоий ёрдам аҳолининг энг кам ҳимояланган табақаларини, яъни объектив сабабларга кўра, ўз-ўзини боқа олмайдиганларни болалар, қариялар, ногиронлар ва ўзларига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра ишлаб чиқаришда ишламайдиган бошқа шахсларни қўллабқувватлаш учун мўлжалланди. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги шахсларнинг Ўзбекистон аҳолисининг ярмидан камроқ қисмини ташкил этади. Бунинг устига ана шу 50,2% нинг деярли тўртдан бир қисми ишлаб чиқаришда машғул эмаслигини ҳисобга

олсак, ижгимоий соҳа эҳтиёжлари ҳажмини ҳамда иқтисодиётга тушаётган оғирлик даражасини тасаввур қилиш қийин эмас. Аҳоли орасида болаларнинг кўплиги Ўзбекистон учун хос бўлган бошқа хусусият оилалар катталигидан далолат беради. Кейинги йилларда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонларига асосан, иш ҳақи, стипендия, ногиронларга бериладиган нафақа, меҳнатга лаёқатсиз фуқароларга бериладиган нафақа, оилага бериладиган нафақалар, моддий ёрдам, пенсиянинг барча турларини ошириш, уларни амалдаги қонунчиликка асосланиб қайта ҳисоблаш кўзда тутилади. Тўгри, аҳоли турмуш тарзини тубдан ўзгартириш, уни узлуксиз фаровонлаштириш, асосан, товар массасининг пул массасига нисбатан тез суръатлар билан ошириш ҳисобига эришилади. Ўзбекистонда иқтисодиётни эркинлаштириши босқичида ва ислоҳотларнинг чуқурлашуви шароитида кучли ижтимоий сиёсатни амалга ошириш янгича амалий ва самарали шаклларни қўллашни талаб этди. Жаҳон тажрибасининг кўрсатшича, давлатнинг мақсадли жамғармалари тизими фаолиятини йўлга қўйиш ва ундан самарали фойдаланиш муҳим ўрин тутади. Жамиятнинг ҳар бир аъзосининг эҳтиёжларини қондиришга мўлжалланган бозор иқтисодиётини ривожлантириш давлат молия, бюджет сиёсатининг ўзагини ташкил этади. Чунки ҳар бир инсоннинг ёки бирор ижтимоий гуруҳнинг, қолаверса, миллатнинг ижтимоий манфаатлари доимо унинг ижтимоий эҳтиёжларини қондирувчи жамият тизимининг муносабатларида ва Давлат бюджети харажатларида намоён бўлади. Пенсия таъминоти тизимини доимий ислоҳ қилишнинг асосий сабаби, Давлатнинг фуқароларни пенсия таъминотига оид мажбуриятарини бажариши учун молиявий ресурсларнинг етарли даражада етишмаслиги. Ҳозирги кунда пенсия тизимини ислоҳ қилишнинг муҳимлиги фуқароларнинг иқтисодий манфаатларига бевосита боғлиқлиги билан

белгиланади. Республикамизда пенсия тизими борасидаги муаммолар ва ислоҳ этишнинг объектив зарурияти Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг тараққий этиши жаҳон тажрибасини чуқур таҳлил этишни, мамлакатда демографик вазиятнинг ўзгариб бориши эса мавжуд пенсия таъминотининг янги замонавий бозор моделини яратишни ва уни амалиётга татдбиқ этишни шарт қилиб қўймоқда. Республикамизда пенсия таъминоти тизимидаги бошқарув тузилмасини такомиллаштириш, давлат ижтимоий таъминоти бўйича мажбурий бадаллар тўлиқ йиғилишини кўпайтириш, амалдаги бошқарув тузилмаларини қисқартириш ҳамда пенсиялар ва нафақалар тўплашга йўналтириладиган маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 444-сонли «Ўзбекистон Республикаси Пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш чоратадбирлари тўғрисида»ги Қарори қабул қилинди. Мазкур Қарорга мувофиқ, 2001 йил 1январдан Ўзбекистон Республикаси Ижтимоий таъминот вазирлиги ҳузуридаги Пенсия жамғармаси Ўзбекистон Республикасининг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига айлантирилди. Бюджетдан ташқари пенсия жамғарманинг даромадлари ва ҳаражатлари ҳар йили жамланган бюджетнинг таркибига киритилди. 2014 йилдан амалга киритилган “Бюджет кодекси”нинг 36моддасида кўра Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси жамланма бюджет таркибидаги давлат мақсадли жамғармаси эканлиги эътироф этилган. Ўзбекистон Республикасининг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармаси маблағларини шакллантириш ва сарфлаш тартиби тўғрисида Низом ишлаб чиқилиб, ушбу меъёрий ҳужжатга асосан, Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасининг вақтинча бўш ресурсларини Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларидаги муддатли депозитларга ҳамда қисқа муддатли давлат облигацияларига жойлаштиришга рухсат берилади.

Иқтисодиётни эркинлаштириш босқичида Ўзбекистонда фаол ижтимоий сиёсатни амалга ошириш янгича амалий ва самарали шаклларни қўллашни талаб этади. Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, пенсия тизими фаолиятини йўлга қўйиш ва ундан самарали фойдаланиш ижтимоий муаммоларни ҳал қилиш ва кишиларни кексаликда камбағалликдан ҳимоялашда муҳим ўрин эгаллайди. Пенсия тизими суғурта асосида шакллантириладиган ва аҳолининг ижтимоий эҳтиёжларини қондириш ва конституцион ҳуқуқларини амалга ошириш учун йўналтириладиган пул маблағлари жамғармасиддан фойдаланишга асосланади. Пенсия тизимига хизмат қилувчи пенсия жамғармалари учун даромад манбаларининг аниқ белгиланганлиги, маблағларнинг қатъий мақсадли ишлатилиши, маблағларнинг шаклланиши ва ишлатилиш муддатларининг мос келмаслиги, мустақил молия-кредит ташкилоти ва бюджетдан ташқари эканлиги ҳамда ижтимоий суғуртаиннг муҳим элементи эканлиги каби хусусиятлар хосдир. 2. Пенсия таъминоти борасидаги ижтимоий сиёсатни амалга ошириш механизми дастак ва воситалари . Миллий иқтисодиётдаги пенсия тизими тақсимот муносабатлари маҳсули бўлиб, мамлакатда муҳим ижтимоий-иқтисодий аҳамиятга эга. Унинг маблағлари фирмалар, корхоналар, уй хўжаликлари ва давлат сингари иқтисодиёт субъектлари даромадларини қайта тақсимлаш жараёнида шаклланади. Хўжалик юритувчи субъектлар ўтиш иқтисодиётининг кўп укладли хусусиятига мувофиқ мулкчиликнинг турли шаклларидаги корхоналардан иборат бўлади. Бу даврда ижтимоий ҳимоя соҳасининг кенгайиши объектив омиллар билан тавсифланади. Урушдан кейинги йилларда кўпгина ғарб мамлакатлари иқтисодиётида сезиларли структура силжишлари юз берди. Меҳнатнинг мураккаблашуви, саноат ишлаб чиқариши воситаларининг

