Хорижий мамлакатлар пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари - Экономика - Рефераты

Хорижий мамлакатлар пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

505 KB

Хорижий мамлакатлар пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари Режа : 1. Хорижий мамлакатлар пенсия тизимлари турларининг умумий тавсиф 2. Ривожланган хорижий давлатларнинг пенсия тизимлари 3. Ривожланаётган давлатлар пенсия тизимлариннг хусусиятлари.

1. Хорижий мамлакатлар пенсия тизимлари турларининг умумий тавсиф Ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот бир маъноли эмас, балки турдош тушунчалардир. Улардан илмий таърифлар сифатида фойдаланилганида ижтимоий ҳимоя ижтимоий таъминотни таркибий қисми сифатида ўз ичига олади, бундан ташқари, у инсон хаёт фаолиятининг нормал шарт шароитларини таъминловчи меҳнат, соғлиқ ва табиий муҳитни муҳофаза қилиш, меҳнатга ҳак тўлашнинг энг кам миқдори каби кафолатларни қамраб олади. Ҳозирги вақтда кенг эътироф этилган Г.Эспинг Андерсен таснифи ижтимоий ҳимояга нисбатан жаҳонда мавжуд ёндашувлардаги жиддий фарқлар ҳақида тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Муаллиф ижтимоий давлатларнинг уч асосий модели: либерал, консерватив (корпоратив) ва социалдемократик моделларини бир биридан фарқлаган. АҚШ, Канада, Австралия, Буюк Британия каби мамлакатларга хос бўлган либерал моделнинг шаклланиши хусусий мулк ҳукм сурган, бозор муносабатлари етакчилик қилган шароитда, либерал меҳнат ахлоқи таъсирида амалга ошган. Бу модель фаолиятининг асосий шартлари қуйидагилардир: - бозор муносабатларида давлатнинг мумкин қадар кам аралашуви; - давлат томонидан тартибга солиш чоралрининг кам қўлланилиши, бунда макроиқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш доирасидан четга чиқмаслик; - ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)да давлат сектори улушининг озлиги. Фуқароларни ижтимоий қўллаб қувватлаш ривожланган таъминот тизимлари ҳисобидан амалга оширилади. Бу жараёнга давлат мумкин қадар кам аралашади, у асосан муайян кафолатларни тартибга солиш билан шуғулланади. Таъминот тўловларининг миқдорлари, одатда, унча катта бўлмайди. Трансферт тўловлари, яъни давлат бюджетидан аҳолининг ҳар хил гуруҳларига нафақалар ва субсидиялар тарзида бевосита ўтказиладиган солиқлардан олинган молиявий маблағлар миқдори ҳам кўп эмас.

Ишлаб чиқариш муносабатлари соҳасида тадбиркорлик фаоллигининг ривожланиши учун барча шарт шароитлар яратилган. Корхоналар эгаларининг ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва унда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, шу жумладан, кераксиз бўлиб қолган ходимларни ишдан бўшатиш ҳуқуқлари бирон бир тарзда чекланмайди. Бундай ҳолатнинг ўта либерал шакли АҚШга хосдир. Бу ерда 1948 йилдан бери амал қиладиган меҳнат битимлари тўғрисидаги қонун ёки «Вагнер қонуни»га биноан, корхона маъмурияти ишлаб чиқариш қисқарган ёки модернизация қилинган ҳолда ходимларни огоҳлантиришсиз ёки икки уч кун олдин огоҳланириш йўли билан, меҳнат стажи ва малакасини ҳисобга олмасдан бўшатишга ҳақли. Бу модель иқтисодий барқарорлик ёки ўсиш шароитида ўзининг асосий вазифасини бажаради, бироқ ишлаб чиқариш пасайган ва мажбурий қисқартирилган, ижтимоий дастурларнинг аксарият қисмидан воз кечилган шароитда кўпгина ижтимоий гуруҳлар, аввало хотин-кизлар, ёшлар ва қариялар оғир аҳволга тушиб қолади. Консерватив (корпоратив) модель ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига эга мамлакатларга хосдир. Уларнинг орасида континентал Европанинг Австрия, Германия, Италия, Франция каби мамлакатлари бор. Бу ерда давлат мавқеи анча кучли: ижтимоий тадбирларга бюджетдан ажратиладиган маблағлар ходимлар ва иш берувчиларнинг таъминот бадалларига тахминан тенг, қайта тақсимлашнинг асосий каналлари ё давлат ихтиёрида, ё унинг назорати остида. Айни вақтда давлат фуқароларни моддий жиҳатдан қўллаб қувватлаш вазифасини таъминот ҳимояси тизимига топширишга ҳаракат қилади. Шу туфайли ижтимоий нафақалар миқдори меҳнатдан олинган даромадларга ва тегишли равишда таъминот тўловларига қилинган ажратмаларнинг миқдорларига боғлиқ бўлади. Корхоналарнинг эгалари ҳамда ёлланма ходимларнинг манфаатларини ифода этувчи нуфузли касаба уюшмалари биргаликда бошқарадиган таъминот кассаларининг «ўзини ўзи бошқариши» мазкур моделнинг ўзига хос хусусиятларидан

биридир. Ишсизлик юз берган ҳолда кафолатланган тўловлар миқдори меҳнат стажига, тўловлар муддати эса таъминот бадалларини тўлашнинг давомийлиги, уларнинг миқдори ва ходимнинг ёшига боғлиқ бўлади. Кўпгина мамлакатларда ишсизлик бўйича нафақа тўлаш даври 50 ёшдан катта шахслар учун оширилган. Социал-демократик модель (у баъзан солидар модель деб ҳам аталади) аҳолини ҳимоя қилишда давлат етакчи роль ўйнашини назарда тутади. Аҳолининг даромадлари даражасини тенглаштириш ва аҳолини ялпи иш билан таъминлаш давлат ижтимоий сиёсатининг устувор вазифалари ҳисобланади. Бу модель шимолий Европа мамлакатлари Швеция, Норвегия, Финляндия, Данияда, шунингдеқ Нидерландия ва Швейцарияда ўзининг амалий ифодасини топтан. Иқтисодиётнинг ривожланган давлат сектори ижтимоий соҳани молиялаштириш негизи бўлиб хизмат қилади. Бу негизни мустаҳкамлашга солиқ солиш даражаси жуда юқори эканлиги ҳам кўмаклашади. ЯИМда давлат харажатларининг улуши Швецияда 66%, Данияда 61%, Финляндияда 56% ни ташкил этади. Бу харажатларнинг асосий қисми ижтимоий аҳамиятга молик объектларнинг эҳтиёжларини кондиришга йўналтирилди. Бу харажатлар орасида трансферт тўловларининг улуши ҳам анча катта бўлиб, уларнинг ёрдамида миллий маҳсулотни аҳолининг кам таъминланган табақалари фойдасига қайта тақсимлаш амалга оширилади. Ушбу моделнинг бошка ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардир: • ишлаб чиқариш демократиясининг ривожланган тизими; • меҳнат муносабатлари айрим корхоналар ёки тармоқлар даражасида эмас, балки умуммиллий миқёсда тартибга солиниши; • ишсизлик даражасини мумкин қадар камайтиришга имконият яратадиган таъсирчан воситалардан фойдаланилиши. Швецияда қабул қилинган ижтимоий давлат доктринаси айникса машҳурдир. У кўпинча эгалитар доктрина деб аталади. У давлатнинг ўз фуқароларига ғамхўрлигини миллий сиёсат даражасига кўтаради, уларга “хавфсизлик ва ишончлиликни, хавф туғилган ҳолларда ҳимоя қилишни,

шунингдеқ ҳимояни ташкил этиш ва унга раҳбарлик қилишни ваъда қилади. Шведлар қариндош уруғлари, хайрия фаолияти ёки бозорга қарам бўлишларига ҳожат йўқ. Бешикдан қабргача уларга давлат ғамхўрлик қилади”. Хорижий мамлакатлардаги пенсия жамғармалари моделлари Бу мақсадларни рўёбга чиқариш учун 1977 йилда Швецияда ижтимоий идора қайта ташкил этилди ва ижтимоий хизматнинг анча кенг қамровли, бироқ аниқ ва аҳолига тушунарли вазифалари таърифланди. Уларнинг орасида тўрт асосий йўналишни қайд этиш мумкин: - даромад олишни кафолатлаш, - атроф муҳитни муҳофаза қилиш, - аҳолига хизматлар кўрсатиш (шу жумладан соғлиқни сақлаш), меҳнат муҳитини муҳофаза қилиш. Бунда ҳар бир йўналиш учун муайян ижтимоий институт жавоб беради: Ижтимоий сиёсат йўналишларининг номи Масъул институт I. Даромад олишни кафолатлаш 1.1. Меҳнат бозоридаги сиёсат: иш билан таъминлаш, малакани ўзгартириш, меҳнатга мослаштириш, реабилитация қилиш ва ш.к. Давлат, мустақил таъминот компаниялари 1.2. Ижтимоий cyғypтa: тиббий таъминот, Давлат Хорижий мамлакатлардаги моделларда пенсия жамғарма лари

отаона таъминоти, Халқ пенсияси, ишдаги бахтсиз ҳодисалардан эхтиёт шарт таъминот қилиш 1.3. Ҳарбий хизматни ўташ пайтида кўллаб қувватлаш Давлат 1.4. Ижтимоий нафақа Маҳаллий органлар 2. Атрофмуҳитни яхшилаш 2.1. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш Давлат, маҳаллий органлар 2.2. Соғлиқни сақлаш: тозаликни сақлаш, озиқовқат маҳсулотлари ва сув сифатини назорат қилиш, аҳолининг соғлиғини текшириш Маҳаллий органлар 2.3. Аҳолини уй-жой билан таъминлаш сиёсати: қурилишга субсидиялар бериш, болали оилалар, пенсионерлар ва ногиронларни қўллаб қувватлаш Давлат, маҳаллий органлар 2.4. Оилани қўллаб-кувватлаш сиёсати: болалар учун нафақалар бериш, мактабларда бепул тушликлар ташкил этиш, оилага ёрдам кўрсатиш ва ш.к. Давлат, маҳаллий органлар 2.5. Бўш вақтни тартибга солиш: истироҳат боғлари, спорт майдончалари, бассейнлар ва ш.к. Маҳаллий 3. А ҳолига хизматлар кўрсатиш органлар 3.1. Касалларга қараш: тана касалликлари, руҳий касалликлар, ногиронларга қараш, реабилитация Минтакавий органлар 3.2. Ижтимоий хизматлар: болалар, ёшлар, қарияларга қараш Маҳаллий органлар 3.3. Криминал қаров Давлат

4. Меҳнатни муҳофаза қилиш 4.1. Меҳнат экологияси: ишлаб чиқаришдаги тозалик Давлат 4.2. Меҳнат қонунчилиги Давлат 4.3. Дам олиш вақтини тартибга солиш Давлат 4.4. Бандликни муҳофаза қилиш Давлат Юқорида кайд этилган уч модель жаҳоннинг бирон бир мамлакатида соф ҳолда учрамайди. Ижтимоий давлатнинг «идеал типлари» сифатида қараладиган бу моделларнинг ҳар бири ўз афзалликлари ва камчиликларига эга. Амалда либерал, корпоратив ва социал-демократик моделлар унсурларининг муайян уйғунлиги кўп кузатилади. Масалан, Канадада таъминот пенсияси билан бир каторда «Халқ пенсияси» ҳам мавжуд. Шунга ўхшаш пенсия Австралияда ҳам жорий этилган. АҚШда ижтимоий таъминот кассаларидан ташқарида тўланадиган жуда кўп нафақалар мавжуд. Бу ерда моддий ёрдам кўрсатишнинг 100 га яқин дастурлари амал қилади. Уларнинг аксарияти беш федерал вазирлик (соғлиқни сақлаш ва ижтимоий хизматлар вазирлиги, қишлоқ хўжалик вазирлиги, меҳнат вазирлиги, уй жой қурилиши ва шаҳарни ривожлантириш вазирлиги, ички ишлар вазирлиги), шунингдеқ иқтисодий имкониятлар бўйича қўмита, фахрийлар ишлари бошқармаси, Темирйўлчилар пенсия таъминоти кенгаши ва Ноҳарбий хизмат комиссияси ҳомийлигида амалга оширилади. Айни вақтда, бундай дастурлар аҳолининг айрим табақалари орасида ижтимоий боқимандаликни ҳам рагбатлантиради: бу ерда икки уч авлод мобайнида жамоат манфаатларида бир кун ҳам ишламаган кишиларнинг ката-катта гуруҳлари юзага келган. Кўрсатиб ўтилган дастурларнинг яна бир камчилиги шундаки, улар оиладаги муносабатларга салбий таъсир кўрсатади, хусусан, эр-хотин ажралиши, отаонанинг алоҳида яшашига туртки беради, чунки молиявий ёрдам олиш оилавий ҳолатга боғлиқдир.

Ижтимоий соҳа доимо Халқаро ташкилотларнинг диққат марказидадир. Улар бу соҳани Халқароҳуқуқий тартибга солиш ва мувофиқлаштириш масалаларига катта эътибор беради. 1966 йилда қабул кдлинган БМТнинг Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро битимида ижтимоий таъминот сҳасидаги ҳуқуқларга бағишланган бир нечта моддалар мавжуд. Бу битимга қўшилган мамлакатлар унга риоя этишлари шарт. Бу соҳада Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ) муҳим рол уйнайди. У ўз куч ғайратини ижтимоий адолат умумий тамойилларини айрим мамлакатларнинг қонунчилигига жорий этишга қаратади. Мазкур ташкилот ратификация қилинган конвенцияларнинг бажарилиши устидан Халқаро назорат олиб боришнинг энг мукаммал тизимларидан бирига эга. 1952 йилда ХМТ ижтимоий ҳимоя концепцияси ифодаланган 102сон конвенцияни қабул қилди. Ушбу ҳужжатда барча фуқаролар меҳнат стажи ва тўланган таъминот бадалларининг миқдоридан катъи назар, ижтимоий ёрдам олиш ҳуқуқига эга эканлиги эълон қилинган ва мазкур ёрдам кўрсатилиши лозим бўлган тўққиз йўналиш қайд этилган: • тиббий хизмат кўрсатиш; • касаллик бўйича нафақа тўлаш; • қарилик пенсияси тўлаш; • ишлаб чиқаришда жароҳатланганлик учун пенсия тўлаш; • бола туғилиши муносабати билан тўланадиган нафақалар; • оилавий нафақалар; • ногиронларга тўланадиган нафақалар; • қаровчисини йўқотганлик учун тўланадиган нафақалар. Конвенцияда ижтимоий ёрдам кўрсатиш чоғида тенг ҳуқуқлиликнинг асосий принципи қайд этилган: конвенцияни ратификация қилган барча мамлакатлар ўз ҳудудида ХМТ аъзоси бўлган бошқа ҳар кандай давлат фуқаросига, шунингдеқ қочоқлар ҳамда фуқаролиги бўлмаган шахсларга конвенцияда белгиланган таъминот турларига тегишли ўз фуқаролари билан

бир хил ҳуқуқлар бериш мажбуриятини оладилар. Иқтисодий ривожланиш ва аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш тизимининг зарур даражасига эришмаган мамлакатларга конвенцияни «истиснолар» билан ратификация қилиш имконияти берилган. Европа Иттифоқи аъзолари томонидан 1989 йилда қабул қилинган Европа ижтимоий хартияси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Унинг қоидалари 1995 йил 3 майда қабул қилинган Хартиянинг янги таҳририда тўлдирилди ва ривожлантирилди. Халқаро шартнома мақомига эга бўлмаган бу ҳужжатларда ишлаётган фуқаролар, шунингдек ишламайдиган, тирикчилик учун етарли маблағларга эга бўлмаган фуқароларнинг ижтимоий ҳимояга бўлган асосий ҳуқуқлари ҳақидаги тавсия хусусиятига эга нормалар мавжуд. Хартияни имзолаган томонлар икки томонлама ва кўп томонлама битимлар тўзиш йўли билан бир мамлакат ходимлари бошқа мамлакатга миграция қилган ҳолда ҳар бир тараф фуқароларининг ижтимоий таъминот соҳасида тенглигини таъминлаш мажбуриятини олганлар. Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётга эга бўлган кўпгина мамлакатларда кафолатланган энг кам даромад (нафақа) тўғрисидаги қонун амал қилади. Дания бундай қонунни 1933 йилда, Буюк Британия 1948 йилда, ГФР 1961 йилда, Голландия 1963 йилда, Бельгия 1974 йилда, Ирландия 1977 йилда, Швеция 1982 йилда, Люксембург 1986 йилда, Франция 1988 йилда қабул қилган. Халқаро нормаларга мувофик бу қонун нафақат туб аҳолига, балки мазкур мамлакатда муайян вақт яшаган чет элликларга нисбатан ҳам амал қилади. Нафақа хайрия хусусиятига эга эмас. Муайян шартларга риоя қилинган ҳолда у барча муҳтожларга қонуний асосда тайинланиши мумкин. Асосий шарт умумий даромад миқдори муайян катталикдан кам бўлиши керак. Деярли ҳамма жойда болаларга тўланадиган нафақа, айрим мамлакатларда эса турар жой учун тўланадиган нафақа, алиментлар ҳам даромад таркибига киритилмайди. АҚШда фақат оиланинг жорий даромадлари ҳисобга олинади. Ёш чегаралари ҳам белгиланган: нафақага 30 ёшдан (Люксембургда 25 ёшдан) ошган шахслар даъвогар бўлиши мумкин;

ёшга доир чеклашлар уйланганлар ёки болали шахсларга нисбатан татбиқ этилмайди. Нафақа тўлаш муддатининг чегаралари қайд этилмаган бўлиб, вақти вақти билан ўтказиладиган муҳтожликни текшириш натижаларига кўра узайтирилиши мумкин. Кўпгина мамлакатларда энг кам иш ҳақи миқдори ва уни истеъмол нархларининг ўсишига қараб вақти вақти билан индексация қилиш тўғрисидаги қонун кам таъминланган фуқароларни ҳимоя қилиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Италияда индексация механизми нархлар индекси бир фоизга ўсган ҳолда, Данияда уч фоизга, Бельгияда икки фоизга, Люксембургда икки ярим фоизга ўсганида ишга солинади. Айрим мамлакатлар АҚШ, Канада, Франция, Швейцарияда индексация меҳнат қиладиган бутун аҳолини эмас, балки ёлланма ходимларнинг бир қисмини қамраб олади. . Ҳозирги вактда ЕИнинг кўпгина мамлакатларида оила даромадини ҳимоя қилиш дастури ўз ривожланишининг юксак даражасига етган. Скандинавия мамлакатларида бундай дастурларга умумдавлат мақоми берилган. Марказий Европа мамлакатларида бундай дастурлар минтақавий ва маҳаллий даражаларда амал қилади. Европа жанубидаги мамлакатларда улар деярли мавжуд эмас. Европа Иттифоқи таркибидаги айрим мамлакатларда даромадни ҳимоя қилиш миллий дастурларига кўра бериладиган нафақалар Мамлака т Асосий нафақалар ва хизматлар Австрия Турар учун ҳақ, таъминот қийматини қоплаш Бельгия Турар жой учун тўланадиган ҳақ, тиббий хизмат кўрсатиш қийматини қоплаш

Дания Турар жой учун тўланадиган ҳақ кийматини қоплаш, талабаларга стипендиялар тўлаш Финляндия Турар жой учун тўланадиган ҳақ, соғлиқни сақлаш хизматлари, болаларнинг мактабгача тарбия муассасаларида бўлиш қийматини қоплаш Франция Турар жой учун тўланадиган хизматлари қийматини қоплаш ҳақ, соғлиқни сақлаш Германия Турар жой учун тўланадиган ҳақ, соғлиқни сақлаш хизматлари қийматини қоплаш, таълим олиш учун нафақалар Ирландия Турар жой учун тўланадиган ҳақ кийматини қоплаш, бепул тиббий таъминот Люксембу рг Турар жой учун тўланадиган ҳақ кийматини қоплаш, бепул тиббий таъминот Нидерланд ия Турар жой учун тўланадиган ҳақ, кийматини қоплаш, бепул тиббий таъминот Португали я Турар жой учун тўланадиган ҳақ, соғлиқни сақлаш хизматлари қийматини қоплаш, таълим олиш учун нафақалар Испания Турар жой учун тўланадиган ҳақ кийматини қоплаш, уй рўзғор буюмлари харид қилишда ёрдам кўрсатиш Швеция Турар жой учун тўланадиган ҳақ, соғлиқни сақлаш хизматлари қийматини қоплаш, уй рўзғор буюмлари харид қилишда ёрдам кўрсатиш, таълим олиш учун субсидиялар Чет давлатларда пенсия ёши № Давлатлар номи Пенсия ёши Эркак Аёл 1 АҚШ 65 65 2 Чили 65 60 3 Франция 60 60 4 Финляндия 65 65 5 Швеция 65 60 6 Словакия 60 57 ■ 7 Венгрия 62 60

8 Польша 62 62 9 Латвия 62 62 1 0 Россия 60 55 Жаҳон минтақаларида 1990 ва 2030 йилларда 60 ёшдан юқори бўлган аҳоли фоизи (прогноз) Минтақалар 1990 2030 Ривожланган давлатлар 22,9 38,6 Ўтиш иқтисодиётидаги давлатлар 19,1 28,6 Хитой Халқ республикаси (ХХР) 11,4 27,6 Лотин Америкаси ва Кариб бўғози 8,6 20 Осиё (ХХРдан ташқари) 8,1 16,7 Шимолий Африка ва Яқин Шарқ 7,1 12,4 Африка 3,3 7 Жаҳон бўйича 9 16 2. Ривожланган хорижий давлатларнинг пенсия тизимлари АҚШда давлат пенсия тизимида давлат пенсия жамғармаи даромадларини шаклланишида ёлланиб ишлайдиган шахсларнинг деярли ҳаммаси (айрим тоифадаги ходимлардан ташқари) меҳнатдан олинган барча даромадларидан давлатга қуйидаги миқдорда пенсия солиғи (FICA tax, яъни Federal Insurance Contribution Act га мувофик) солиқ тўлайди 65400 АҚШ долларигача бўлган миқдордаги йиллик даромаддан 7,65%дан иборат ставка бўйича. Бу солиқ икки қисмдан иборат: 6,20%и пенсия солиғи, яъни «Retirement, survivors and disability insurance» қариялар, бевалар, етимлар ва ногиронларни пенсия билан таъминлаш учун мажбурий таъминот; 1,45%и қарияларни тиббий таъминлаш учун солиқ «Hospital insurance»;