қимматлашганлиги ишловчилар меҳнат интизомини мустаҳкамлаш ва улар масъулиятни оширишни тақозо эта бошлади. Бу меҳнат ва меҳнатни муҳофаза қилиш, дам олишни яхшилаш, уй-жой шароити ва турмуш тарзини ўзгартириш билан боғлиқ муаммоларни кескинлаштиради. Меҳнат унумдорлиги, интенсивлиги ва меҳнат сифатини оширишга йўналтирилган ишлаб чиқаришни замонавий ташкил қилиш, иш ва ҳаётнинг жадал суръатлар билан бориши инсон организмининг қаришига, асаб ва бошқа турли хасталиклар, касб касалликларининг ортишига олиб келади. Юқорида қайд этилганлардан кўпгина ғарб мамлакатларида молиялаштириш ижтимоий суғурта ёрдамида амалга ошириладиган меҳнат фаолияти сифатини ошириш - яъни меҳнат шароити ва меҳнат муҳофазасини яхшилаш, тиббий хизмат тармоқларини кенгайтириш ва сифатини тубдан ўзгартириш, ишловчиларнинг иш ҳақини йўқотиш билан боғлиқ моддий аҳволини яхшилаш заруратини юзага келтирди. Пенсия таъминоти амал қилишининг илмий ва ижтимоий жиҳатлари алоҳида аҳамиятга эга бўлиб ушбу муаммонинг долзарблиги аҳоли туғилишнинг камайиши ва ўртача яшаш ёшининг ортиши, аҳолининг кексайиши билан белгиланади. Демографик прогнозларга кўра ривожланган мамлакатларда яқин истиқболдаги эллик йиллик мобайнида аҳолининг кексайиши кучайиб бориши жаҳон тараққиётида қатор муаммоларни келтириб чиқаради. (1-жадвал)

1-жадвал Жаҳондаги демографик тенденциялар прогнози (1995 йилда аҳоли сони - 1ғ100) 1995 200 0 201 0 202 0 203 0 2050 2050 йилда 1995 йилга нисбатан ўсиш %да АҚШ аҳолиси 100, 0 104 ,8 113 ,0 119 ,8 124 ,7 172, 2 72,2 демографик юк 19,2 19, 0 20, 4 27, 6 36, 8 38,4 200 Япония аҳолиси 100, 0 101 ,3 102 ,2 100 ,6 97, 6 91,6 -8,4 демографик юк 20,3 24, 3 33, 0 43, 0 44, 5 54,0 123 Германия аҳолиси 100, 0 100 ,0 97, 2 94, 2 90, 6 81,2 -18,8 демографик юк 22,3 23, 8 30, 3 35, 4 49, 2 51,9 232 Франция аҳолиси 100, 0 102 ,2 104 ,9 106 ,9 107 ,8 106, 1 6,1 демографик юк 22,1 23, 6 24, 6 32, 3 39, 1 43,5 196 Италия аҳолиси 100, 0 100 ,1 98, 2 95, 3 91, 9 82,6 17,4 демографик юк 23,8 26, 5 31, 2 37, 5 48, 3 60,0 252 Буюк Британия аҳолиси 100, 0 101 ,0 102 ,2 103 ,5 103 ,9 102, 0 2,0 демографик юк 24,3 24, 4 25, 8 31, 2 38, 7 41,2 170 Канада аҳолиси 100, 0 105 ,0 113 ,2 119 ,7 123 ,1 122, 7 22,7

демографик юк 17,5 18, 2 20, 4 28, 4 39, 1 41,8 239 Швеция аҳолиси 100, 0 101 ,8 103 ,8 105 ,7 107 ,0 107, 0 7,0 демографик юк 17,4 26, 9 29, 1 35, 6 39, 4 38,6 222 Изоҳ: демографик юк 65 ва ундан катта ёшдаги аҳоли сонининг 15-64 ёшдаги аҳоли сонига нисбати сифатида аниқланади. Аҳолининг кексайиши, бандлик миқёси ва шаклларининг ўзгариши (банд бўлганлар умумий сонининг қисқариши, норасмий ва қисман бандликнинг, уй хўжалигида бандликнинг тарқалиши) бирдамликка асосланган пенсия тизимида кексаларни қўллаб-қувватлашга мўлжалланган давлат харажатларининг ЯИМдаги улушини ортишига сабабчи бўлади ва жамиятнинг меҳнатга қобилиятли аъзоларига тушадиган демографик юклама ортиб боради.

2– жадвал Пенсия тизимлари АҚШ қисман жамғарувч и 65- 66 35 Бутун меҳнат даври 41, 0 Истеъмол нархлари индекси бўйича Япония қисман жамғарувчи 60- 55 40 Бутун меҳнат даври 30, 0 Соф иш ҳақи Герман ия Тақсимлов чи 65- 65 40 Бутун меҳнат даври 60, 0 Соф иш ҳақи Франци я Тақсимлов чи 60- 60 38 Энг нафли 12 йил 50, 0 Истеъмол нархлари ғбрутто иш ҳақи бўйича Италия Тақсимлов чи 62- 57 40 Охирги 5 йил 80, 0 Истеъмол нархлари индексига мувофиқ Буюк Британ ия Тақсимлов чи 65- 60 50 Бутун меҳнат даври 20, 0 Истеъмол нархлари индексига мувофиқ Канада Тақсимлов чи 65- 65 40 Бутун меҳнат даври 25, 0 Истеъмол нархлари индексига мувофиқ Швеци я қисман жамғарувч и 65- 65 30 Энг нафли 15 йил 60, 0 Истеъмол нархлари индексига мувофиқ Мамлакатлар Молиялаштириш Пенсияга чиқиш ёши ( эркак-аёл) Суғурта бадалини тўлаш даври пенсия тайинлаш учун даромадлар ҳисобга олинадиган давр Энг юқори қоплаш коэффициенти Нафақаларни индексациялаш