65400 АҚШ долларидан ортиқ миқдордаги йиллик даромаддан фақат «Hospital insurance» солиғи (1,45%) ундирилади. Албатта, бундай катта даромадли шахслар сони унча кўп эмас. Ходимлар ўзи тўлайдиган бу солиқда (7,65%) қўшимча равишда иш берувчи давлатга яна шунча тўлайди; шундай қилиб, тўланган иш ҳақининг ҳар 100 долларига Social Security Administration 15 долларга яқин солиқ олади. Якка тартибда меҳнат фаолияти билан шуғулланадиган, яъни иш берувчига эга бўлмаган шахслар пенсия солиғининг иккала ярмини, яъни жами 15 долларни ўзи тўлайди. Меҳнатсиз даромадлар (банк омонатлари ва облигациялар, дивидендлар, қимматли қоғозлар билан амалга оширилган операциялардан олинган даромад ва ш.к.)га пенсия солиғи солинмайди. Мамлакат ижтимоий таъминот бошқармаси (Social Security Administration) ҳар бир меҳнаткаш ўзининг бутун меҳнат фаолияти даврида тўлаган пенсия солиғи ҳақидаги ахборотни сақлайди. 65 ёшга тўлгандан кейин ёки ногиронлик туфайли тўланадиган давлат пенсияси (Social Security Benefits) қуйидагича тавсифлаш мумкин бўлган қоидаларга мувофиқ тайинланади: - ўтган йилларда олинган даромадлар ва тўланган солиқлар пенсияга чиқиш йилига нисбатан инфляцияни ҳисобга олган ҳолда индексация қилинади (яъни, масалан, 1950 йилнинг 1 доллари 2005 йилги 7,51 доллар ҳисобига ўтади), иш стажи (пенсия солиғи солинган маош йилига 1600 доллардан кам бўлмаган йиллар сони) 10 йилдан кам бўлса, пенсия тайинланмайди. 20 ёшдан 62 ёшгача (ёки ходим 62 ёшга тўлгунга) қадар ногирон бўлиб қолган бўлса, ногиронликкача ўтган йиллар сони ҳисобланади. Одатда, бу N қ 6220 қ 43. Барча N йиллар орасидан «энг яхши йиллар»да (N5) олинган ойлик (индексация қилинган) ўртача маош ҳисобланади ва одатда энг кўп маошли 38 йил аниқланади.

Одатда, ойлик пенсия 65 ёшдан кечроқ пенсияга чиққанларга оширилган пенсия, 62-65 ёш оралиғида пенсияга чиққанларга камайтирилган пенсия, бевалар ва етимлар учун пенсиялар, дафн маросими учун нафақа ва шу кабилар PIA асосида, уни тегишли коэффициентларга кўпайтириш йўли билан ҳисобланади. Юқорида зикр этилган «Hospital insurance» солиғидан Medicare дастурини молиялаштириш 65 ёшдан катта шахсларнинг тиббий харажатларини қисман қоплаш учун фойдаланилади. АҚШ конгресс аъзолари, федерал хизматчилар ва хусусий сектор ходимларининг пенсия таъминоти. АҚШ Конгресси аъзолари, федерал хизматчилар ҳамда АҚШ иқтисодиётининг хусусий сектори ходимлари ҳар хил пенсия тизимлари бўйича пенсия оладилар. - чизма Банд бўлганлар тоифаси Қўлланиладиган пенсия тизими Конгрессмен лар конгресс аъзолари учун мўлжалланган пенсия тизими; ижтимоий таъминот тизими; конгрессменлар ва ҳукумат томонидан маблағ билан таъминланадиган пенсия жамғармаси. Федерал хизматчилар федерал хизматчилар учун мўлжалланган пенсия тизими; ижтимоий суғўрта тизими; федерал хизматчилар ва Ҳукумат томонидан маблағлар билан таъминланадиган пенсия жамғармаси. Хусусий сектор ходимлари фирма пенсия тизимлари; ижтимоий таъминот тизими; хусусий сектор ходимлари ва иш берувчилар томонидан маблағ билан таъминланадиган пенсия жамғармаси

АҚШ Конгресси аъзолари Конгресс пенсия тизими доирасида Конгрессда беш йил ишлаганидан кейинроқ энг кўп маошли кетма-кет келган уч йил учун ўртача йиллик маошнинг 8,5% миқдорида пенсия олишлари мумкин. Стаж 20 йил бўлса, конгрессмен 50 ёшида пенсияга чиқиши ва юқорида кўрсатилган маошнинг 34% миқдорида пенсия олиши, стаж 25 йил бўлган тақдирда исталган ёшда пенсияга чиқиши мумкин. Бу ҳолда пенсия маошнинг 39% ни ташкил этади.(1-жадвал)

1-жадвал АҚШ Конгресси аъзоларининг пенсия таъминоти Конгрессда 10 йил ишлаган ва 55 ёшга тулган Конгресс аъзоси энг кўп маошли кетмакет келган уч йил учун ўртача йиллик маошнинг 11,1% миқдорида пенсия олиши мумкин. 60 ёшида ва 15 йил стаж билан пенсияга чиққан конгрессменнинг пенсияси юқорида кўрсатилган маошнинг 23% ни ташкил этади. (2-жадвал) 2-жадвал Тўлиқ бўлмаган пенсия бериш шартлари Конгрессдаги стаж 1948 йилгача туғилганлар учун 55 ёш ва ундан катта, 1970 йилда ва ундан кейин туғилганлар учун аста секин ошиб боради. Конгрессдаги стаж 1019 йил. Пенсияга чиқиш ва 62 ёшга тўлиш оралиғидаги даврнинг ҳар бир йили учун пенсия 5% га камайиб боради. 10 йил 1995 йилда 55 ёшда пенсияга чиққан бўлса 15 йил 1995 йилда 60 ёшда пенсияга чиққан бўлса 50 ёш ва ундан катталар, Конгрессдаги стаж камида 20 йил 20 йил 24 йил Т ў ли қ пенсия бериш Конгрессдаги стаж ё 62 катталар,ва ш ундан Конгрессда ги стаж камида 5 йил 5 йил 10 йил 50 ё ва ундан катталар,ш Конгрессда ги стаж камида 20 йил 20 йил 24 йил Ҳ ар кандай ёшда, Конгрессдаги стаж ка мида 25 йил 25 йил 26 йил

Ҳар кандай ёшда, Конгрессдаги стаж камида 25 йил 25 йил 26 йил Федерал хизматчиларнинг пенсия таъминоти. Федерал хизматчилар федерал хизматчилар учун мўлжалланган пенсия тизими, ижтимоий таъминот тизими ҳамда федерал хизматчилар ва ҳукумат томонидан маблағ билан таъминланадиган пенсия жамғармасидан пенсия оладилар. Федерал хизматчилар учун мўлжалланган пенсия таъминоти тизимидан улар чиққан пайтдан тўлиқ ёки тўлиқ бўлмаган пенсия олишлари ёки тайинланган пенсияни олиш муайян ёшгача кечиктирилиши мумкин. (3-жадвал Федерал хизматчиларга тўлиқ пенсия бериш шартлари ва улар оладиган тўлиқ пенсия миқдорлари Тўлиқ пенсия бериш шартлари Иш стажи 62 ёш ва ундан катталар, иш стаж камида 5 йил бўлса 5 йил 10 йил 60 ёш, иш стажи камида 20 йил бўлса 20 йил 24 йил Туғилган йилига қараб 5557 ёш, иш стажи 30 йил бўлса 1948 йилгача туғилганлар учун 55 ёш ва ундан катта, у 1970 йилда ва ундан кейин туғилганлар учун аста секин ошиб боради 30 йил 35 йил Хусусий сектор ходимларининг пенсия таъминоти. Хусусий сектор ходимларининг ижтимоий таъминот тизими бўйича пенсия таъминоти конгрессменлар ва федерал хизматчиларнинг ижтимоий таъминот тизими бўйича пенсия таъминоти билан бир хил шартларда амалга оширилади. Фирмадаги иш стажи 5 йил бўлса, ходим 65 ёшда, иш стажи 10 йил бўлса, 55 ёшда пенсияга чиқиши мумкин. 65 ёшгача пенсияга чиқилган такдирда,

пенсияга чиқиш ва 65 ёшга тўлиш оралиғидаги даврнинг ҳар бир йили учун пенсия 4% га камайиб боради. Пенсияни ҳисоблаш учун асос сифатида энг кўп маошли кетмакет келган беш йилда олинган ўртача йиллик маошдан фойдаланилади. АҚШ Конгресси аъзолари, федерал хизматчилар ҳамда АҚШ иқтисодиётининг хусусий сектори ходимлари пенсия таъминотининг қисқача таҳлилидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: • конгрессменлар Федерал ҳукумат хизматчиларига қараганда имтиёзлироқ шартларда пенсияга чиқадилар; • конгрессменлар иш ҳақига нисбатан оладиган пенсия миқдорлари федерал хизматчиларникидан катта; • хусусий сектор ходимлари 62-65 ёшда фирмадаги иш стажи 5 йил бўлган ҳолда фирмадан тўлиқ пенсия ва иш стажи 10 йил бўлган ҳолда камайтирилган пенсия олади; Пенсиялар билан бир қаторда меҳнат учун тўланган ҳар хил ҳақлар пенсионерлар даромадининг муҳим манбалари ҳисобланади. Бундай ҳақлар умумий даромадларнинг 17% ни, жамғармалар эса 25% ни ташкил қилади. Пенсия ислоҳотининг Чили модели одатда пенсияларни молиялаштиришнинг энг яхши усули ҳақидаги мунозараларда ўзига хос андоза сифатида келтирилади. Аргентина, Перу ва Колумбия ўз пенсия тизимларини асосан Чили андозасига кўра ислоҳ қилдилар. Пенсия тизими ислоҳоти Чилида 1981 йилда, А. Пиночет ҳукмронлиги даврида ўтказилди. Чили тажрибасидан фойдаланиш масаласини муҳокама қилишда Чили ислоҳоти иқтисодиёт сезиларли даражада жонланган шароитда амалга оширилганини эътиборга олиш лозим. Бу ҳукуматга пенсия ислоҳотини яхши молиялаштириш имконини берди. Шу даврда Чили жамғарма бозорида юз берган катта ўсиш пенсия жамғармаларининг юксак даражада рентабеллигини таъминлади. Ислоҳотнинг муваффакиятига қулай демографик вазият ҳам имконият яратди. Чилида аҳолининг атиги 8% пенсия

ёшида (Россияда 16%) бўлиб, бир пенсионерга 12,8 та ишловчи тўғри келади. Янги пенсия тизими ёлланма ходимларни мажбурий таъминот қилишга асосланади. Ходимлар ўз маошининг 10% ни пенсияни таъминот қилувчи жамғармалар (компаниялар)дан бирига тўлашлари шарт. Мажбурий таъминот ёши эркаклар учун 65, аёллар учун 60 ёш қилиб белгиланган. Таъминотланган шахслар у ёки бу жамғармани алмаштириш ҳуқуқига эга, бунда улар жамғарилган капиталга бўлган ҳуқуқни ўзи билан олиб кетади. Ўзини ўзи банд қилган аҳоли бу жамғармаларда ихтиёрий равишда таъминотланиши мумкин. Пенсия таъминотига қўшимча равишда ходимлар ногиронлик ва боқувчисини йўкотганлик учун эҳтиёт шарт таъминотланишлари лозим. Бунга маошдан яна 3% ажратилади. Таъминотланувчи пенсия ёшига тўлгач, жамғарилган капиталдан таъминот компаниясидан умрбод шахсий пенсия олиш учун фойдаланиши ёки компания билан ҳисоб-варақдан маблағларни режали равишда олиш ҳақида келишиши мумкин. Бадал миқдори белгиланган бошқа тизимлардаги каби Чили тизимида ҳам пенсия таъминоти даражасини олдиндан баҳолаш кийин. Жамғармалар амалга оширадиган тўловлар маош билан боғлик таъминот бадалларидан, шунингдеқ капитал жамғариш йўли билан олинган даромадлар ва яратилган захиралар ҳисобидан молиялаштирилади. Натижа ўртача маошнинг ўсиши ва ссуда капитали бозоридаги фоиз ставкасининг ўзаро нисбати билан белгиланади. Фоиз ставкаси маошнинг фоиз ҳисобида кўпайишидан қанча ортиқ бўлса, бошқа тенг шартларда пенсия таъминоти даражаси шунча юқори бўлади. Пировардида охирги даромаднинг 20-70% миқдорида пенсия олиш мумкин. Бу пенсия таъминоти даражасини режалаштириш учун ишончли замин яратмайди. Жамғармалар таъминот бадалларидан келган тушумларни Чили, қисман Халқаро ссуда капиталлари бозорида инвестициялаштиради. 1981-1995 йилларда инвестицияларнинг ўртача даромаддорлиги йилига тахминан 13%

ни ташкил этди. Бунда жамғармалар даромадлилик кўрсаткичига кўра бир биридан анча фарқ қилади. 1995 йил Чилида ссуда капиталлари бозорида рақобат билан боғлиқ танглик юзага келди. Бу танглик мазкур жамғармаларга ҳам таъсир этмай колмади. Пировардида фондлар ўз асосий капиталининг 4,7% ни йўқотди. 1995 йилгача 25та жамғарманинг фаолиятига рухсат берилган эди. Бироқ уларнинг айримлари рентабеллигининг пастлиги туфайли ёпилди. 1995 йилнинг охирида бу жамғармаларда 5 миллионга якин иштирокчилар бўлиб, уларнинг атиги 3 миллионтаси таъминот бадаллари тўлар эди. Таъминотланувчиларнинг 80% дан кўпроғининг шахсий ҳисоб-варақалари 5 йирик жамғармаларда жамланган. Жамғармаларнинг асосий капитали тахминан 23 млрд. АҚШ долларини ташкил этадики, бу Чили ЯИМ миқдорининг ярмига тенгдир. Чилида амалга оширилган пенсия ислоҳоти пенсия таъминоти тизимига давлат ва сиёсатнинг таъсирига чек қўйиш максадини кўзлайди. Илгари бу пенсиялар миқдори ва уларни индексация қилиш чегараларини белгилашдан иборат эди. Иқтисодий юксалиш босқичида пенсиялар сахийлик билан ошириб борилди. Танглик юз бериши билан пенсиялар амалда инфляция таъсирида қадрсизланди. Гарчи қонунда нархларга қараб пенсияларни индексация қилиш назарда тутилган бўлсада, индексация механизми тўла даражада амал қилмас эди. Ислоҳот натижасида сиёсат чиндан ҳам аввал янги тизим бўйича пенсия беришга ўз таъсирини йўқотди. Бироқ бундай пенсияларни ҳанузгача таъминотланган шахсларнинг жуда оз қисми олаётгани сабабли, бу ҳолат иккинчи даражали аҳамиятга эга. Аммо пенсиялар бериш ва бунинг учун капитал яратишга асосларни қўлга киритишга давлатнинг таъсири ҳанузгача мавжуд. У ёки бу жамғарманинг стратегияси етарли даромад келтирмаса, пенсияни давлат тўлайди. Энг кам пенсияни фақат 20 йил мобайнида бадаллар тўлаган одам олади.

Чилида амал қилувчи пенсия таъминоти тизими ёлланиб ишлайдиган аҳолининг тахминан 60 фоизинигина қамраб олади. Норасмий меҳнат фаолияти секторида ўзини ўзи банд қилган аҳоли, тўлиқ бўлмаган ставка бўйича ишловчи шахслар ҳамда ишсизлар томонидан таъминот бадаллари кўпинча тўланмайди, чунки улар таъминот бадалларини тўлаш учун етарли маблағларга эга бўлмайди. Шундай қилиб, улар пенсия таъминоти тизимидан четда колади. Чилида шундай бир амалиёт кенг тарқалганки, ходимлар иш берувчи билан солиқ органларига тақдим этиладиган ҳужжатларда маошнинг бир қисминигина кўрсатиш ҳақида келишиб оладилар. Натижада ижтимоий таъминотга чегирмалар маошнинг шу қисмидангина амалга оширилади. Пировард натижада бу жамғармаларда иштирок этаётган аҳолининг учдан бир қисмидан кўпроғи қашшоқлик чегарасидан пастда яшаши билан белгиланади. Францияда ҳозирги пенсия таъминоти тизимининг асослари иккинчи жаҳон урушидан кейин яратилди. Ўз мавжудлигининг дастлабки 40 йилида тизим ижтимоий ҳимояни аҳолининг барча қатламларига нисбатан татбиқ этиш ва тўланадиган нафақалар даражасини ошириш томонга такомиллашиб борди. Бир неча озми кўпми муваффакиятли уринишлардан кейин мавжуд пенсия таъминоти тизимининг охирги энг йирик ислоҳоти 2003 йилнинг ўрталарида ўтказилди (Фийон қонуни). У турли секторларнинг ходимлари пенсияга чиқаётганида қўйиладиган талабларни аста секин тенглаштириш ва қаттиқлаштиришга қаратилган: 2008 йилдан 60 ёшдан бошлаб тўлиқ, пенсия олиш учун умумий меҳнат стажи 40 йил бўлиши керак; “иш-пенсия” нисбати иккига бир даражада (2003 йил даражаси) 2020 йилга қадар барқарор бўлиб қолиши учун зарур меҳнат стажини янада ошириш назарда тутилган.

Қонунда пенсияни ўртача иш ҳақининг ўсиш даражасига эмас, балки нархларнинг ўсиш суръатига кўра индексация қилиш принципи ҳам узил кесил қайд этилди. Бунга нархларнинг ўсиш суръати иш самарадорлигининг ўсиш суръатларини ҳисобга олмасдан, иш ҳақининг ўсиш даражасидан орқада юриши сабаб бўлди. Пенсияга чиқиш ёшининг қуйи чегараси 60 ёш, бироқ Фийон қонунига биноан тўлиқ пенсия олиш учун умумий меҳнат стажи 160 квартал (40 йил)дан кам бўлмаслиги керак. Агар меҳнат стажи етарли бўлмаса, пенсия миқдори стажнинг етишмаётган квартали ёки 65 га етмаётган йиллар сони учун 1,25% га камайтирилади (етишмаётган кварталларнинг энг кам қиймати танланади). Бу “жарима коэффициенти” 25% дан ошиши мумкин эмас. 65 ёшга тўлган фуқаро меҳнат стажи қанчалигидан қатъий назар тўлиқ, меҳнат пенсияси олиши мумкин. Янги қонунда стаж 160 кварталга етганидан ёки фуқаро 65 ёшга тўлганидан кейин меҳнат фаолиятини давом эттирганлик учун ҳар иш йилига 3% миқдорида 15% чегарасида устама назарда тутилган. Ногиронлар, уруш катнашчилари, концлагерларнинг собиқ махбуслари меҳнат стажидан катъий назар 60 ёшда тўлиқ пенсия олиш ҳуқуқи билан пенсияга чиқишлари мумкин. Меҳнат фаолиятини эрта бошлаган одамлар учун 56 ёшдан, бироқ меҳнат стажи салмоқли (16 ёшдан ишлай бошлаганлар учун 168 квартал) бўлган ҳолда пенсияга чиқиш имконияти назарда тутилган. Франция пенсия тизимида иштирокчининг касбий фаолияти белгисига кўра режимларнинг тўрт катта тоифасини фарқлаш мумкин: - ёлланма ишчи ва хизматчилар режимлари; - давлат хизматчилари режимлари; -йирик миллий монополияларга хизмат кўрсатувчи махсус режимлар; - ноёлланма ходимлар (ҳунармандлар, савдогарлар, шифокорлар ва ҳ.к.)нинг режимлари. Қуйида келтирилган 1жадвалда кўриниб турганидек ёлланма ишчи ва хизматчилар режимлари иш билан таъминланган аҳолининг учдан икки қисмидан кўпроғини қамраб олади. Бироқ уларнинг тўловлар умумий

ҳажмидаги улуши пенсия олувчилар умумий сонидаги улушига қараганда камроқ бўлиб, бу аввало уларнинг асосий режими 65 ёшдан ошган қарияларнинг барчасига пенсиянинг энг кам даражасини кафолатловчилик вазифасини бажариши билан боғлиқ. 2001 йилда мажбурий пенсия таъминоти бўйича пенсия тўловларининг умумий даражаси 173 млрд. еврога етдики, бу Франция ЯИМнинг 12% га яқинини ташкил этади. Экспертларнинг баҳолашларига кўра, бу кўрсаткич 2040 йилга бориб ЯИМга нисбатан 14-18% га етиши мумкин. Ёлланма ишчи ва хизматчилар учун мажбурий пенсия таъминоти тизими икки даражали: ҳар бир ишловчи асосий режимда ва бир ёки бир нечта қўшимча режимларда иштирок этади. Асосий режимлар. Қарилик бўйича таъминот миллий кассаси (CNAVPL) қишлоқ хўжалигидаги ёлланма ходимлардан ташқари, барча ёлланма ишчи ва хизматчилар учун меҳнат пенсиясининг асосий қисмини таъминлайди. Пенсияга чиқиш шартларига биз юқорида тавсиф бериб ўтдик. Пенсия миқдори меҳнат стажи (160 квартал атрофида) ҳамда энг кўп ҳақ тўланган 25 йилдаги ўртача иш ҳақининг 50% ни акс эттирувчи айрим ҳисобланган катталик билан мутаносиб (50%*S25). Бунда бутун иш ҳақи эмас, балки унинг “ижтимоий ҳимоя юқори чегараси” доирасидаги қисмигина ҳисобга олинади. Бу кўрсаткич 2003 йилда салкам 30 минг еврони ташкил этди. Шуни таъкидлаш лозимки, меҳнат стажига ҳарбий хизматни ўташ, болаларга қараш, мажбурий ишсизлик даврлари ҳам тўлиқ ёки қисман киритилади. Ижтимоий бадаллар пенсия тўловларининг 70% ни таъминлайди, пенсиянинг қолган қисми мақсадли трансфертлар ҳисобидан, хусусан, Қарилик бўйича бирдамлик жамғармасидан тўланади. Бу жамғарманинг даромадлари фискал хусусиятга эга бўлиб, белгиланган энг кам даражага (ёлғиз яшайдиган пенсионер учун ойига 600 евро) етиши учун ижтимоий пенсиялар ҳамда меҳнат пенсиясига қўшимчаларни молиялаштиришга мўлжалланган.