Бироқ пенсионерлар даромадини таъминлашда ҳал қилувчи рол давлат тақсимловчи пенсия тизимига тегишли бўлади. Иқтисодий ўсиш ва пенсия ёшидаги шахсларни молиявий таъминоти масалаларини агар уч пенсия тизими ривожлантирилса самарали амалга ошириш мумкин деган хулоса чиқариш мумкин: 1. Кексалар ўртасида камбағалликни қисқартиришни мақсад қилиб қўйувчи ва мажбурий иштирокни талаб этувчи, давлат томонидан бошқариладиган тақсимлаш тизими ; 2. Хусусий бошқарувда турадиган мажбурий жамғариш тизими; 3. Ихтиёрий жамғариш тизими . Бундан пенсия ёшидаги шахсларни молиявий таъминлаш тизимининг уч асосий функциясини ажратиш мумкин бўлади – даромадларни қайта тақсимлаш, маблағларни жамғариш ва суғурталаш. Бу ҳолатда биринчи тизим даромадларни қайта тақсимлаш, иккинчи ва учинчи тизимлар эса – маблағларни жамғариш функциясини бажаради ва бу уч тизим кексайган ёшдаги рискларнинг кўпгина омилларидан қўшма суғурталашни таъминлайди. Йирик миқёсли қамров ва нисбатан кекса аҳолини таъминловчи йирик миқёсли давлат жамғариш дастурли мамлакатлар учун давлат пенсия режаси ислоҳотларини ўтказишда биринчи қадам пенсияга чиқиш ёшини ошириш, муддатдан олдин имтиёзли пенсияга чиқиш шартларини камайтириш ва кечроқ пенсияга чиқишни рағбатлантириш, нафақа ва бадаллар шартларини пасайтириш тавсия этилди. Мазкур ислоҳотлар бугунги кунда барча ривожланган мамлакатларда амалга оширилмоқда. Ислоҳотларни амалга оширишдаги иккинчи қадам иккинчи мажбурий жамғариш режасини яратишни назарда тутади. Бунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим бўлади: Бадалларни иккинчи мажбурий режа фойдасига қайта тақсимлаш ёки давлат нафақаларини нисбатан доимий даражада сақлаш йўли билан бирга давлат режалари миқёсини доимий чеклаб бориш, бироқ бадаллар ва уларнинг қайта тақсимланиш меъёрларини оширишни иккинчи режада

амалга оширишга ИХТТнинг бир қатор мамлакатларида босқичма-босқич у ёки бу зига хос хусусиятлари билан ўтишга киришилди. Ислоҳот жараёнида мутлақо янги тизимни яратиш билан бир вақтда эски тизим доирасида жамғарилган тўловлар бўйича мажбуриятлар ҳам эътироф этилади. Чили ва Лотин Америкасининг қатор мамлакатлари шу йўлдан боришган. Чили ҳукумати 1980 йилда давлат томонидан молиялаштириладиган, банкротга учраган PAYGO пенсия суғуртасини, мутлақо янги схемага алмаштирди. Хусусий тарзда бошқариладиган мажбурий пенсия жамғармасининг миллий тизими барча жисмоний шахслар учун пенсияларнинг энг кам миқдорини кафолатлайди. Хизматчилар ижтимоий таъминотга солиқ ажратмалари қилишлари билан бирга ўзларининг иш ҳақларининг 10%ни 21 та хусусий пенсия жамғармаларидан бирига номли ҳисобларига қўйиши мумкин. Дастур иштирокчиларининг пенсияси уларинг охирги ўн йиллик иш ҳақларининг (йиллик) ўртача 70%ини ташкил этиши керак. 1995 йил маълумотларига кўра Чилидаги 21 пенсия жамғармаи 3 млн. фаол жамғарувчига эга бўлган ва 23 млрд. АҚШ доллари миқдоридаги активлари бошқарган. Бу миқдор Чили ЯИМининг ярмини ташкил этади. Пенсия жамғармалари фақат инвестицион фаолиятни амалга ошириш хуқуқига эга. Кам риск билан портфелни ҳар томонлама кенгайтиришни таъминлаш, товламачилик ва самарасиз бошқарувни олдини олиш мақсадида махсус ҳукумат агентлиги томонидан қатъий давлат назорати амалга оширилади. Жамғармалар жамғармаларни сир сақлаган ҳолда йилда уч маротаба жамғарувчилар рўйхати, жамғармаларнинг молиявий фаолияти кўрсаткичлари, шунингдек жамғарилган қолдиқлар ва шахсий ҳисоблар бўйича даромад ставкасини эълон қилиб бориши керак. Ҳукумат провард суғурталовчи сифатида майдонга чиқади, бироқ шахсий пенсия жамғармалари бюджетдан ажратилган ва бошқа мақсадларда фойдаланилиши мумкин эмас. Чили пенсия тизими пенсия тўловларининг маълум миқдорини