Қўшимча режимлар. Асосан малакасиз ходимлар учун мўлжалланган Қўшимча пенсия режимлари уюшмаси ҳамда бошқарув бўлими (ARRCO) ва малакали ходимлар учун мўлжалланган Пенсия муассасалари умумий уюшмаси (AGIRC) ёлланма ходимларнинг мажбурий қўшимча режимлари ҳисобланади. Бу режимларда қўлланиладиган пенсия ҳуқуқларини балларда ҳисоблаш тизими Францияга хосдир: бадал миқдори ва баллни сотиб олиш қийматидан келиб чиқиб, иштирокчининг шахсий ҳисобварағига муайян баллар киритилади (бадал харид нархи). Турли йилларда сотиб олинган баллар алоҳида ҳисобга олинмайди ва бир хил хизмат кўрсатиш қийматига эга бўлади. Иштирокчи пенсияга чиққанида унга баллга хизмат кўрсатиш қийматига тўпланган баллар сонининг кўпайтмасига тенг пенсия тўланади. Қўшимча режимлардан тўловлар маошнинг 20-40%ини ташкил этади. Давлат хизматчилари режимлари. Иш берувчи давлат пенсия бадалларини тўламайди, балки пенсия тўловларининг зарур миқдорлари билан ходимларнинг ставкага нисбатан (мукофотларни ҳисобга олмаганда) 7,85% ни ташкил этувчи бадаллари ўртасидаги тафовутни коплайди. Қонун қабул қилингунга қадар давлат хизматчиларининг пенсияга чиқиш шартлари анча осон бўлиб, 60 ёшда пенсияга чиқилганида меҳнат пенсиясининг камайишини назарда тутмас эди. Юқорида қайд этиб ўтганимиздеқ Фийон қонуни 60 ёшдан бошлаб пенсия олиш учун умумий меҳнат стажи (160 квартал) тушунчасини муомалага киритди ва бу меъёрни давлат хизматчилари учун аста секин (2003 йил 150 кварталдан 2008 йилга келиб 160 квартал) жорий этилди. Давлат хизматчисининг пенсияси охирги 6 ой учун ўртача мансаб маошидан келиб чиқиб, мукофотларни ҳисобга олмасдан ҳисобланади. Ҳисобга олинадиган давр 160 квартални ташкил этади (ислоҳотгача 150 квартал). Шундай қилиб, ўриндошлик коэффициентининг юқори чегараси иш ҳақи охирги ставкасининг 75% и даражасида сақланиб қолади, бироқ, унга эришиш учун зарур меҳнат стажи ошади. Янги қонунда ёлланма ходимлар

учун пенсияни таъминот қилиш мажбурий қўшимча режимини жорий этиш назарда тутилган. Махсус режимлар. Бу режимлар йирик миллий монополиялар (темир йўлчилар, «Электросите де Франс» ходимлари ва бошқалар)га хизмат кўрсатади. Улар пенсияга чиқиш учун (кўпинча 55 ёшдан) жуда қулай шартшароитлар яратади, бунда меҳнат стажининг бир киши 1дан катта коэффициент билан ҳисобга олиниши мумкин, меҳнат даромадларининг ўриндошлик коэффициенти эса кўпинча 80% дан ортиқ бўлади. Давлат хизматчилари режимлари учун бўлганидек пенсиялар тўлаш учун етмаётган ресурслар миллий бюджетдан тўланади (улар ҳозир тўловларнинг 50% дан кўпроғини ташкил этади). Шуни таъкидлаш лозимки, Фийон ислоҳоти бу режимларнинг иш принципларига даҳл этмади ва уларнинг устун мавқеини сақлаб қолди. Ноёлланма ходимларнинг режимлари. Бу тоифага мансуб ходимлар ҳамда эркин касб эгалари учун уларнинг «ишлаб чиқариш капитали» (дўкон, хусусий амалиёт ва х.к.)ни сотишдан олинган даромадлар пенсиялар учун асосий даромад манбаи бўлиб хизмат қилади. Ноёлланма ходимларнинг режимлари касбий белгига кўра фарқланади, уларнинг иш принципларини эса ноёлланма ходимларнинг тегишли уюшмалари белгилайди: ҳунармандлар режими — (CANCAVA) Тижоратчилар ва саноатчилар режими (ORGANIC). Уларнинг асосий режимларида ёлланма ходимлар асосий режимининг қоидалари амал қилади, қўшимча режимлар эса баллик тизим бўйича фаолият кўрсатади. эркин касблар режими (CNAVPL шифокорлар, архитекторлар ва х.к.). Бу режимда барча касблар учун ягона асосий тизим амал қилади, бунда қўшимча режим мавжуд 12 касбий бирлашмаларнинг ҳар бири учун ўзига хос бўлади. 2004 йилдан меҳнат стажи йилларида пенсия ҳуқуқларини ҳисобга олиш баллик тизим билан алмаштирилди. Қўшимча номажбурий пенсия таъминоти. Францияда мажбурий пенсия таъминоти режимларидан ташқари, капиталлаштириш принципларига

асосланган ва корхоналар томонидан муайян тоифадаги ходимлар учун ташкил этиладиган номажбурий қўшимча дастурлар ҳам мавжуд. Хусусий пенсия жамғармалари ёки қўшимча капиталлаштириш жамғармаларида ихтиёрий шахсий иштирок кенг тарқалмаганининг сабабларидан бири шундаки, мажбурий таъминот тизими меҳнат даромадлари ўрнини босишнинг юксак даражасини таъминлайди. Марказий ва Шаркий Европа мамлакатлари ўз пенсия тизимларини ислоҳ қилишга жаҳонда пенсия таъминотининг ривожланиш имкониятлари ҳақида ҚИЗҒИН мунозаралар бошланган ва шаклланган, пенсия схемаларини янги демографик ва ижтимоий-иқтисодий шарт шароитларга мослаштириш амалга оширилаётганига 20 йилдан ошган бир шароитда киришдилар. Шу сабабли, Марказий ва Шарқий Европа мамлакатлари жаҳон тажрибасидан сабоқ олиш ва бу мухим соҳадаги ўзгаришлар жараёнини белгилаш ва назорат қилишга қодир конун қоидаларнинг келажакка қаратилган изчил ва ўзаро боғланган мажмуини ишлаб чиқиш имкониятига эга эдилар. Туб иқтисодий ўзгаришлар бошлангунга қадар Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларида шаклланган пенсия тизимлари тақсимловчи хусусиятга — бир хиллаштирилган ва кенг қамровли, яъни ривожланган мамлакатларнинг пенсия схемалари замирида ётувчи мезонларга мос келар эди. Айрим мамлакатларда пенсия тизимлари ўз хусусиятларига эга, масалан, собик ГДРда (ихтиёрий) ва Руминияда (мажбурий) қўшимча пенсия таъминоти мавжуд эди. Марказий ва Шаркий Европа мамлакатларида пенсия тизимларини ислоҳ қилиш зарурияти жаҳоннинг аксарият мамлакатлари учун умумий сабаблар аҳолининг қариши ва мавжуд пенсия схемаларининг инқирози билан белгиланади. Бунда мамлакатлар бошдан кечираётган ўтиш даврининг айрим хусусиятлари юқорида кайд этилган омиллар таъсирини янада кучайтиради. Ривожланган мамлакатлардаги демографик тенденциялар Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларига ҳам хосдир. Аҳолининг қариши пенсионерлар сони мутлоқ миқдорда ҳам, нисбий миқдорда ҳам тинимсиз

ошиб бораётир. Хозирги вақтда аҳолининг умумий сонида уларнинг улуши Болгария, Венгрия ва Чехияда тахминан 29-30% ни ташкил этади. Бу кўрсаткич Польша ва Словакияда бироз камроқ 23-25%, Руминия ва Хорватияда эса сезиларли даражада паст бўлиб, бу мазкур мамлакатлардаги аҳолининг қулайроқ ёш таркиби билан боғлиқ бундан ташқари, туғилиш даражасининг пасайиши натижасида аксарият мамлакатларда болалар ва ўсмирлар улуши камайиб бораётир. Сўнгги йилларда банд бўлганлар ва пенсионерлар сонининг ўзаро нисбати сезиларли даражада ёмонлашди. Масалан, 1990 йилда Болгарияда банд бўлган ҳар 100 кишига 58 пенсионер тўғри келган бўлса, 1994 йилда 90 пенсионер тўғри келган. Венгрияда бу кўрсаткич тегишли равишда 45 ва 75, Польшада 44 ва 60, Словакияда 38 ва 50 ни ташкил этган. Шундай қилиб, меҳнатга кобилиятли аҳоли зиммасига тушадиган юк иқтисодий ривожланган мамлакатлардаги каби юксак даражага етган. Иқтисодий танглик ва бунинг натижасида давлат пенсия жамғармасига киритиладиган бадаллар миқдори ва давлатларнинг молиявий имкониятлари камайиб борган шароитда пенсиялар тўлаш харажатларининг ЯИМдаги улуши муттасил ошиб борган. Масалан, Болгарияда 90 йилларнинг биринчи ярмида пенсия таъминоти харажатларининг ЯИМдаги улуши 9 дан 11% га кўпайган; Венгрияда пенсия жамғармаси харажатларининг умумий миқдори 1995 йилда ЯИМнинг 9% ни ташкил этган, 2005 йилга бориб бу улушни 6,5% гача камайтириш кўзда тутилган. Чехияда мазкур кўрсаткич 1990-1996 йилларда 89% даражасида сақланиб колган. Польшада пенсия тизимига ЯИМнинг тахминан бешдан бир қисми сарфланади. Марказий ва Шаркий Европа мамлакатларидаги пенсия ислоҳотларида икки босқич кузатилади. Ислоҳотлар йўналишида дастлабки қадамлар ўтган асрнинг 80 йилларидаёқ ташланган ва улар пенсия тўловларини молиялаштириш манбаларини шакллантириш принципларини ўзгартириш билан боғлиқ бўлган. Пенсия жамғармалари давлат бюджетидан ажратилиб, хўжалик

бирликлари ва фуқароларга солиқ солишга асослана бошлади. Бошқача айтганда, пенсия таъминотидан пенсия cyғўртасига ўтиш жараёни бошланди. Масалан, 1989 йил Венгрияда ижтимоий таъминот жамғармаси давлат бюджетидан чиқарилди ва унинг негизида 1992 йилда мустақил пенсия жамғармаси ташкил этилди. Бу жамғарма даромадларининг тўртдан уч қисми барча хўжалик бирликлари иш ҳақи жамғармасидан қилинган ажратмалар ҳисобидан ва тўртдан бир қисми бошқа манбалар, шу жумладан, шахсий таъминотловчилар ҳисобидан тўлдириб борилади. Польшада 80-90йиллар чегарасида икки жамғарма: ижтимоий таъминот жамғармаси ва деҳқонлар пенсия жамғармаси ташкил этилди. Биринчи жамғарманинг тўртдан уч қисми солиқлар ҳисобидан ва тўртдан бир қисми давлат дотацияларидан шаклланади, иккинчи жамғарма тўла давлат бюджетига боғлик Шунга ўхшаш чоралар Марказий ва Шарқий Европадаги бошқа мамлакатларда ҳам кўрилди. 90 йилларнинг ўрталарида Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларининг аксарияти ўз пенсия тизимларидаги ўзгаришларни янада чуқурлаштиришга киришди. Бу ўзгаришларнинг умумий йўналиши шаклланган тақсимловчи пенсия схемасига ўзгартиришлар киритиш ва унга жамғариб бориладиган пенсия тизими унсурларини босқичма босқич жорий этиш. Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларидан Венгрияда амалдаги тақсимловчи пенсия тизимини модернизация қилишнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: • пенсияга чиқиш ёши аста секин эркаклар учун ҳам, аёллар учун ҳам 62 ёшгача оширилади (эркаклар учун бу ёш чегараси 2001 йилда кучга кирди, аёллар учун 2009 йилда кучга кирди); • пенсия олиш учун зарур энг кам иш стажи 15 йилдан 20 йилга кўпайтирилади, муддатидан илгари пенсияга чиқиш учун зарур иш стажи 10 йилни ташкил этади; • пенсияларни ҳисоблаш механизмига ўзгартиришлар киритилади (пенсияни ҳисоблаш учун асос сифатида бутун меҳнат давридаги даромад

солиғи солинмаган ўртача иш ҳақидан фойдаланилади ва пенсиянинг тўланган бадаллар миқдорига 60% ликлиги кучайтирилади); • индексация ўрнига нархлар ва иш ҳақининг ўсишига қараб аралаш индексация қўлланилади (истеъмол нархларининг ўсиш суръатига кўра 50% ва соф иш ҳақи миқдорининг ўсиш суръатига кўра 50%). Бу тизим доирасида ўртача иш ҳақи оладиган ходим ўртача соф иш ҳақининг 60% даражасидаги пенсияга умид қилиши мумкин. Меҳнат фаолиятини бошлаётган ва иш стажига эга бўлмаган шахслар янги уч даражали пенсия тизимида иштирок этишлари шарт. Меҳнат фаолиятига ислоҳотлар бошланган даврга қадар киришган шахслар учун янги тизимга ўтиш ихтиёрийдир. Ҳисоб китоблар 35-40 ёшдан кичик шахслар учун янги тизимга ўтиш фойдали бўлишини кўрсатади. Модернизация қилинган тақсимловчи тизимдаги қоидалар янги тизимнинг биринчи даражасида ҳам амал қилади, яъни бу ерда унинг асосий принциплари: мажбурий хусусияти, давлат кафолатлари, авлодларнинг бирдамлиги ва хоқазолар сақланиб колади. Бироқ пенсиялар миқдори мўлжалланган ажратмалар ставкаларининг пасайишига мутаносиб равишда камайиб боради. Бунга кўра, ўртача иш ҳақи олган ва тўлиқ иш стажига эга бўлган ходим ўртача иш ҳақининг 40% миқдорида пенсияга умид қилиши мумкин. Иккинчи даража жамғариб бориладиган мажбурий пенсия ўзини ўзи таъминлашга, пенсия миқдорини киритилган шахсий пенсия бадалларининг миқдорларига қаттиқ боғловчи таъминотлаш принципига, шахсий пенсиянинг капиталлаштирилган схемасига асосланади. Чехиядаги пенсия ислоҳотида асосий эътибор амалдаги таксимловчи пенсия тизимини модернизация қилиш ва ихтиёрий хусусий пенсия жамғармалари фаолиятини тартибга солиш масалаларига қаратилган. 1995 йилда қабул қилинган асосий давлат пенсия тизими тўғрисидаги қонунда аввало пенсия ёшини аста секин ошириб бориш назарда тутилган. 2006 йилга келиб пенсия ёши эркаклар учун 62 ёш ва аёллар учун 57-61 ёшга етди.

Аввалги тизимда пенсия ёшини ҳисоблашда энг кўп иш ҳақи тўланган 10 йил асос қилиб олинар эди, бу давр аста секин 30 йилгача оширилади, барча пенсия имтиёзлари бекор қилинади. Польшада ҳам янги пенсия тизими уч даражадан иборат: биринчи даража тақсимловчи пенсия схемаси, иккинчи даража жамғариб бориладиган мажбурий схема ва учинчи даража ихтиёрий жамғармалар. Янги пенсия тизимида 30 ёшдан кичик ишловчиларнинг иштирок этиши мажбурий, крлганлар учун ихтиёрий. Пенсияга чиқиш ёшини хар бир иштирокчи ўзи танлайди, фақат бу ёшнинг қуйи чегараси эркаклар учун ҳам, аёллар учун ҳам 62 ёш этиб белгиланган. Зарур меҳнат стажи иккала жинс вакиллари учун 25 йилгача оширилган. Пенсия ислоҳотлари концепциялари ва улар атрофида кетаётган бахсларнинг таҳлили қуйидаги хулосаларга келиш имконини беради. 1. Ҳозирги босқичда ислоҳотлар замирида мавжуд тизимни ўзгартириш эмас, балки уни модернизация қилиш ва давлатнинг тақсимловчи пенсия тизими, жамғариб бориладиган схема ва ихтиёрий пенсия таъминотини ўзида мужассамлаштирган кўп даражали тизимни жорий этиш ётади. 2. Марказий ва Шарқий Европадаги мамлакатларнинг аксарияти ислоҳотларни амалдаги тақсимловчи пенсия тизимини модернизация қилишдан бошлади. Бу пенсияга чиқиш ёшини ошириш, имтиёзли пенсияларни камайтириш ёки бекор қилиш, пенсия олиш учун зарур меҳнат стажини кўпайтириш ва бошқа чораларни ўз ичига олади. 3. Барча мамлакатларда янги тизимга босқичма босқич ўтилади. 4. Ўтишнинг айрим унсурлари, шунингдек уни молиялаштириш манбалари ҳар бир мамлакатда ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, Польшада бу мақсадларда хусусийлаштиришдан олинган даромадлардан фойдаланиш кўзда тутилган. 5. Ислоҳотларнинг концепциялари қаттиқ сиёсий рақобат шароитида ишлаб чиқилган ва муаллифларнинг режаларига жуда кўп ўзгартишлар

киритилган, Айрим мамлакатларда муқобил вариантлар таклиф этилган ва мухокама қилинган. 6. Ислоҳотларнинг айрим жиҳатлари пухта ишлаб чиқилмагани барча мамлакатларда қайд этилади. Бу аввало капиталлар бозори ривожланмаган, хусусий пенсия жамғармалари фаолиятини тартибга солишнинг таъсирчан воситалари мавжуд бўлмаган шароитда мазкур жамғармаларнинг фаолиятига тегишли. 7. Яна шуни ҳам унутмаслик керакки, аксарият мамлакатларда пенсия ислоҳотлари иқтисодий ўсиш юз бераётган ва иш ҳақи ошиб бораётган шароитда бошланади. Хитойда ижтимоий таъминот тизимини ислоҳ қилишнинг асосий мақсади аҳолининг фаровонлигини ошириш, шунингдек иқтисодий ислоҳот, шу жумладан давлат сектори корхоналаридаги ислоҳот учун кулай шарт шароит яратишдан иборат. Ижтимоий таъминот ислохотининг бош йўналиши суғypтa, пенсия таъминоти, тиббий хизмат кўрсатиш, шунингдек ишсизлик бўйича таъминотни ислоҳ қилиш. Хитойда иқтисодий ислоҳотни амалга ошириш жараёнида ижтимоий кафолатлар тизими ишлаб чиқилган бўлиб, у умуммиллий миқёсда қўлланилмокда. Корхоналарда банд бўлганлар учун пенсия таъминоти ва тиббий таъминот дастурлари бирхиллаштирилган. Таъминотнинг бу икки тури Хитой учун мутлақо янги бўлган «шахсий» ва «ижтимоий» ҳисоб-варақларнинг уйғунлигига асосланади. Ишсизлик бўйича таъминот тизимининг схемаси ҳам белгиланган. Пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш йўлларини танлаш учун Хитой бошқа мамлакатлар тажрибасини 10 йил давомида ўрганди. Бунинг натижаси улароқ Хитой ҳукумати 1997 йилда «Корхоналарда пенсияни таъминот қилиш ягона тизимини шакллантириш тўғрисида» карор қабул қилди. Ҳужжатда «шахсий» ва «ижтимоий» ҳисоб-варақларни жорий этиш зарурлиги кўрсатилди. Бу тизим умуммиллий миқёсда 1998 йилдан амал қила

бошлади. Унинг асосий мазмунини мухтасар тарзда қуйидаги тўрт қоида билан тавсифлаш мумкин. 1) Амал қилиш соҳаси. Янги пенсияни таъминот қилиш тизими шаҳарлардаги барча корхоналарга ва барча шаҳар аҳолисига нисбатан татбиқ этилади. Шаҳар корхоналари деганда нафақат давлат мулкига мансуб корхоналар, балки коллектив, хусусий корхоналар, хорижий капитал иштироки даги корхоналар, унингдек чет эллик ватандошлар, Тайван, Гонконг, Макао компаниялари томонидан инвестициялашти риладиган корхоналар тушунилади. Бу ижтимоий таъминот жамғармани сезиларли даражада ошириш имконини беради. Энг муҳими, барча шаҳар корхоналари бир хил бошланғич шарт шароитларга, шунингдек рақобат учун одилона шарт шароитларга эга бўлади. Янги пенсия тизими шаҳар иқтисодиётида банд бўлган аҳолининг барча тоифалари, шу жумладан, хусусий корхоналарнинг мулкдорлари, ўзини ўзи банд қилган айрим ишловчиларга нисбатан қўлланилади. Мамлакатнинг ижтимоий иқтисодий ривожланишида, аҳолининг қариш суръатларида минтақавий фарқлар мавжудлиги сабабли ҳукумат пенсияни таъминот қилиш дастурини амалга оширишнинг айрим ҳудудлар бўйича ҳар хил режимини назарда тўтган. Марказга буйсинувчи шаҳарлар, жанубишарқий денгиз олди ҳудудлари, Марказий Хитойда янги дастурни жорий этишнинг асосий кўрсаткичларига 1998 йилда, бошқа ҳудудларда 1999 йилда эришилди. Умуман олганда, пенсия таъминоти билан қамраб олиш даражаси мамлакат бўйича 1997 йилдаёқ ҳар хил мулк шаклларидаги корхоналарда банд бўлганлар умумий сонининг 78,4% ни ташкил этди (1жадвал). 2) Таъминот бадаллари. Таъминотловчи ва унинг корхонаси ҳар ойда таъминот бадаллари киритиши лозим. Мазкур бадаллар тўланмаган ҳолда айбдорларга нисбатан таъсир чоралари, жиддий ҳолатларда жазо қўлланилади. Таъминот бадали миқдорини аниқлаш учун асосий кўрсаткичлар сифатида корхонанинг иш ҳақи жамғармасидан ва

ишловчининг ўтган йилги ўртача ойлик маошидан фойдаланилади. Бу таъминот бадалларининг миқдорларини аниқлашга нисбатан ёндашувни стандартлаштириш имконини беради. Пенсия ислоҳоти доирасида ҳукумат маош миқдорининг қуйи ва юқори чегараларини белгилаган бўлиб, пенсия нафақасининг миқдори шундан келиб чиқиб аниқланади. Мазкур минтақадаги ишловчилар ўртача ойлик маошининг 60% ҳисоб китоб учун энг кам катталик ҳисобланади. Ишловчининг маоши бу ҳудуддаги ўртача ойлик маошдан 300% ортиқ бўлган ҳолда ортиқча ҳажм пенсия нафақасини ҳисоблашда ҳисобга олинмайди. Мазкур амалиёт Хитойда ривожланган мамлакатлардаги пенсияни таъминот қилиш тажрибасидан ўзлаштирилган. 3) Пенсияни таъминот қилиш жамғармаси. Уни корхоналар, ишловчи, давлат ва бозор шакллантиради. Корхоналарнинг ажратмалари пенсия жамғармасини тўлдириш манбаларидан бири. Бу ажратмаларнинг катталиги иш ҳақи жамғармаси ҳамда ҳукумат белгилайдиган ажратмалар меъёрига боғлиқ бўлади. Хитой Ҳалқаро меҳнат ташкилотининг тавсияларига амал қилиб, корхона ва ишловчиларнинг ажратмалари ўртасидаги нисбатни қайд этмокда. Нисбат 50:50 бўлса, бу иш ҳақи жамғармасига бадалларнинг 8% ни корхона ажратса, 8% ни ишловчи ўз маошидан ажратиши лозимлигини англатади. Ишловчи томонидан шакллантириладиган жамғарма ажратмалар меъёрининг ўсишига мутаносиб равишда ошиб боради. 4) Шахсий пенсия ҳисоб варақлари. Пенсия ислоҳоти доирасида жорий этилган шахсий ҳисоб варақлар Хитой учун янги ҳодиса бўлиб, у Сингапур ва Чили тажрибасидан ўзлаштирилган. Унинг моҳияти шундаки, ижтимоий таъминот органлари ҳисоб-варақлар очадилар ва уларга хизмат кўрсатадилар, ишловчи ҳар ой ўз ҳисоб-варағига ўзининг ойлик маошидан қайд этилган фоиз бўйича таъминот бадаллари киритади. 1998 йилда бу фоиз 4 га тенг бўлса, янги аср бошида 8% га етди. Бу маблағлар ходимнинг шахсий мулки ҳисобланади, бироқ у мазкур маблағлардан истеъфо ёки пенсияга чиққунга қадар фойдалана олмайди.