муайян жамғармага йўналтирган ҳолда, жамғармалар ва тўловлар миқдори ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқликни яратди. Нодавлат жамғариш схемасига эътиборнинг кучайиши ва уни пенсия суғуртасининг комплекс тизимида қўллаш барча ривожланган мамлакатлар учун хос хусусият ҳисобланади. Дастлаб жамғариш тизимининг шаклланиши тасодифий кўринишда, тизимсиз амалга оширилган. Пенсия дастурларини ишлаб чиқишда етакчилар асосан фирма доирасида фикр юритишиб, ҳукуматга тартибга солувчилик ролини қолдиришган. Бугунги кунда давлат томонидан тартибга солинадиган ва иш берувчилар ҳамда хусусий шахслар томонидан молиялаштириладиган жамғариш пенсия тизими тобора муҳим аҳамият касб этиб бормоқда. Бундай тизимлар пенсионерлар даромадини қўллаб-қувватлашни таъминлайди ва корхоналарга инсон ресурсларини бошқаришнинг самарали дастурини яратиш имконини беради. Нодавлат пенсия режаларига эътиборнинг ортиб боришига қарамасдан, ривожланган мамлакатларда пенсия ислоҳатларини амалга оширишдаги устувор йўналиш тақсимлаш схемасини янги шароитларга мослаштириш бўлиб қолмоқда. Бу борада Германия, Франция, Италия, Швеция, Буюкбритания, АҚШда муайян қадамлар қўйилди. Бу соҳадаги мослаштирувчи чоратадбирлар қўйидагилардан иборат бўлди:Пенсияга чиқишнинг ёш чегарасини ошириш ва зарурий меҳнат стажи давомийлигини узайтириш; • Пенсияларни индексациялаш тартибини ўзгартириш ва истеъмол нархларининг ўсиш суратига асосан индексация қилиш; • қоплаш коэффициентини пасайтириш; • мажбурий касбий жамғариш схемасини киритиш ва давлат тақсимлаш тизимини муҳтожликни текшириб кўришга асосланган пенсия таъминотига айлантириш. Давлат тақсимлаш тизимида у ёки бу чоралар тартибини танлашни эса мамлакат пенсия тизимида вужудга келган ҳолат, демографик вазият тавсифи, жамиятда амал қилаётган адолатлилик тўғрисидаги тушунчалар,

сиёсий қарашлар белгилаб беради. Ривожланган мамлакатлар гуруҳида пенсия тизимини ислоҳ этиш бўйича чора-тадбирлар тизими асосан жиддий тузилмавий ўзгаришларга нисбатан кўпроқ тузатиш (корректировка) характерига эга бўлмоқда. Давлат томонидан қўллабқувватлаш фақат универсал характерга эга базавий пенсия доирасида амалга оширилиши ва бир вақтнинг ўзида хусусий пенсия жамғармалари ва индивидул пенсия режалари миқёси кенгайтириб борилиши керак. Пенсия тизимини ислоҳ этишнинг хорижий мамлакатлар тажрибаларини таҳлил этиш асосида уч концепцияни алоҳида ажратиш мумкин: Биринчи концепция- давлат пенсия тизимини корхона доирасида, касбий ва индивидуал тизимлар билан тўлдиришни назарда тутади. Иккинчи концепция- тизимнинг суғуртавий эквивалентлилигини таъминлашга йўналтирилган. Учинчи концепция- пенсия таъминотини давлат назорати ва қўллабқувватлаши остида хусусий суғурта фирмаларига юклашни назарда тутади. Ислоҳотнинг мазмуни мамлакатнинг сиёсий тизими ва иқтисодий шарт-шароитлари билан боғлиқдир. Давлат пенсия таъминоти тизими –иқтисодий ислоҳотлар шароитида фуқароларни қарилик, касаллик, меҳнат қобилиятини тўла ёки қисман йўқотиш, боқувчисини йўқотганлик, ишсизлик ҳолатларида моддий таъминланишларига бўлган конституцион хуқуқларини рўёбга чиқаришни таъминлаши лозим бўлган асосий ижтимоий ҳимоя институтларидан биридир. Олинадиган маблағлар миқдори суғурта (меҳнат) стажи давомийлиги, иш ҳақи миқдори, меҳнат қобилиятини йўқотганлик даражасига боғлиқ бўлади ва қонун асосида тартибга солинади.

Ўзбекистонда амал қилаётган ижтимоий суғурта тизими ҳозирга қадар ижтимоий суғурта эмас, балки кўпроқ ижтимоий ёрдам учун хос хусусиятларни сақлаб келмоқда. Иш берувчиларга юқори суғурта оғирлиги (деярли иш ҳақи жамғармаидан 25%) мавжуд бўлгани ҳолда кўпгина ижтимоий тўловлар даражаси етарли эмас ва тўланган суғуртавий маблағлар ҳажми билан бевосита боғланмаган. Суғурта тизими, ижтимоий хавф-хатар ва ижтимоий ёрдам тизимларининг аниқ бўлиниши мавжуд эмас. Кўпгина ривожланган мамлакатлар амалиётида кенг қўлланиладиган, ижтимоий кафолатлар тизими ва молиявий институтларни ташкил қилиш воситалари ва тамойиллари, атамалари, ижтимоий ва касбга оид хавфхатарлар, суғурта бадаллари ва тўловларнинг эквивалентлиги, ижтимоий хавф-хатар ва суғурта тарифларининг боғлиқлиги, шунингдек ушбу тизимнинг бошқа классик элементлари – аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг ҳаётий муҳим тартибга солувчиси эмас, балки мавҳум категориялар сифатида тасаввур қилинмоқда. Мамлакатимизда амал қилиб келаётган давлат ижтимоий таъминотига асосланган пенсия тизими шакли кўпчилик аҳоли онгида ижтимоий ҳимоянинг патерналистик шаклига кўникмани ҳосил қилди. Ҳозирги шароитда бюджетдан ташқари жамғармаларнинг хуқуқий ҳолати ва мавқеи уларнинг роли ва функцияларини чеклаб, асосан молиявий муассасалардан, яъни «бадал йиғувчилар» ва «маблағларни тақсимловчилар»дан иборат қилиб қўяди. Жаҳондаги пенсия таъминоти амалиёти кўрсатишича, ижтимоий суғуртани молиявий таъминлашнинг ишончли усули жамғармани уч каналли шакллантириш ҳисобланади. Бунда оғирликнинг катта қисми иш берувчилар(50-60%), кичикроқ қисми ишловчилар (10-20%) ва аҳолининг муҳтож қатламини ҳимоя қилиш вазифаси бўлган - давлат (30-40%) ўртасида тақсимланса, ўзини оқлайди. Пенсия тизимининг молиявий ҳолатини яхшилаш, пенсионерларнинг моддий таъминланганлик даражасини ошириш ва пенсия таъминотини

бошқаришни оптималлаштириш йўли билан хизматлар сифатини яхшилаш ислоҳотларнинг мақсади ҳисобланади. Ушбу мақсадга эришишда макроиқтисодий кўрсаткичлар муҳим ўрин тутади. Мамлакатдаги ўртача пенсия миқдори қуйидаги алгебрик ифодада белгиланади: Sқ=(ЯИМ / Nr)*K*(Nr / Np) Бу ерда ЯИМ – ялпи ички маҳсулот; K – пенсия тўловларини молиялаштиришга йўналтириладиган ЯИМ улуши; Nr – банд аҳоли сони; Np – пенсионерлар сони. Келтирилган формула пенсия таъминоти даражасига таъсир кўрсатувчи уч асосий омилни белгилайди: (ЯИМ/Nr), K, (Nr/Np). Биринчи иқтисодий омил (ЯИМ/Nr) – бир ишловчига ўртача тўғри келувчи ЯИМдир. Бу параметр амалда меҳнат унумдорлигини ифодалайди. Иккинчи пенсия сиёсати омили (К) - давлатнинг пенсияни молиялаштиришга йўналтирадиган ЯИМ улушидир. Учинчи демографик омил (Nr/Np) мамлакатдаги ишловчилар сонининг пенсионерлар сонига нисбатини ифодалайди. Юқорида келтирилган уч омилнинг ҳаммаси пенсия таъминоти даражасига тенг таъсир кўрсатади. Аниқроқ қилиб айтганда, пенсиянинг ўртача миқдори уни ишлаб чиқаришга тенгдир. Бундан ташқари, кўриб чиқилаётган параметр (К) нинг амалдаги миқдори учун бадал тўловларининг мажбурий пенсия суғурта бадалларини тўлаш борасидаги қонунчилик талабларини бажариши сифати муҳим аҳамият касб этади. Пенсия тизимининг шаклланиши уч омилга жиддий таъсир кўрсатади. Пенсия таъминоти молиявий ресурсларни қайта тақсимлашнинг йирик оқими бўлиб, иқтисодиётда маҳсулотлар, ресурслар ва даромадларнинг бутун доиравий айланишига, аҳоли иқтисодий фаоллигини мотивациялашга жиддий таъсир кўрсатади. Мавжуд бирдамлик пенсия

тизими аҳолини иқтисодий фаолликка ва меҳнат унумдорлигини оширишга ундамайди. Шу тариқа пенсия тизими ва иқтисодиётнинг қолган қисмлари бир-бирига узвий боғлиқдир. Шунинг учун аввало иқтисодий ўсишни кутиш ва сўнгра ижтимоий ислоҳотларни бошлаш керак деган стратегияни оқилона деб бўлмайди. Пенсия тизимини ислоҳ этиш иқтисодий ўсиш учун зарур шароит яратади. Пенсия тизимининг қурилиши бандлик, ўз навбатида пенсионерлар сонига таъсир кўрсатади. Пенсия ислоҳати иш берувчилар ва ишловчиларни ўз-ўзини бошқариш соҳасини пенсия суғуртасига бериб, давлат пенсия тизимини турли истиснолардан озод этади, кишиларнинг давлат пенсия суғуртасидаги молиявий иштирокини пенсияга боғлиқлигини кучайтиради. Бир вақтнинг ўзида демографик омил пенсиянинг ўртача даражасига ижобий таъсир кўрсатади. Ислоҳатлар суръати ва чора-тадбирларни белгилашда жалб этилган кўп сонли кишилар ва ҳар бир кишининг бадал тўлашни бошлаш ва пенсияга чиқиш вақти ўртасидаги кўп йиллик вақт билан боғлиқ бўлган пенсия тизимининг инерцияли ҳаракатини ҳисобга олиш лозим. Пенсия тизими ислоҳати аста-секин ва зиддиятли ривожланади. Хусусан, пенсия тизимининг икки ёқлама характери унинг ислоҳ этишнинг қарама-қаршиликлар орқали боришини олдиндан белгилаб беради. Бир томондан, бу кишиларни ёш, меҳнат қобилиятини йўқотиш ёки боқувчисини йўқотганлик билан боғлиқ даромадларни йўқотиш ҳолатларида ҳимоя қилувчи ижтимоий қўллаб-қувватлаш тизимидир. Бошқа томондан, пенсия тизими орқали мамлакат молия тизимининг бир қисми бўлган молиявий ресурслар қайта тақсимланади. Кўрсатилган зиддият ижтимоий трансфертларнинг турли шакллари молиявий ресурслар учун бир-бири билан “рақобатлашишига” олиб келади. Ушбу жараён мамлакатда бандликни қўллаб-қувватлаш жамғармаи ва ижтимоий суғурта жамғармаи маблағларини пенсия жамғармаининг харажатлар

қисмини қоплаш учун вақтинчалик жалб қилинганлигида намоён бўлмоқда. Пенсия таъминоти тизими самарали ишлашида ишловчиларнинг мотивацияси, уларнинг келгусида пенсия олишлари учун суғурта бадаллари тўлашдан манфаатдорликлари муҳим рол ўйнайди. Амал қилаётган тартиб бу жиҳатдан қарама-қаршиликни келтириб чиқаради. Суғурта бадалларини тўлаш борасидаги бирдамликдаги жавобгарлик ишловчиларни бадалларни ўз вақтида ва тўла миқдорда тўлашга ва пенсия тизимининг бюджет қисмини қўллаб-қувватлашга рағбатлантирмайди. Айни вақтда уларнинг ҳар бирида тайинланадиган пенсиялар миқдори, шунингдек ёш бўйича ва стаж бўйича белгиланган имтиёзларни олишга қизиқиш бўлиши табиийдир. Бу муносабат ПФ бюджетининг даромад қисмининг камайиши ва харажат қисмининг ўсишига олиб келиб, ПФ бюджети ҳолатини ёмонлашувига бевосита таъсир кўрсатади. Бошқа омиллар билан биргаликда улар тўловларчиларнинг ПФ олдидаги қарздорликларининг ўсишига, пенсия миқдорининг камлигига, уни миқдорининг ишловчининг актив фаолияти давомида пенсия тизимига тўлаган суғурта бадалларига боғлиқлигини сусайишига олиб келди. 5 Ишловчиларнинг ўзларининг бўлғуси пенсияларини молиялаштиришига мотивациясини кучайтириш мамлакатда бозор муносабатларини яратиш ва ривожлантиришнинг муҳим усулларидан биридир. Пенсия суғуртаси тарихи пенсия тизимини молиялаштиришнинг уч даражасининг вужудга келиши, шаклланиши билан боғлиқ юз йилдан кўпроқ вақтни қамраб олади. Биринчи даража ўзида кексаларни минимал ҳимоялашни акс эттиради. У меҳнат стажининг давомийлиги ёки пенсия тизими бюджетига суғурта бадалларини тўлаш даврига асосланмаган бир қатор минимум 5 А.П.Колесник. Тенденции развития пенсионний системы и ее адаптация к условиям рыночной экономики. «Пенсия», №1, 1997.

маблағларни акс эттиради. Белгиланган ёшга етиш пенсиянинг бу шаклини олиш имконини беради. Бу категорияга социал пенсиялар тааллуқлидир. Иккинчи даража, пенсия миқдори билан пенсия формуласига пенсия суғурта бадалларини тўлаш давомийлиги, бадаллар тўланган иш ҳақи миқдори, пенсия ёши га етгандан кейин ишлаш давомийлиги каби параметрларни киритган ҳолда, шахснинг ўтказган суғурта бадалларининг боғлиқлигини ўрнатади. Бу ерда молиялаштириш тақсимлаш тамойилида амалга оширилади. Учинчи даража, жамғариш тамойили бўйича ишлайди: суғурта бадаллари шахснинг пенсия ҳисобига ўтказилади, тегишли лицензияга эга молия компанияси пенсия ҳисобидаги маблағларни бошқаради, уларни молиявий бозорда жойлаштиради. Пенсия тизимининг турли босқичларида суғурта бадаллари тўлашга бўлган мотивация турлича бўлади. Биринчи босқичда бундай мотивация мавжуд эмас, учинчи босқичда эса энг юқори даражада бўлади. Суғурталанган шахснинг пенсия хуқуқини йўқотиш риски даражаси ҳам турлича бўлади. Охирги даража молиявий бозорнинг барқарорлиги, қонунчилик тизими ва молиявий кафолатларга боғлиқ бўлганлиги сабабли, риск нисбатан юқори бўлади. Аммо бу ерда бир мунча эътиборни жалб қиладиган молиявий имкониятлар мавжуд бўлади. Биринчи даражада риск энг кам, аммо социал пенсия миқдори юқори бўлиши мумкин эмас. “Пенсия тизимининг ривожланиши мумкин бўлган рискларни камайтириш учун барча уч даражанинг бирлигини таъминлаш” 6 дан иборат. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида юқоридаги пенсия тизимидаги уч даражанинг оптимал нисбатини танлаш долзарб ва ҳал қилиниши лозим бўлган масала ҳисобланади. Бунда ҳар бир ишловчининг иш ҳақи 6 А.Мойрер. Какую систему пенсионного обеспечения выбрать: перераспределительную или накопительную? «Человек и труд». №2, 1997 г.

ва суғурта бадалларини ҳисобга олиш зарурдир. Пенсия тизимини суғурта тамойили асосида шакллантириш учун ҳисоб-китоб ахборот базасини персонал ҳисобини жорий этиш орқали ташкил этиш лозим. Персонал ҳисоб-китоб ғояси жуда содда бўлиб, ҳар бир ишловчи учун келажакда ёш бўйича меҳнат пенсиясини тайинлаш учун зарур бўлган шахсий ҳисоб очилади. Ҳисоб тизимида киши ўзининг ҳаёти мобайнида қаерда ишламасин, унинг стажи, иш ҳақи ва пенсия тизимига тўланадиган суғурта бадаллари тўғрисидаги маълумотлар индивидуал шахсий ҳисобга тушади. Пенсия қонунчилигида белгиланган суғурта ҳолати содир бўлганда персонал шахсий ҳисобдан суғурталанган шахсга пенсия тайинланади. Персонал ҳисоб ишловчининг пенсия хуқуқларини фиксациялаш ва сақлашни таъминлаб, меҳнат бозоридаги ҳисоб технологияси билан боғлиқ бошқа муаммоларни ҳал қилиш имконини беради. Персонал ҳисоб-китоб технологиясини жорий этишдаги муҳим муаммолардан бири – ҳисобнинг ишончлилигидир. Суғурталанган шахснинг умумий ва махсус стажи тўғрисидаги асосий ахборот манбаи бўлган меҳнат дафтарчаси, хусусан ташкилотдан фуқароларга пенсия тайинлаш учун бериладиган иш ҳақи миқдори тўғрисидаги маълумотнома ўзининг ишончлилигини йўқотган. Амалиёт кўрсатишича, кўпинча бу маълумотларда сунъий тарзда ошириб кўрсатилган ҳолатлар учрайди. Шунингдек белгиланган муддат хизмат қилганлигини белгилайдиган ёки камайтирилган ёш бўйича пенсияга чиқиш хуқуқини берувчи махсус стаж тўғрисидаги маълумотларнинг ишончлилиги ҳам камдир. Алоҳида меҳнат шароитига эга бўлган касблар бўйича пенсия имтиёзлари тизимининг ўзи бунга имконият яратади. «Ишланган» махсус стаж бўйича касблар сони тўғрисидаги ахборотларни назорат қилиш имконини, хусусан нодавлат корхоналарида қийинлаштиради. Мазкур ҳолатнинг вужудга келиш сабаби шуки, пенсия хуқуқини корхоналар қайд этади, пенсияни эса ушбу шахс тўлаган суғурта

бадалларига боғлиқ бўлмаган ҳолда давлат тайинлайди. Оқибатда эса пенсиялар стаж ва тўланган суғурта бадалларига кўра эмас, балки тегишли ҳужжатларга «эга бўлиш» қобилиятига асосан белгиланади. Юқорида қайд этишган ҳолатлар меҳнат бозоридаги ҳисоб технологиясини ўзгартириш заруратини вужудга келтиради. Бозор муносабатларини шакллантириш жараёнида пенсия тизими жамиятда юзага келган иқтисодий муносабатга мувофиқ келиши ва ишловчиларнинг пенсия хуқуқларини ҳимоя қилиши лозим. Бу муаммони эса персонал ҳисоб ҳал қилади. Персонал ҳисоб ахборот базасини қўллаш ишловчи аҳоли ва пенсионерлар тўғрисидаги қатор ишончли, аниқ статистикага эга бўлиш имконини беради. Статистик маълумотларга пенсионерлар ва ишловчиларнинг ҳудудлар ва тармоқлар бўйича сони, ўртача иш ҳақи, пенсия тайинлаш учун имтиёзли асосга эга бўлган ишловчилар сони, вақтинчалик ишламаётганлар сони ва ҳоказолар киради. Мазкур маълумотлар актуар ҳисобларни ташкил этиш учун зарур бўлган пенсия тизими бюджети лойиҳасини тузиш, уни ташкил этиш ва структураси тўғрисидаги стратегик қарорларни тайёрлашда жуда муҳимдир. Персонал ҳисоб механизми, шунингдек уни амалга ошириш тахнологияси келгусида давлат пенсия суғуртаси билан бир қаторда профессионал пенсия тизимини ташкил қилиш ва ривожлантиришда ҳам қўлланилиши алоҳида меҳнат шароити билан боғлиқ имтиёзли пенсиялар муаммосини бирмунча ҳал этиш имконини беради. Улар йирик нодавлат пенсия жамғармаларида қўлланилиши мумкин. Табиийки, барча нодавлат пенсия жамғармалари у ёки бу шаклда ўзларининг суғурталанувчилари суғурта бадалларининг тўлаш тўғрисидаги персонал ҳисобини юритиши лозим бўлади. Персонал ҳисобни қўллаш тизимли, хусусан, хуқуқий асосларини, технология, ташкилий ва кадрлар асосини мувофиқлаштирган ҳолда ривожлантириш йўли билан амалга оширилади.

Персонал ҳисоб фикримизча, қуйидаги тамойиллар асосида амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир: • биринчидан, унинг меъёрлари фақат ҳисоб иштирокчилари ўртасида ахборот алмашинувини тартибга солиши керак; • иккинчидан, суғурталанган шахснинг пенсия хуқуқларини ҳимоялаш. Яъни персонал шахсий ҳисобга киритиладиган ахборотларнинг ишончлилигини таъминловчи тартиблар белгиланиши, бу маълумотларнинг махфийлигига риоя қилиш ва уларни сақлашнинг ишончлилигини таъминлаш бўйича меъёрлар ишлаб чиқилиши лозим; • учинчидан, персонал ҳисобга муносабатнинг мажбурийлиги, яъни иш берувчилар ва ишловчиларга персонал ҳисобда рўйхатда туриш ва белгиланган муддатда маълумот бериш мажбурияти юкланиши керак. • тўртинчидан, персонал ҳисобга киритиладиган маълумотларнинг ишончлилигини таъминлашда ўз-ўзини бошқариш тамойилига риоя қилиш. Персонал ҳисоб кишиларнинг менталитетини ўзгартириши, яъни у кишиларни ўзларининг пенсияларини молиявий таъминоти тўғрисида пенсия ёшига етиш арафасида эмас, балки фаол фаолиятлари, пенсия бадалларини тўлаш давриданоқ ўйлашларига ундайди. Персонал ҳисобнинг киритилиши ва амал қилиши аввало пенсия тизими иштирокчиларининг тизимга муносабатини ислоҳ қилади ва персонал ҳисоб ислоҳоти натижаси ҳисобланади Пенсия таъминоти молиявий ҳолатини такомиллаштириш йўлларидан бири касбий ва муддатидан аввал пенсия, шунингдек белгиланган йил учун пенсияларни молиявий таъминлаш мазкур хуқуқлардан фойдаланувчи ишловчилар сонига узвий боғлиқ бўлиши керак. Бадалларнинг иш берувчилар ва давлат ўртасида тақсимланиши молиявий юкни давлат зиммасига олувчи обьектив, ўзгармас омиллар ва молиявий юкни иш берувчилар зиммасига олувчи субьектив омиллар (эскирган технологиялар ва зарарли меҳнат шароити) туфайли соғлиқнинг

зарарланиши касбий хавф-хатари меъзонлари асосига қурилиши керак. Мазкур шаклдаги бадаллар миқдорининг ортиши иш берувчилардан барча олдинги суғурта бадалларининг миқдорини қайта кўриб чиқишни, шунингдек аҳолидан олинадиган солиқлар структурасига тегишли ўзгартишлар киритишни талаб қилади. Пенсия суғуртасининг бозор молиявий моделини қуриш учта ўзаро боғлиқ омилларга боғлиқ: - пенсия кафолатларини таъминлаш учун зарур маблағларни жамғариш усули сифатида молиялаштириш манбаларини аниқлаш; - молиявий оғирликни суғуртанинг субьектлари ўртасида тақсимлаш; - суғурта маблағларидан фойдаланиш (тақсимлаш ва қайта тақсимлаш) усулларини такомиллаштириш. Пенсия тизимининг бозор модели қуйидаги принципиал ҳолатларга асосланиши лозим: - молиялаштириш иш берувчилар ва ишловчиларнинг бадаллари ҳисобидан амалга оширилиши; - суғуртавий хизматлар ҳажмининг бадаллар миқдорига бевосита боғлиқ бўлиши. Республикамизга хос ижтимоий-иқтисодий ва демографик хусусиятлар, амал қилаётган маблағларни қайта тақсимлаш ва капиталлаштириш усули, имтиёзли пенсия таъминотининг аралаш (иш берувчилар ва давлат маблағлари ҳисобидан) усули ёрдамида пенсия суғуртасини аралаш молиялаштиришни қўллаш заруратини келтириб чиқаради. Ҳар қандай давлат учун пенсия жамғармаларининг молиявий имкониятлари муаммоси муҳимдир. Ҳатто АҚШ ва Германия каби ривожланган мамлакатлар ҳам пенсияга чиқиш ёшини кўтариш масалаларини кўриб чиқмоқда. Қатор мамлакатлар пенсия тизимини молиявий барқарорлаштириш муаммосини пенсияга чиқиш ёшини кўтариш йўли билан ҳал қилиш имкониятларини қараб чиқмоқдалар.

Ривожланган ғарб мамлакатлари учун бу ўта муҳим ҳисобланади. Бу мамлакатларда ўртача яшаш ёши юқори, аҳолининг кексайиши натижасида пенсионерлар сонининг ишловчилар сонига нисбати, яъни боғлиқлик коэффициенти тўхтовсиз ортиб бормоқда. ХМТ маълумотларига кўра XXI аср бўсағасида ЕИ мамлакатларида 100 млн.га яқин кекса ёшдаги кишилар яшайди ва 60 ёшдан ошган шахсларнинг умумий аҳоли сонидаги улуши 20% га яқиндир. Прогнозларга кўра 2025 йилга келиб 65 ёшдан ошган кишилар сони 21 млн. кишига ортади, потенциал фаол аҳоли улуши эса 15 млн.дан кўпроққа қисқаради 1 . Ўзбекистонда бу нисбат қуйидагича: меҳнатга лаёқатли ёшдаги ҳар минг кишига 350 дан кўпроқ пенсия ёшидаги шахс тўғри келади. Ҳозирги шароитда пенсия ёшини ошириш тўғрисидаги масаланинг қўйилиши, бир қарашда мақсадга мувофиқ туюлади. Бундай фикр тарафдорлари ғарб тажрибасига урғу беришади. Албатта, ривожланган бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда ёш цензи Ўзбекистонга қараганда анча юқори бўлиб, бу кўрсаткич борасида турли давлатларда тебраниш мавжуд. Бир қатор давлатларда жинсидан қатъий назар пенсияга чиқиш ёши сифатида бир хил ёш цензи белгиланган, жумладан, Данияда – 67, Францияда-60, Германия, Испания, Бельгияда-65 ёш. Буюк Британияда пенсия ёши эркаклар учун 65 ёш, аёллар учун – 60 ёш қилиб белгиланган. Фақат Испанияда ёш цензи Ўзбекистондагига ўхшаш, яъни аёллар учун 55 ёш, эркаклар учун 60 ёш. Бироқ бу давлатлар учун пенсия ёшини ошириш масаласи долзарблигини йўқотгани йўқ. Жаҳон тажрибаси кўрсатишича пенсияга чиқиш ёш цензини сезиларли ошириш, асосан олдинги пенсия ёши нисбатан паст бўлган мамлакатларда кутилмоқда. Масалан, Францияда 2040 йилга келиб пенсияга чиқиш ёши 61-62 ёшгача оширилиши мўлжалланаётган бўлса, Италияда 2005 йилдан эркаклар ёши ва 2016 йилдан аёллар ёшини 65 ёшгача ошириш 13 режалаштирилмоқда.

Пенсия ёшини кўтариш ҳақиқатда пенсия жамғармаларининг молиявий аҳволига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Мамлакатимизда пенсия таъминотининг амал қилиш шароитларини таҳлил этиш узоқ ўтиш даври, ижтимоий-иқтисодий вазиятни соғломлаштириш билан бир вақтда ўртача яшаш ёши давомийлигини оширишни талаб этади. 13 Самойлова Р.М. Пенсионное обеспечение в странах – членах Европейского Союза. Труд за рубежом. 1994. №1.с.32. Пенсионерларнинг харид қобилиятини оширишига йўналтирилган қарор икки жиҳатга эга бўлади: пенсия ёишни ошириш тартибини ўрнатишни хуқуқий асосларини яратиш ва бундай оширишнинг иқтисодий манбаларини аниқлаш. Ўзбекистон Республикасида давлат пенсияси тўловларини молиялаштириш икки манба ҳисобидан амалга оширилади: иш берувчилар, фуқароларнинг суғурта бадаллари ва республика бюджетидан ажратмалар. Иккинчи манба ҳисобидан ҳарбий хизматчилар ва пенсия таъминоти бўйича уларга тенглаштирилган фуқароларга, уларнинг оила аъзоларига пенсия тўловлари, шунингдек социал пенсиялар тўлаш амалга оширилади. Охирги йилларда пенсия жамғармасининг бюджети маблағлари давлат бюджети маблағларининг учдан бир қисмига яқинни (27%ни) ташкил этган. Ўзбекистонда амал қилаётган пенсия тизими пенсияларнинг молиявий таъминотини яхшилаш учун қатор имкониятларга ва резервларга эга. Биринчидан, имтиёзли пенсиялар институтини, яъни умумий қабул қилинган ёшдан аввал тайинланадиган пенсияларни қайта кўриб чиқиш ва тугатиш. Бу механизмни амалга ошириш пенсияга чиқишнинг ўртача

ёшини эркаклар учун 1,5 йил, аёллар учун 2 йилга кўтаришга имкон беради. бу механизм Пенсия жамғармаси харажатларини қисқартиришга имкон беради ва йилига сезиларли қўшимча тушумларни таъминлайди. Иккинчидан, эркаклар ва аёллар учун пенсияга чиқиш ёшини тенглаштириш. Мазкур тадбирни амалга ошириш ўртача пенсияга чиқиш ёшини 3 йилга кўтаришга имкон беради. Бу резерв Пенсия жамғармаси харажатларини қисқартиришга ва йилига Пенсия жамғармаси даромадлари қисмига қўшимча миқдорда тушумларни таъминлайди. Бу икки механизмни амалга ошириш натижасида Пенсия жамғармаси реал маблағни тежашга эга бўлади. Бу ўртача қоплаш коэффициентини кўтаришга имконият беради, яъни янги тузатма коэффициентларини киритиш ва минимал иш ҳақи ва пенсия миқдорларини тенглаштириш йўли билан пенсияларни индексациялаш механизмини жорий этишга имкониятлар яратилади. Пенсия жамғармалари молиявий аҳволини барқарорлаштиришнинг муҳим муаммоларидан бири қўшимча молиялаштириш манбаларини излаб топишдан иборат. Бундай манбаларни излаб топиш амал қилаётган пенсия таъминотини молиялаштириш тизимини ислоҳ этиш йўли билан амалга оширилиши керак. Бошқача сўз билан айтганда “меҳнат стажи” ёки “иш стажи” каби тушунчаларидан воз кечиш ва “суғурта стажи” тушунчасини иқтисодий муомалага киритилди. Бу пенсияни ҳисоблаш жараёнида мажбурий пенсия бадаллари тўланган фаолият даврларигина ҳисобга олинишини англатади ва жамғарма харажатларини қисқартириш имконини беради.

Фойдаланилган Дабиаётлар Рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Тошкент. “Ўзбекистон”. 2008. -40б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги Қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил.26 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил. 3 сентябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2010 йил 26 ноябр. 6. “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш киритиш ҳақида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2012 йил 5 январ. 7. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Ўзбекистон Республикаси 26.12.2013 й. ЎРҚ-360-сон Қонуни билан тасдиқланган. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1024-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1675-сон Қарори.

Похожие

Давлат пенсия таъминоти тизимидаги пенсияларнинг турлари

Жамғариб бориладиган пенсия таъминоти

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

Ўзбекистон республикасида пенсия таъминоти тизими

Давлат инвестиция сиёсати тахлили