Пенсия шахсий ҳисоб-варағи ходимни ўз маҳорати ва кўникмаларини ошириш, кўпроқ маош олиш ва кўпрок cyғypта бадали тўлаш, бинобарин, қариликда кўпроқ пенсия олишга рағбатлантиради. Боз устига, шахсий ҳисобварақларнинг мавжудлиги ходимда ҳимояланганлик, шунингдек ўз корхонаси, давлатига елкадошлик ҳиссини уйғотади. Японияда ижтимоий таъминот комплекс хусусиятга эга. У даромаднинг энг кам миқдори (пенсиялар, меҳнатга кобилиятсизларни таъминлаш), соғлиқни таъминот қилиш, муҳтожларга ёрдам кўрсатишни кафолатловчи тўловларни ўз ичига олади. Ижтимоий таъминот тизимининг концепцияси шунга асосланадики, у нормал фаолият кўрсатиши учун нафақат давлат ва бизнеснинг, балки ҳар бир фуқаронинг саъй-ҳаракатлари зарур. Ижтимоий таъминот таркибида энг кўп суммалар пенсия тўловларига йўналтирилади. 80-йилларнинг ўрталаридан пенсия тизими аста-секин ислоҳ, қилинмокда. У анча мураккаб ва серқатламдир. Ислоҳотнинг вазифаси - пенсия тизимини бир хиллаштириш ва уни икки қатламли қилиш. Бунда у бутун аҳолини камраб оладиган миллий пенсия тизими (асосий пенсия) ҳамда ёлланма ходимларга тўланадиган пенсиялардан ташкил топади. Асосий пенсия қарилиқ, ногиронлик бўйича, шунингдек барча муҳтожларга тўланади. Учдан бир қисми давлат бюджетидан, учдан икки қисми ҳар хил пенсия таъминот жамғармаларидан маблағ билан таъминланади. Ҳар бир ишловчи фуқаро у ёки бу жамғармага ҳар ойда 100 долларга яқин маблағ киритади (1994 йил). 20 ёшдан 60 ёшгача бўлган аҳолининг деярли барчаси пенсия жамғармаларини таркиб топтириш учун ишлайди. 90-йилларнинг ўрталарида асосий пенсия 65 минг иена (тахминан 600 доллар)ни ташкил этган. Шундай қилиб, пенсионерлардан иборат оилавий жуфтлик 1200 доллар миқдорида даромад олган. Хусусий сектор ёлланма ходимларининг пенсия жамғармаси корхоналарнинг ажратмалари, ходимларнинг бадаллари ва давлат киритган қўшимча маблағлардан ташкил топади. Пенсия эркак жинсига мансуб ходим ойлик маошининг (бонусларсиз) 70% га яқинини ташкил этади. Бу ҳолда

пенсионерлар оилавий жуфтлигининг даромади эр ва хотиннинг асосий пенсиялари билан бирга ёлланма ходимни таъминот қилиш пенсиясидан таркиб топади. 1994 йилда улар жамланган ҳолда ўрта ҳисобда 2200 доллардан ортиқ бўлган. Давлат ва муниципал корхоналар ва муассасалар ходимларшшнг пенсия жамғармалари иш жойида ташкил этиладиган ўзаро ёрдам жамиятларининг маблағларидан, шунингдеқ корхоналарнинг тўловлари ва давлат дотацияларидан таркиб топади. Қарилик бўйича асосий пенсияни олиш учун фуқаро 65 ёшга тўлиши ва 25 йиллик иш стажига эга бўлиши лозим. Шахс 60 ёшда пенсияга чиққан тақдирда, бундай пенсия миқдори белгиланган даражанинг 58%и гача камайтирилиши, 70 ва ундан катта ёшда пенсияга чиқканда эса, 188%и гача кўпайтирилиши мумкин. Ижтимоий таъминот тизимининг иккинчи унсури - соғлиқни суғурта қилиш . Бутун аҳолини қамраб олувчи олти муқобил тизим мавжуд: - хусусий сектордаги ёлланма ходимларнинг соғлиғини таъминот қилиш; - денгизчиларни таъминот қилиш; - давлат корхоналари ва муассасаларини таъминотлаш бўйича ўзаро ёрдам уюшмалари; - муниципал корхоналар ва муассасаларни таъминотлаш бўйича ўзаро ёрдам уюшмалари; -ўқитувчиларни ва хусусий мактабларнинг бошқа ходимларини таъминотлаш бўйича ўзаро ёрдам уюшмалари; - якка тартибда меҳнат фаолияти билан шуғулланувчилар, шунингдек ишламайдиган шахсларнинг соғлиғини миллий миқёсда таъминот қилиш. Тизимнинг учинчи унсури ижтимоий ёрдам кўрсатиш минимал турмуш даражасини ўзи таъминлай олмайдиган шахсларни қамраб олади. Бундай ёрдам яшаш минимумининг кафолатлари тўғрисидаги қонунга биноан кўрсатилади ва етти номинация бўйича тўланади:

- кундалик эҳтиёжлар; - таълим олиш; - турар жой; - тиббий хизмат кўрсатиш, оналик; - ишсизлик бўйича; - дафн маросимларига. Мазкур қонун қабул қилинган 1951 йилда бундай ёрдам аҳолининг 2,4% ига кўрсатилган бўлса, 90-йилларнинг ўрталарида бу кўрсаткич 0,7% ни ташкил этди. Тўловлар учун маблағлар марказий ва маҳаллий ҳокимият органлари томонидан 75:25 нисбатда берилади. Япония ҳукумати ижтимоий таъминот муаммолари орасида қарияларга муносиб турмуш даражасини яратишга катта эътибор беради. Бу мазкур тоифадаги шахслар сони ошиб бораётгани ва 2025 йилга бориб 5,2 млн. кишига (1993 йилда 2 млн. киши) етиши билан боғлик. Япония БМТ томонидан тузилган «қари жамиятлар» рўйхатига киритилгани бежиз эмас. Бундан ташқари, ҳаётнинг давомийлиги ўсаётгани ва мазкур тоифага мансуб аҳолининг меҳнат фаоллиги даври ошаётгани, шунингдек ёш ишчи кучи тақчиллиги туфайли қариялар меҳнат бозорининг муҳим таркибий қисмига айланади. Жаҳоннинг иқтисодий жиҳатдан қудратли мамлакатларидан бири саналган, БМТ маълумотларига кўра (1993 йил) ҳаёт сифатининг умумий кўрсаткичи жиҳатидан биринчи ўринга чиққан мамлакат Япониянинг ижтимоий таъминот тизими, унинг аҳолиси пенсиялар ҳамда соғлиқни таъминот қилиш билан кенг камраб олинганлиги, кам таъминланган ва ижтимоий ҳимоя қилинмаган аҳолига манзилли ёрдам кўрсатилиши, ижтимоий таъминот тизимига мамлакатдаги вазиятда юз берган ўзгаришларга қараб тузатишлар киритиб борилиши ва бу соҳадаги асосий вазифалар белгиланиши каби жиҳатлари алоҳида диққатга сазовордир. 3. Ривожланаётган давлатлар пенсия тизимлариннг хусусиятлари.

Мажбурий пенсия таъминоти ва меҳнат пенсиялари тўғрисидаги қонунлар пакети қабул қилиниши билан Россия Федерациясида пенсия таъминоти тизимининг қуйидаги таркиби юзага келди: қарилик ёки ногиронлик бўйича (асосий, таъминот ва жамғариб бориладиган қисмлар таркибидаги) меҳнат пенсиясини ҳамда қаровчисини йўқотганлик учун (асосий ва cyғypтa қисмлар таркибидаги) меҳнат пенсиясини ўз ичига олувчи мажбурий пенсия таъминоти; иш берувчиларнинг бадаллари ва фуқароларнинг мустақил пенсия жамғармалари ҳисобидан тўланадиган пенсияларни ўз ичига олувчи ихтиёрий пенсия таъминоти. «Мажбурий пенсия таъминоти тўғрисида»ги ва «Нодавлат пенсия жамғармалари тўғрисида»ги Федерал Қонунларга биноан ҳозирги вақтда иш олиб бораётган ва тегишли лицензияларга эга бўлган пенсия жамғармалари Россия Федерациясида пенсия таъминотининг юқорида санаб ўтилган таркибий қисмларидан ҳар бири бўйича фаолият кўрсатишга ҳақлидир. Пенсия тизимининг таркибий қисмларидан ҳар бирини муфассалроқ куриб чиқамиз. Мажбурий пенсия таъминоти Пенсия ислоҳоти конпепциясига биноан ҳозирги давлат пенсияси уч қисмдан ташкил топиши лозим: I. Асосий ёки ижтимоий қонун билан белгиланган, ҳамма учун бир бўлган пенсиянинг энг кам миқдори. У илгари қонунлар, фармонлар билан белгиланган пенсиянинг энг кам миқдори, компенсация тўловлари ва пенсияга устамаларни бирлаштирган. Унинг миқдори маошга ҳам, меҳнат фаолияти давомида тўланган таъминот бадаллари суммасига ҳам боғлиқ эмас. Умуман олганда, шахснинг меҳнат фаолияти қандай бўлганидан қатъи назар, давлат унга инфляцияга мувофиқ индексация қилинадиган муайян даражадаги даромад тўланишини кафолатлайди. II. Таъминот қисми пенсия стажига, яъни корхона ходим учун Пенсия жамғармасига ажратмаларни амалга оширган даврга ва бу ажратмалар

суммасига боғлиқ. Шахсга ҳар ойда тўланадиган меҳнат пенсияси таъминот қисмининг миқдорини ҳисоблаш жуда осон: пенсия тайинланган кунгача шаклланган пенсия капиталини кутилаётган пенсия тўловлари давридаги ойлар сонига бўлиш кифоя. Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида меҳнат пенсияларини ҳисоблаш учун 19 йил (288 ой)дан иборат давр қонунийлаштирилган. Пенсия капитали пенсия тайинлангунга қадар нарх-наво ҳамда мамлакатдаги ўртача ойлик маошнинг ўсишига қараб индексация қилиб борилади. III. Жамғариб бориладиган тизим ҳам пенсия жамғармалари миқдорига боғлик. Бироқ, таъминот қисмидан фарқли ўлароқ мазкур пенсия жамғармалари нафақат иш берувчи тўлаган солиқлар суммасидан таркиб топади, балки бу маблағларни ҳар хил инвестицион воситалар ёрдамида кўпайтирадиган нодавлат пенсия жамғармаси ёки бошқарувчи компаниянинг танланишига ҳам муайян даражада боғлиқ бўлади. Пенсия тайинланганидан сўнг жамғариб бориладиган қисмнинг миқдори ҳар йили инвестициялашдан олинган даромадларни ҳисобга олган ҳолда индексация қилинади. «Россия Федерациясида мажбурий пенсия таъминоти тўғрисида»ги Федерал Қонунга биноан пенсиянинг бу қисмини шакллантириш учун киритиладиган бадал миқдори маошнинг 26%ини ташкил этади. «Нодавлат пенсия жамғармалари тўғрисида»ги Федерал Қонунга биноан, юқорида кўрсатилган бадаллар кимнинг фойдасига киритилаётган ёки илгари киритилган бўлса, шу шахс Россия Федерациясининг Пенсия жамғармасига ўз пенсиясининг жамғариладиган қисмини нодавлат пенсия жамғармаси ёки бошкарувчи компанияга ўтказиш ҳақида ариза бериш ҳуқуқига эга. Шунингдек, жамғарилган маблағларни бир нодавлат пенсия жамғармасидан бошқа нодавлат пенсия жамғармасига ўтказиш тартиби ҳам назарда тутилган. Шундай қилиб, фуқаро ўз пенсия жамғармаларини шакллантиришнинг оқилона усулини танлаш ва уларнинг шаклланишини назорат қилиб бориш имкониятига эга.

Ихтиёрий пенсия таъминоти Ихтиёрий пенсия таъминоти Россия пенсия тизимининг узвий таркибий қисми ҳисобланади ва нодавлат пенсия жамғармаларида пенсия жамғармаларини фақат иш берувчилар ёки фуқароларнинг қўшимча ихтиёрий бадаллари ҳисобидан шакллантиришни назарда тутади. У ҳар хил шаклларда, чунончи: айрим корхоналар ва ташкилотлар, ишлаб чиқариш тармоқларининг пенсия тизимлари, ўз фойдаси ёки ўз яқинларининг фойдасига бадаллар киритувчи айрим фуқароларнинг пенсия таъминоти шаклида амалга оширилади. Шартлари қонунда белгилаб қуйилган давлат мажбурий пенсия таъминотидан фарқли ўлароқ ихтиёрий пенсия таъминотининг шартлари омонатчи билан жамғарма ўртасида тузилган шартномага мувофиқ белгиланади. Нодавлат пенсия жамғармаларида маблағларни ҳозирги вақтда ишлаётган фуқаролар ҳам, доимий равишда бадаллар киритиш учун етарли даромадга эга бўлган фуқаролар ҳам жамғариб боришлари мумкин. Пенсия жамғармалари бир марталик тушумларга эга мижозларнинг эҳтиёжларини қондирувчи вариантларни ҳам таклиф қилади. Омонатчи ва жамғарма ўртасидаги муносабатлар схемаси: омонатчининг эҳтиёжлари ва имкониятларига мувофиқ белгиланган пенсия шартномаси шартларига кўра омонатчи жамғармага пенсия бадаллари киритади. Жамғарма турли-туман инвестиция воситалари ёрдамида бу маблағларнинг сақланиши ва ўсишини таъминлайди, омонатчи пенсия ёшига тўлгач, унга пенсия тўловларини амалга оширади. Ҳозирги вақтда қонун ҳужжатларига биноан нодавлат пенсия жамғармаларига киритиладиган бадалларга ва нодавлат пенсия жамғармаларидан олинадиган пенсияларга ҳеч қандай солиқ солинмайди. Корхоналар учун эса, ходимлар фойдасига бадаллар киритиш солиқ солинадиган базани камайтиради. Шундай қилиб, нодавлат пенсия жамғармаларига маблағлар киритиш чиндан ҳам фойдали бўлиб колди.

Россияда пенсия таъминотида баъзи бир муаммоларга тўқнаш келинмокда. Биринчи ўринга «авлодлар тўқнашуви» муаммосини қўйиш мумкин. Халқаро меҳнат бюроси маълумотларига кўра, ҳозирги вақтда Европа Иттифоқига аъзо мамлакатларда пенсия ёшидаги аҳоли қарийб 100 млн. кишини ташкил этади, холбуки, аҳолининг умумий сони 321 млн. кишига тенг. 60 ёшдан катта шахслар улуши аҳоли умумий сонининг 20% га яқинини ташкил этади. Прогнозларга қараганда, 2025 йилга келиб 65 ёшдан катта шахслар сони 21 млн. кишига кўпаяди, потенциал фаол аҳоли сони эса 15 млн. кишидан кўпроққа камаяди* 31 . Россияда бу нисбат қуйидаги кўринишга эга: меҳнатга кобилиятли ёшдаги ҳар минг кишига 350 дан кўпрок пенсия ёшидаги шахслар туғри келади. Бу шароитда пенсия ёшини ошириш масаласининг қўйилиши бир қарашда табиий ҳолдек бўлиб туюлади. Дарҳақиқат, иқтисодий ривожланган мамлакатларда ёш цензининг умумий чегаралари Россиядагидан анча юқори. Айрим мамлакатларда фуқаро кайси жинсга мансублигидан катъий назар, ягона ёш цензи белгиланган (Данияда 67, Францияда 60, Германия, Испания, Бельгияда 65 ёш). Буюк Британияда пенсия ёши эркаклар учун 65 ва аёллар учун 60 ёшни ташкил этади. Фақат Италияда ёш цензи Россиядагига ўхшаш, яъни эркаклар учун 60 ва аёллар учун 55 ёш. Бироқ пенсия ёшини янада ошириш муаммоси хатто шу давлатлар учун ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Шуни таъкидлаш лозимки, ҳозирги пенсия ёши анча паст бўлган мамлакатларни ёш цензининг сезиларли даражада ошиши кутилмоқда. Масалан, Францияда 31 Самойлова P.M. Пенсионное обеспечение в странах членах Европейского Союза . Труд за рубежом. 1994. 2040 йилга келиб у 61-62 ёшгача ошса, Италияда 65 ёшгача ортади, лекин бу эркаклар учун 2010 йилда, аёллар учун эса 2016 йилда юз бериши мумкин. 1 Пенсия ёшини ошириш муаммоси келажакда Россияни ҳам четлаб 1 Дмитриев М. Социальные реформыи бюджетный кризис в Российской Федерации . Социальная политика в период перехода к рынку: проблемы ирешения. М: Московский центр Карнеги, 1996. 256.

ўтмаса керак. Меҳнат бозоридаги таркибий ўзгаришлар демографик муаммоларни янада кучайтирмокда: иш билан таъминланган аҳоли сони, айникса, ижтимоий ишлаб чиқариш соҳасида камаймокда, солиқ интизомининг бузилиши кўпроқ даражада иқтисодиётнинг нодавлат секторида банд бўлганлар сони ҳисобига кўпайиб бораётир (ҳозир уларнинг бандлик таркибидаги улуши 62% ни ташкил этади). Тегишли равишда, умумий қоидага кўра Пенсия жамғармасига таъминот бадаллари ундириладиган иш ҳақининг улуши камайиб бормокда. Масалан, 2002 йилда у аҳоли умумий даромадининг 69,9% ни ташкил этган бўлса, 2005 йилда 40 % ни ташкил қилди. Бундан ташқари, мажбурий пенсия таъминоти фуқаролик ҳуқуқий хусусиятига эга бўлган тегишли шартномалар бўйича ишларни бажарувчи ва хизматлар кўрсатувчи шахсларга нисбатан татбиқ этилади: бунда таъминот бадаллари ходимларга тўланиши лозим бўлган тўловларга нисбатан 28% ни ташкил этади. Шундай қилиб, Россияда пенсия тизими қайта тақсимлаш ва авлодларнинг бирдамлиги принципларига асосланади: бугунги кунда ишлаётган фуқаролар қариялар, ногиронлар, қаровчисини йўқотган оилаларга пенсиялар тўланишини таъминлайди, бироқ келажакда уларнинг пенсия соҳасидаги шахсий режаларининг руёбга чиқиши иқтисодий, демографик ёки бошҳа сабабларга кўра хавф остида қолиши мумкин. Шуни таъкидлаш лозимки, пенсияни ҳисоблашда ўртача маош таъминот бадалларини ҳисоблашда асос бўлган энг кўп миқдор билан чекланиши мумкин. Одатда бу миқдор мамлакат бўйича иш ҳақининг ўртача даражасига тенг ёки ундан бироз катта бўлади. Россияда Пенсия жамғармасига таъминот бадаллари меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасига бирон-бир чеклашларсиз қабул қилинади, бироқ бунда пенсиялар сунъий равишда энг кам иш ҳақининг уч баравари миқдорида белгиланган ва пенсионернинг яшаш минимумидан атиги 10-15 % ортиқ бўлган энг кўп

миқдордан ошиши мумкин эмас 2 . Пенсия тайинлаш учун ўртача маош ё пенсияга чиқиш ҳақида ариза беришдан олдинги меҳнат фаолиятининг 24 ойи учун, ё аризачи ҳоҳишига кўра бутун меҳнат фаолияти давридаги ҳар кандай сурункасига 60 ой учун ҳисобланади. Пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш ўртача иш ҳақини ҳисоблашнинг узоқроқ даврига ўтишни назарда тутади. Россия Федерациясида пенсия таъминоти тизимини ислоҳ қилиш концепцияси уч даражали пенсия тизимини ташкил этишни назарда тутади. Биринчи даража асосий ёки ижтимоий пенсияни ўз ичига олади; иккинчи даражага меҳнат (cyғypтa) пенсияси киради; учинчи даража факультатив, қўшимча бўлади. Қўшимча пенсия таъминотини профессионал пенсия тизимлари ёки нодавлат пенсия жамғармалари (шахсий ёки коллектив пенсия таъминоти доирасида) беради. Россия қонунчилиги Fapб мамлакатларига хос бўлган пенсия таъминоти андозаларини қабул қилишга тайёргарлик кўрмоқда. Маълумки, бу пенсия таъминоти тизимларига асосан айрим турдаги пенсияларни хусусийлаштириш, тўловлар миқдори нуқтаи назаридан пенсия қўшимча шаклларининг устунлиги, давлат тизимларида таъминлашнинг энг кам даражаси кафолатланиши хос. Шуни таъкидлаш лозимки, пенсия таъминотининг хорижий андозаларини ўзлаштириш фақат иқтисодий ўсиш юз берган, давлат тизимида маблағлардан фойдаланишнинг самарадорлиги ошган ва бу соҳада тегишли назорат амалга оширилган, қўшимча пенсия таъминоти аввало солиқ имтиёзлари ҳисобидан рағбатлантирилган шароитдагина муваффақият қозониши мумкин. 2 Самойлова P.M. Пенсионное обеспечение в странах членах Европейского Союза – Труд за рубежом. 1994. №1. 346.

Фойдаланилган Дабиаётлар Рўйхати 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Тошкент. “Ўзбекистон”. 2008. -40б. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги Қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. 2004 йил.26 август. 4. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонуни. 1993 йил. 3 сентябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Қонунига ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2010 йил 26 ноябр. 6. “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига ўзгартиш киритиш ҳақида” Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. 2012 йил 5 январ. 7. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет кодекси. Ўзбекистон Республикаси 26.12.2013 й. ЎРҚ-360-сон Қонуни билан тасдиқланган. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1024-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011йил 30 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиктисодий кўрсаткичлар прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги 1675-сон Қарори.

Похожие

Ўзбекистон республикасида аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тизимининг ўзига хос хусусиятлари

Пенсия таъминоти тизимининг шаклланиши

Туризмнинг мазмуни ва ўзига хос хусусиятлари

Ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ўзига хос хусусиятлари

Меҳмонхона ва ресторан хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари