Ҳозирги замон Ўзбекистон Республикаси давлат статистикаси ва халкаро статистика - Экономика - Рефераты

Ҳозирги замон Ўзбекистон Республикаси давлат статистикаси ва халкаро статистика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

135.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Хозирги замон Узбекистон Республикаси давлат статистикаси ва халкаро статистика 2. Статистик кузатиш мохияти ва унинг олдига куйиладиган талаблар, кузатиш объекти ва субъекти 3. Статистик кузатишни тайёрлаш услубияти 4. Статистик кузатиш турлари 5. Хисобот, махсус кузатиш, бизнес текширишлар ва руйхатлар

www.arxiv.uz Иктисодий вокеаларни билиш жараёнида статистика муҳим роль ўйнайди. Ҳар кандай даврларда бўлганидек, бозор иктисодиётида ҳам иктисодий ҳодисаларни ўрганиш улар устида статистик кузатишни йўлга кўйишдан бошланади, бу жараёнда ҳаётий вокеалар (фактлар) кайд килиниб, улар ҳисобга олиниши натижасида бошланғич маълумотлар тўпланади. Сўнгра уларни кайта ишлаш йўли билан умумлашган статистик ахборот ва кўрсаткичлар яратилади. Уларни статистика услуби ёрдамида таҳлил килиб оммавий жараёнларнинг статистик конуниятлари аникланади. Ва ниҳоят, бозори ҳодисаларини билиш жараёни иктисодий конуният ва конунларни таърифлаш билан якунланади. 1-чизмада бу жараён кандай ўзаро боғланган боскичлар кетма-кетлигида кечиши тасвирланган. 1-чизма. Иктисодий вокеаларни билиш жараёнининг боскичлари. Демак, билиш фаолияти ўзининг сўнгги боскичида абстракт фикрлашнинг энг юкори даражасида амалга ошади ва у иктисодий назария, бозоршунослик, бошкариш ва бошка махсус фанларнинг илмий коида ва тушунчаларини тадбик этиш билан якунланади. Билиш фаолиятининг асосий биринчи учта боскичи статистикага алокадордир. Шундан ҳам турмуш вокеаларини англашда, уларни илмий текширишда статистика канчалик аҳамиятга эга эканлиги ҳакида умумий тасаввур ҳосил килиш мумкин. Илмий маълумотларни иктисодиёт ва жамият тараккиёти билан доимо уйғунлаштириб иктисодий билимларни такомиллаштириш зарурияти статистика олдига иктисодий категория ва конунларни аник жой ва замон шароитида микдорий намоён бўлиши устидан мунтазам равишда кузатиш олиб боришни долзарб масала килиб кўйди. Бу функцияни амалий тасвирий статистика амалга оширади. Ижт/-и=тисодий во=еаларни кузатиш Статистик =онуниятлар И=т-й =онун ва =онуниятларСтатистик кырсаткичл ар

www.arxiv.uz Марказлашган режали хўжалик ва бозор иктисодиёти шароитларида статистика ҳар хил респондентлар ва ахборотлар истеъмолчилари гуруҳига турлича таъсир этади. Режали хўжалик шароитида давлат режаси ишлаб чикариш регулятори бўлиб, халк хўжалигининг барча иерархик доираларида иктисодиёт иштирокчиларининг хатти-ҳаракатларини, хулк атворларини аниклайди. Шунинг учун иктисодий ҳодисалар, шу жумладан, якка-якка ҳодисалар нисбатан камрок тасодифий кучлар таъсирида бўлиб, микроиктисодий кўрсаткичларни ҳам бирмунча баркарор ривожланиши ва турғун бўлишини таъминлайди. Режали бошкариш шароитида статистиканинг асосий функцияси давлат режаларини бажариш устидан назорат килишдан иборат. шу максад жиҳатдан микроиктисодий кўрсаткичлар энг муҳим аҳамиятга эга, чунки иктисодиётнинг куйи даражаларида давлат режасини бажариш юкори даражаларда ҳам унинг бажарилишини таъминловчи замин ҳисобланади. Микромаълумотлар очик бўлиб, статистика ва бошка максадларда ҳам улардан фойдаланиш мумкин. Ҳамма респондентлар корхона, ташкилотлар ва муассасалар ўз фаолиятилари ҳакидаги маъулумотларни ҳисобот шаклида статистика ташкилотларига такдим этишга мажбурдир, чунки улар давлат ва жамоа мулки шаклларидаги умумхалк мулки ҳисобланади. Барча респондентлар учун тегишли ҳисобот маълумотларини такдим этиш ва бошка статистик текширишларга мутахассислари ва молиявий ресурслари билан жалб килинишлари ҳакидаги ва давлат бошкарув ташкилотлари томонидан чикарилган карорлар конун кучига эга. Бу эса давлат статистика ташкилотларини уларга нисбатан катта ҳукуклар билан таъминлайди. Режали бошкариш шароитида хўжалик юритувчи субъектлар фаолияти айрим тасодифий кучлар таъсиридан ҳоли эмас, бу давлат режасини бажариш Бозор иктисодиёти ва режали хўжалик статистикалари орасида жуда катта фарк мавжуд.

www.arxiv.uz кўрсаткичлари субъектлар бўйича тебранишида ўз ифодасини топади. Статистика асосий социал ва иктисодий ривожланиш тенденциялари ва конуниятларини аниклаши керак. Бунинг учун у микромаълумотларни агрегатлаштириш йўли билан макрокўрсаткчилар тузиб чикади, уларда тасодифий кучлар таъсири бир-бирини киркиб, умумий баркарорлик, турғунлик карор топади. Бундай макроиктисодий ахборотлардан олий фирка ва давлат ташкилотлари бошкарув максадларида ҳам, тарғибот ва ташвикот учун ҳам фойдаланилади. Уларнинг кўп кисми кенг оммадан сир сакланиб, махфий тамға билан мухрланиб, “ёпик” материалларни ташкил этади. Макроиктисодий ва ижтимоий ахборотларни матбуотда эълон килиш, уларни ошкорликка мафтун этиш факат олий фирка ташкилоти ихтиёридаги ҳукукий масала ҳисобланади. Бозор иктисодиёти шароити учун эса юкорида зикр этилган жиҳатларнинг бутун карама-карши ҳолати характерлидир. Микромаълумотлар “тижорат сири” бўлиб, макроахборотлар эса барча фойдаланувчилар учун очик ошкораликка эга. Ахборотларни истеъмол килувчилар биргина ҳукмрон фирка ва давлат ташкилотларидан иборат бўлмасдан, балки улар оппозитцион фирка ва бошка жамоа ташкилотларини, бозор тузилмалари – тижорат корхона ва ташкилотлари, уюшмалар, илмий- текшириш муассасалари ва ўкув юртлари, оммавий ахборот воситалари, тадбиркорлар ва бошкаларни, халкаро ва ажнабий юридик ва жисмоний шахсларни ўз ичига олади. Расмий ва норасмий статистика ўз вазифасини ҳамма учун хизматлар кўрсатишда, ижтимоий ахборот инфратузилмаси сифатида фаолият килишида, деб билади. Бошкача айтганда, у бозор иктисодиётининг ахборот инфратузилмаси ҳисобланади. Бозор иктисодиёти шароитида статистика роли функциялари ва эгаллайдиган мавкеида режали хўжаликка нисбатан яна бошка фарклар ҳам мавжуд. Хўш, статистик маълумотларни кандай олиш мумкин? Уларни авваламбор, турли босма матбуот воситаларидан олиш мумкин. Ўзбекистонда чикадиган газета ва журналларда айрим корпорация ва корхоналарнинг, тижорат банкларининг молиявий ҳисоблари босилиб

www.arxiv.uz чикади. Ўзбекистон иктисодий ва ижтимоий ҳаётига ва айрим соҳаларига оид кўп статистик маълумотлар “Иктисодий ахборотнома”, “Экономическое обозрение” (иктисодий шарҳлар), “Денги и кредит” (пул ва кредит), “Ўзбекистон кишлок хўжалиги” журналларида ва “Ўзбекистон иктисодий йўналишлари” лойиҳаси нашрларида босилиб чикмокда. Аммо статистик ахборотларнинг асосий манбаи бўлиб, Ўзбекистон Давлат Статистика Қўмитаси ва унинг маҳаллий ташкилотлари томонидан босиб чикариладиган “Ўзбекистон Республикасининг … йилда ижтимоий- иктисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари” ва бошка статистик тўпламлар (“… йилда Ўзбекистон Республикаси халк хўжалиги” деб номланган) хизмат килади. Давлат статистика кўмитаси Ўзбекистон Республикаси “Давлат статистикаси ҳакида” ва Республика Президентининг “Ўзбекистон Республикаси Макроиктисодиёт ва статистика вазирлигини кайта ташкил этиш ҳакида”ги 24 декабр 2002 йил УП-3183 сонли Фармонига мувофик Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 8 январ 2003 йил 8 – сонли карорига асосан тузилган бўлиб, мамлакатимизда статистика соҳасида ягона сиёсат ишлаб чикувчи ва амалга оширувчи мустакил юридик шахсдир. Давлат Статистика кўмитаси Ўзбекистон Республикасининг амалдаги ва миллий манфаатларига мувофик, илмий асосланган услубият, халкаро андоза ва коидалар асосида тузилган ва тараккий этган ахборот тизимини барпо этиб, ягона давлат сиёсатини амалга оширади ҳамда давлат идора ва бошкарув органлари, хўжалик юритувчи бошка субъектларнинг республика ижтимоий-иктисодий ривожланишига оид статистик маълумотларга бўлган талабини кондиради.

www.arxiv.uz Давлат Статистика кўмитаси ўз фаолиятини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистикаси тўғрисида” ги Қонун ва бошка расмий ҳужжатларга мувофик амалга оширади. Қоракалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар статистика бошкармалари, туман (шаҳарлар) статистика бўлимлари билан биргаликда Давлат Статистика кўмитасининг ягона тизимини ташкил этади. Давлат статистика кўмитаси зиммасига куйидаги асосий вазифалар юкланган: -халкаро статистика андозалари ва коидаларига мос илмий асосланган статистика услубият ва кўрсаткичлар тизимини ишлаб чикиш; -мамлакат ижтимоий-иктисодий аҳволини ифодаловчи статистик ахборотларни йиғиш, тайёрлаш, саклаш ва таҳлил килиш; -давлат ҳокимияти ва идораларига статистик ахборотларни такдим этиш (конунларга мувофик); -республикадаги ижтимоий-иктисодий жараёнларни экс эттирувчи статистик кўрсаткичларнинг хакконийлиги, холислиги, тезкорлиги, баркарорлиги ва ўзаро боғликлигини таъминлаш; -хорижий давлатлар статистика хизматлари ва халкаро статистика ташкилотлари билан статистика ахборотларини электрон айрибошлашни амалга ошириш ҳамда ахборотлар тўплаб бориш; -республикада ягона статистик ахборотлар маконини шакллантириш ва кўллаб кувватлаш; Ўзбекистон Давлат Статистика Қўмитаси тизими – статистик маълумотларни ишлаб чикарувчи ва истеъмолчиларга етказиб берувчи фабрика Давлат статистика кўмитаси кўп киррали вазифаларни бажаради

www.arxiv.uz -Миллий ҳисобламалар тизими ва якуний иктисодий кўрсаткичларни, уларга бўлган талабга эътиборан, ишлаб чикиш ҳамда республикада статистика тизимини боскичма-боскич ислоҳ килиш. Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдикланган “Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика кўмитаси ҳакидаги Низом”да давлат статистика тизимининг бошка функциялари, бурч ва вазифалари батафсил баён этилган. Давлат Статистика кўмитаси кошида статистик кенгаш тузилган бўлиб, у давлат статистикасини ривожлантириш, фаолият килиш ва мувофиклаштириш масалалари бўйича коллегиал маслаҳатчи ташкилот ҳисобланади. Унинг аъзолари Ўзбекистон Президентининг Фармони билан тасдикланган бўлиб, иктисодий вазирлик ва идораларнинг етакчи мутахассислари, сиёсий ташкилотлар, жамғармалар ва бошка жамоатчилик вакиллари, илмий текшириш институтлари ва олий ўкув юртларининг олимларини ўз ичига олади. Халкаро статистикани ташкил этиш масалалари Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) ва унинг ихтисослашган муассасалари, Халкаро меҳнат ташкилоти (МОТ), соғликни саклаш бутун дунё ташкилоти (ВОЗ), Озик-овкат комиссияси (ФАО), маориф, маданият ва фан соҳасида ҳамкорлик комиссияси (ЮНЕСКО) ҳамда бошка халкаро ташкилотлар - Овропа иктисодий ҳамкорлиги,халкаро валюта фонди,бутун дунё банки, иктисодий ҳамкорлик ва тараккиёт халкаро ташкилот ва бошка муассасаларнинг статистика хизматлари диккат марказида туради. Улар турли мамлакатлар статистик маълумотларининг таккосламалигини таъминлаш максадида халкаро андоза (стандарт) ва тавсияларни ишлаб чикади, халкаро таккослашларни амалга оширади, мамлакатлар гуруҳи, минтака ва бутун дунё бўйича статистик Халкаро статистика ташкилотлари - маълумот-ларнинг мамлакатлараро таккосламалилигини таъ- минлайдиган стандартлар яратувчи ва уларни амалга оширувчи ташкилотлардир.

www.arxiv.uz маълумотларни босиб чикаради. Босма тўпламлар орасида БМТ йилномаси Statistics Yearbook , бутун дунё банки йилномаси International Financial Statistics ( Yearbook ), халкаро валюта фонди блютени Bulletin of IMF , Халкаро демография ташкилоти йилномаси Demographic Yearbook , Õàëкàðî ìåùíàò òàøêèëîòè éèëíîìàñè Yearbook of Labour Statistics айникса диккатга сазовордир. Халкаро статистика институти статистика соҳасида халкаро илмий марказдир, у 1887 йилда ташкил этилган бўлиб, асосий вазифаси статистик усуллар ва ишламаларни унификациялаш, давлат статистикаси услубини такомиллаштириш, статистика назарияси ривожланишига кўмаклашиш. Мустакил Давлатлар Хамдўстлиги (МДХ) аъзо мамлакатлари статистика хизматлари фаолиятини мувофиклаштириш билан 1992 йил тузилган МДҲ Статистика Қўмитаси шуғулланади. У МДҲ аъзо мамлакатлари бўйича статистик тўпламларни нашр этади. 2.2. Статистик кузатиш моҳияти ва унинг олдига кўйиладиган талаблар, кузатиш объекти ва субъекти Оммавий жараёнларни статистика жиҳатидан ўрганиш, яъни бир турли ҳодисалар ва уларнинг белгилари орасидаги боғланишларни микдорий ифодалаб уларнинг тўпларида намоён бўладиган статистик конуниятларни аниклаш учун дастлаб улар ҳакида, ўрганилаётган объектлар тўғрисида бошланғич маълумотлар ёки бошка сўз билан айтганда хом статистик материалларни тўплаш керак. Мана шу жараён статистик кузатиш деб аталади. Кузатиш сўзи куйидаги луғавий маънога эга: 1) бирор нарса ( предмет, объект )ни билиш, аниклаш максадида синчиклаб кўздан кечириш;Статистик кузатиш - бу ўрганилаётган оммавий ҳодисалар ҳакида бош-ланғич маълумотларни тўплаш жараёнидир

www.arxiv.uz 2) бирор нарса ёки кимсани зимдан караб текшириб туриш, таъкиб килиш; 3) вокеаларни ўрганиш, текшириш, бирор нарса ёки максадни назарда тутиш. Статистик кузатиш оммавий ҳодисаларни, жараёнларни синчиклаб текшириш учун улар ҳакида бошланғич материалларни тўплашдир. У ўрганилаётган объектларни ва уларнинг унсурларини ҳисобга олиш билан боғлик. Ҳисоб – бу бирор предмет микдорини санаб ёки ўлчаб аниклаш, бирор кимса ёки нарса мавжуд микдорини белгилаш учун махсус ҳужжатда у ҳакидаги маълумотларни кайд килиш. Статистик кузатиш хўжалик ва турмуш вокеаларининг ҳисобига асосланади. Турли шаклдаги корхоналар ва уларнинг уюшмаларида хўжалик вокеалари бухгалтерия ва оператив техника ҳисобларида кайд килинади. Статистик кузатиш кўпинча ана шу ҳисоб турлари маълумотларига таянади. Шу билан бирга айрим иктисодий,ишлаб чикариш масалаларини ўрганиш учун бевосита кузатиш ҳам амалга оширилади. Статистик кузатиш ва унинг натижасида тўпланадиган маълумотлар учта талабга жавоб бериши керак, яъни: 1) аниклик ва тўғрилик; 2) тўлалик ва ҳар тарафламалик; 3) Таккосламалик, солиштирмалик. Статистик кузатишга талаблар: аниклик, тўлалик, таккосла- малик

www.arxiv.uz Иктисодий маълумотларнинг таккосламалигини таъминлаш учун миллий ва халкаро стандартларни (андозаларни) ишлаб чикиш ва уларга тўла амал килиш муҳим роль ўйнайди. Миллий стандартлар мамлакат микёсида объектларни таснифлаш, кўрсаткичларни тузиш ва ҳисоблаш, маълумотларни кайд килиш жараёнида риоя килиниши зарур бўлган талаблар, тартиб коидалар, концепциялар мажмуасидир. Улар одатда халкаро стандартларга асосланади. Халкаро андозалар деганда ўрганилаётган ҳодисаларни таснифлашда, статистик кўрсаткичларни тузиш ва ҳисоблашда, маълумотларни кайд килиш ва олиш жараёнида бутун дунё микёсида ёки маълум мамлакатлар бирлашмаси чегарасида кўллаш учун тавсия этиладиган умумий тартиб коидалар, талабла,р концепциялар мажмуаси тушинилади. Миллий стандартларга риоя килиш мажбурийдир. 2.3. Статистик кузатишни тайёрлаш услубияти Турмушимизда, кундалик ҳаётимизда у ёки бу масалани ечишни кўзлаб киладиган ҳар бир хатти-ҳаракатимиздан олдин нима учун?, нима?, ким?,кандай килиб?, канча? ва каерда? деган саволларга дуч келамиз ва уларга жавоб ахтарамиз. Бундай савол статистик кузатишларни ташкил этишда ҳам туғилади ва ўз ечимини кутади. Статистик кузатишда нима учун ? деган саволга кузатиш максади ва вазифалари, нима? деган саволга эса кузатиш объекти, унинг бирлиги ва дастури, статистик формулярлар ва уларни тузиш учун йўрикномалар жавоб беради. Ким? кузатиш субъекти, качон? деганда кузатиш вакти, каерда? деганда кузатиш жойи, кандай килиб? деганда кузатиш усуллари ва турлари, Миллий стандарт - муайян мамлакат микёсида, халкаро стандарт эса-бутун жаҳон ёки мамлакатлар бирлашмаси микёсида ҳодисаларни таснифлаш, кўрсаткичларни тузиш ва ҳисоблаш, маълумотларни кайд килишда кўлланадиган умумий талаб, тартиб ва умумий концепциялар мажмуасидир

www.arxiv.uz канча? деганда кузатиш белгиларининг микдорий ифодаланиши назарда тутилади. Булар статистик кузатишнинг дастурий-услубий ва ташкилий унсурларини ташкил этади (2.4-тарх). Кузатиш объекти - бу ўрганилаётган ҳодисалар ва жараёнлар, яъни корхоналар ва ташкилотлар, хўжаликлар, кишилар, оилалар, уй хўжаликлари, ва ҳоказоларни уларнинг фаолияти жиҳатидан каралган тўплами. Уларнинг муҳим белгилари ҳакида маълумотлар тўпланади ва улар асосида тўпламни таърифлайдиган умумлаштирувчи кўрсаткичлар ҳисобланади. Кузатиш объектининг аник микёсини, кўламини белгилаётганда вакт, фазо, моддий тузилиш ва ўлчов бирлиги жиҳатидан унинг ўлчамларини аниклашимиз лозим. Кузатиш объекти билан бир каторда унинг субъекти мавжуд. Кузатиш субъекти деб ўрганилаётган ҳодисалар ҳакидаги маълумотларни кайд киладиган ва тўплайдиган юридик ёки жисмоний шахслар юритилади. Микроиктисодий статистикада, масалан, кузатиш субъекти - бу ҳар бир корхона, ташкилот ва муассаса. Хўжалик юритувчи субъект сифатида улар ўз фаолиятларидаги ҳодисаларни кайд килади, маълумотлар тўплайди. Макроиктисодий статистикада эса статистика ташкилотлари кузатиш субъектидир. Махсус статистик текшириш ва рўйхатларда улар бошланғич маълумотларни кайд килади ва тўплайди. Ҳисоботда эса бошланғич маълумотларни кайд килиш ва корхона микёсида умумлаштириб такдим этиш айрим хўжалик юритувчи субъектлар вазифаси бўлса, уларни кабул килиб олиш ва ўз ҳудуди чегарасида умумлаштириш билан статистика ташкилотлари шуғулланади. Бу ҳолда хўжалик юритувчи субъектлар, яъни корхоналар, фирмалар, ташкилотлар ва муассасалар ҳисобот бирликлари деб аталади. Кузатиш субъекти - бу ўрганилаётган ҳоди- салар ҳакидаги маълу- мотларни кайд килувчи ва тўпловчи юридик ёки жисмоний шахс

www.arxiv.uz Кузатиш бирлиги деганда, кузатилаётган объектнинг мустакил бўлинмас таркибий унсури, бирлиги тушунилади. Кузатиш жараёнида унинг муҳим белгилари ҳакида маълумотлар олинади. Масалан, саноат фаолияти текширилаётганда ҳар бир корхона ва фирма, кишлок хўжалигини ўрганилаётганда ҳар бир ширкат хўжалиги, деҳкон ва фермер хўжалиги кузатиш бирлиги ҳисобланади. Айрим масалаларни кузатишда кузатиш бирлиги билан бирга ҳисоб бирлиги ҳам белгиланади. Масалан, чорва рўйхатида ҳар бир мол тури ҳакида, асбоб-ускуналар рўйхатида эса ҳар бир машина, станок ва бошка асбоб- ускуналар ҳакида, кўп йиллик дарахтлар рўйхатида ҳар бир дарахт тури ҳакида батафсил маълумотлар тўпланади. Бу ҳолда хўжалик, корхона кузатиш бирлиги бўлса, унинг ўрганилаётган ҳар бир предмети ҳисоб бирлигидир. Кузатиш дастури (программаси) деб ўрганилаётган ҳодиса, объект ҳакида маълумот тўпланадиган белгилар рўйхати юритилади. Бошкачарок айтганда, кузатиш дастури кузатиш жараёнида жавоблар олиниши лозим бўлган саволлар тўплами (рўйхати)дир. У канчалик тўғри тузилса, текшириш натижалари шунчалик яхши чикади. Кузатиш бирлиги - бу кузатиш объектининг мус-такил бўлинмас таркибий кисми (бирлиги), унинг муҳим белгилари ҳакида маълумотлар олинади. Кузатиш дастури - бу кузатиш жараёнида маълумотлари тўплани- ши лозим бўлган кузатиш ва ҳисоб бирлигининг асосий белгиларидир.

www.arxiv.uz Йўрикнома кузатиш дастурида кўзланган белгиларни бир хил ташкил этиш ва тушунишни таъминлаш максадида тузилади. Унда кузатиш максади ва вазифалари, унинг объекти ва бирлиги, маълумотни каердан ва кимдан олиш, кузатиш муддати, ҳужжатларни расмийлаштириш тартиби, маълумотлар тегишли бўлган давр (ҳисобот даври) кўрсаткичларни ҳисоблаш тартиби ва шунга ўхшаш кузатилаётган объект билан бевосита боғлик бўлган масалалар ёритилади. Йўрикномалар одатда кўп мутахассислар иштирокида пухта тузилади. Йўрикнома ҳар бир статистик формуляр учун алоҳида тузилади. Кузатиш маълумотлари кайд килинадиган ҳужжат статистик формуляр деб аталади. У ҳар хил ном билан юритилади, жумладан ҳисобот формаси, рўйхатга олиш варакаси, сўрокнома (анкета), табел, накладной, йўл варакаси ва ҳоказолар. Статистик формуляр икки хил бўлади: 1) якка предметли формуляр. 2) кўп предметли формуляр.Йўрикнома (инструкция) деб кузатиш дастурида кўзланган белгиларни бир хил талкин этишва тушунишни таъминлайди-ган кўрсатмалар мажмуасига айтилади. Статистик формуляр - кузатиш маълумотлари кайд килинадиган ҳужжат.

www.arxiv.uz Кузатиш жойи деганда макон ёки бошка сўз билан айтганда ўрганилаётган ҳодиса рўй бераётган жой тушунилади. Ҳисоботда, асбоб-ускуналар рўйхатида ва бошка иктисодий ресурсларни ҳар хил шакл ва усулларда кузатишда корхона, ташкилот ва муассаса жойлашган жой кузатиш жойи ҳисобланади. Умуман кенг маънода каралганда, кузатиш вакти ҳодисани ўрганиш давридир, яъни уни текшириш бошлангандан, то маълумотларни олиш нихоясига етгунча ўтган вакт оралиғи (давр)дир. Бу ҳолда у маълумотлар тегишли бўлган вактни ҳам, уларни тўплаш вактини ҳам ўз ичига олади. Статистик кузатиш тор мазмунга эга бўлиб, факат маълумотларни тўплаш жараёнини англатгани учун, унинг вакти деганда мазкур ишни (маълумотлар тўплаш)ни бажариш учун белгиланган вакт оралиғи тушунилади. У ҳодисани ўрганиш, рўёбга чикиш даврини яъни у ҳакидаги маълумотлар тегишли бўлган вакт оралиғини ўз ичига олмайди. Ҳисоботда бу вакт оралиғи ҳисобот даври деб аталади. Ҳисобот даври унинг биринчи куни 00 соатдан бошлаб то охирги куни 24 00 соатгача ўтган вакт узунлиги билан ўлчанади. Ҳодисалар ҳолатини, мавжуд сонини аниклашда бундай даврни белгилаб бўлмайди, чунки унинг давомида, ҳодиса ҳолатида, демак мавжуд сонида катта ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Шунинг учун бу ҳолда суратга олиш жараёнида кўлланиладиган усулдан фойдаланиш керак. Маълумки, сурат фотоаппарат объективи очилиш онида (пайтида) фотообъект (масалан, бирор кимса) эга бўлган киёфани акс эттиради. Ҳодисалар ҳолати устидан статистик кузатиш ташкил этиш учун ҳам шундай кайд килиш пайтини белгилаш лозим. Бу эса муайян фурсатда мавжуд бўлган ҳодисалар сони ва тузилишини аниклаш имконини беради. Кузатиш жойи - бу кузатиш бирлиги жойлашган макон. Статистик кузатиш вакти - бу кузатиш тенглаштирилган фурсат (пайт) ва ўтказиладиган муддат.

www.arxiv.uz Ҳодисани ҳисобга олиш, кайд килиш тенглаштирилган бундай пайт кескин фурсат (критик момент) деб аталади. Аҳоли рўйхатида ва бошка тез ҳаракатчан ҳодисалар рўйхатида ҳамда уларнинг жорий ҳисоби асосида мавжуд сони аникланаётганда кескин фурсат белгиланади. 1989 йил аҳоли рўйхатида кескин фурсат килиб 11 январдан 12 январга ўтар кечаси 24 00 соат белгиланган эди. Айнан шу фурсатда яшаш жойида мавжуд бўлган шахслар рўйхатга олинди, яъни 12 январ 00 соатгача туғилган болалар рўйхатга олинган, ундан кейин туғилганлар эса рўйхатга олинмаган, шу вактгача ўлган шахслар рўйхатдан ўтмаган, олдин ўлганлар эса мавжуд аҳоли сифатида рўйхатга олинган. Кузатишни ўтказиш бир катор тайёргарлик ва ташкилий ишларни бажариш билан боғликдир. Биринчидан, кузатиладиган бирликларнинг тахминий рўйхати тузилади ва кузатиш жойлари белгиланади. Масалан, аҳолини рўйхатга олиш учун даставвал аҳоли яшайдиган пунктлар, шаҳарларда эса бундан ташкари уй дафтари тартибга солинади. Булар рўйхат ўтказилаётганда кузатиш бирликларини тушириб колдирмаслик ва рўйхат ўтказиш учун зарур маблағлар микдорини ва кадрлр сонини аниклаш учун керак. Иккинчидан, кузатиш формулярлари, бланкалар, варакалар, уларни тузиш йўрикномалари тайёрланади ва жойларга етарли микдорда таркатилади. Учинчидан, кузатиладиган макон ҳудуди участкалар (кисмлар)га бўлинади, керакли кадрлар сони ва аник шахслар белгиланади. Тўртинчидан, кузатишга жалб килинган маъсул шахслар билан махсус машғулотлар олиб борилади. 2.4. Статистик кузатиш турлари Қандай килиб? деган савол статистик кузатиш усуллари ва турларини аник белгилашни талаб килади. Ҳодисаларни кайд килиш вакти, бошланғич маълумотларни олиш усули, кузатиш бирликларини ўз ичига камраб олиши

www.arxiv.uz ва ташкилий жиҳатдан статистик кузатиш куйидаги турларга бўлинади (2.8- тарҳ). Ташкилий ва молиялаштириш жиҳатидан статистик кузатишларни тўртта турга бўлиш мумкин: 1) статистик ҳисобот; 2) махсус доимий текширишлар; 3) рўйхатлар; 4) бизнес текширишлар. Улар кейинги маърузада ёритилади. Вокеалар содир бўлишини кайд килиш вактига караб статистик кузатиш уч турга ажралади: 1) узлуксиз (жорий) кузатиш; 2) фурсатли кузатиш; 3) бир йўла кузатиш. Узлуксиз кузатишда вокеа (ҳодиса) содир бўлиши биланок, яъни ўша дамнинг ўзида кайд килинади. Масалан, туғилиш, ўлиш, никохдан ўтиш ва ажралишларни фукаролик ҳолатини кайд килиш органларида ва кишлок йиғинларида кайд килиш, яратилган маҳсулотларни бошланғич ҳужжатларда ҳисобга олиш, ишчи ва ходимларнинг ишга чикишини табел ҳисобида кайд килиш ва ҳ.к. Фурсатли даврий кузатиш деганда вокеа содир бўлгандан сўнг маълум вакт ўтганда уни кайд килиш ва кузатишларни тенг вакт оралиғида такрорлаб туриш тушунилади. Масалан, ҳар ўн йилда аҳоли рўйхатини ўтказиш, талабалар ўзлаштириш даражасини ҳар ярим йилда рейтинг баллари оркали баҳолаш. Узлуксиз кузатиш-бу вокеа рўй бериши биланок уни кайд килиш (ҳисобга олиш)дир. Фурсатли даврий кузатиш - бу вокеа содир бўлгандан сўнг маълум муддат ўтганда уни кайд килиб текширишларни тенг вакт оралиғида такрорлаб туриш

www.arxiv.uz Бир йўла кузатиш кандайдир масалани ечиш максадида зарурият туғилган ҳолларда турличаъло муддатларда кайта амалга оширилиб турилади. Бундай кузатишга уй-жой фонди рўйхати, кўп йиллик мевали дарахтлар рўйхати, табиий офат натижасида кўрилган зарарларни баҳолаш ишлари мисол бўла олади. Ўрганилаётган тўплам бирликларини ўз ичига камраб олишига караб статистик кузатиш ёппасига кузатиш ва кисман кузатишга ажратилади. Ёппасига кузатишда тўплам барча бирликлари ҳакидаги зарурий маълумотлар тўпланади.Статистик ҳисобот шу тарзда ташкил этилади. Уни барча хўжалик юритувчи субъектлар тузади ва статистика ташкилотларига такдим этади. Аҳоли рўйхати, экин майдонларининг якуний ҳисоби, чорва рўйхатлари ҳам ёппасига кузатишга мисол бўла олади. 2.5. Ҳисобот, махсус кузатиш, бизнес текширишлар ва рўйхатлар Бир йўла кузатиш -бу ҳодисани ҳар замонда, эхтиёж туғилишига караб кузатиш. Ёппасига кузатиш - бу тўпламнинг ҳамма бирликлари ҳакида маълумот тўплаш.

www.arxiv.uz Ҳисобот корхона ва ташкилотлар фаолияти ҳакидаги маълумотларни узлуксиз, белгилаб кўйилган тартибда ва вактда тўплашнинг муҳим йўли (шакли)дир. “Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистикаси ҳакидаги” конунга мувофик республика ҳудудида жойлашган ва юридик шахс макомига эга бўлган барча корхоналар ва ташкилотлар, уларнинг мулкий ва ташкилий- хукукий шаклидан катъий назар, ўз фаолияти ҳакида аник ва тўла маълумотларни белгиланган дастурда, тартибда ва муддатда тегишли давлат статистика ташкилотларига такдим этишга мажбурдир. Жорий махсус статистик текширишлар деганда статистик ташкилотлар томонидан махсус респондентларни ёллаб ўрганилаётган ҳодиса, жараён ҳакидаги бошланғич маълумотларни мунтазам ёки вактма-вакт кайд килиб тўплаш тушунилади. Бундай кузатишга уй хўжаликлари бюджети статистикаси, истеъмол баҳолари статистикаси, уюшмаган савдо статистикаси, деҳкон хўжалиги (фермер хўжалиги билан аралаштириб юборманг!) статистикаси ва ҳ.к. мисол бўлиши мумкин. Ҳисобот - корхона ва ташкилотлар фаолияти ҳакидаги маълумотларни мунтазам равишда белги- ланган тартибда ва вактда олишни таъминловчи кузатиш туридир Жорий махсус текши-ришлар - бу махсус респон- дентларни ёллаб ҳодисалар ҳакида бошланғич маълумот- ларни мунтазам ёки вактма-вакт кайд килиш йўли билан тўплаш жараёнидир.

www.arxiv.uz Бизнес-текширишлар бозор иктисодиётига хос бўлган статистик кузатишдир. Уларнинг асосий максади тадбиркорларнинг иктисодий фаолиятини ўрганишдан иборат. Жорий махсус текширишлардан фаркли ўларок, бизнес текширишлар тадбаркорлардан интервью олиш, олдин тайёрланган саволларга ёзма ёки оғзаки жавобларни махсус саволномаларда кайд килишга асосланади. Уларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, саволномалар комплекс характерга эга бўлиб, ўзаро боғланган бир-бирини тўлдирувчи саволлардан, уларнинг маълум масалага оид мажмуаларидан ташкил топади, натижада иктисодий фаолликни ҳар тарафлама ёритиш имконини беради. Жорий махсус текширишлар ва бизнес текширишлар маълум масалаларни ўрганишда кўлланади. Бундан ташкари, рўйхатлар ҳам статистик кузатишнинг муҳим ташкилий йўли сифатида кўлланиш соҳаларига эга. 2.6. Статистик кузатиш хатолари ва уларни аниклаш йўллари Ҳар кандай кузатиш, канчалик яхши ташкил этилиб амалга оширилмасин, хатолардан холи бўлмайди. Маълумотларни тўплаш жараёнида йўл кўйилган хатолар кузатиш хатолари деб аталади. Жуда катта аникликка эга бўлган ўлчов воситалари ёрдамида бажариладиган бир Бизнес текширишлар - бу саволномалар ёрдамида иктисодий ҳолатни таҳлил килиш ва киска муддатли иктисодий истикболни белгилаш учун савол-жавоб йўли билан тадбиркорлар-дан маълумотлар тўплаш- дир. Кузатиш хатолари- бу маълумотларни тўплаш жараёнига хос хатолардир

www.arxiv.uz предметли кузатишларда ҳам хатолар бўлади. Кузатиш хатолари икки турга бўлинади: а) мунтазам хатолар ва б) тасодифий хатолар. Мунтазам хатолар ўз навбатида икки хил бўлади: а) ўлчов хатолари ва б) хусусий хатолар яъни кузатувчи шахс хатолари. Қисман кузатишларда вокеаларни ҳисобга олиш жараёнида кайд килиш ва арифметик хатолар билан бир каторда мунтазам хатолар ҳам учрайди. Улар ғаразли ва ғаразсиз бўлади. Ғаразли хатолар бирор максадни кўзлайди. Беғараз хатолар эса кузатиш услубини, айникса дастурни ва йўрикномаларни умумий кўринишда мужмал баён этилишдан ва кузатувчиларнинг ишни осонлаштириш учун белгиланган тартибдан кисман четланишидан келиб чикади. Шу билан бирга кисман кузатишларда хусусий хатолар мавжуд, улар репрезентативлик хатолари номи билан юритилади. Репрезентативлик хатоси деганда танлама кузатиш натижасида тўпланган маълумотларга асосланиб аникланган умумлаштирувчи кўрсаткичларни текшираётган бош тўпламнинг айнан шундай ҳакикий кўрсаткичларидан фарки тушунилади. Қискача хулосалар Статистик кузатиш статистик текширишнинг биринчи боскичидир. У тасвирий статистиканинг асоси, оммавий ҳодиса ва жараёнларни ўрганишнинг энг муҳим ва маъсулиятли даври ҳисобланади, чунки текширишнинг пировард натижаси авваломбор кузатиш жараёнида тўпланган маълумотларга боғлик. Аниклик, тўлалик ва таккосламалик статистик кузатишнинг асосий илмий принциплари ва конунидир. Статистик кузатиш ҳисобдан, оддий бир предметли кузатишдан кўп жиҳатлари билан Репрезентативлик хатоси - бу бош ва танлама тўплам умулаштирувчи кўрсаткичлари орасидаги фаркдир.

www.arxiv.uz фарк килади. Статистик кузатиш ҳар доим оммвий характерга эга, унинг объекти бўлиб оммавий ҳодиса ва жараёнлар хизмат килади. Ҳисоб эса ҳар бир ҳодисани кайд этади, у яккалантириш, ёлғизлантириш характерига эга. Ёлғиз ҳодиса ҳисоб ва бир предметли кузатишнинг объекти ҳисобланади. Статистик кузатиш ҳисобни, оддий бевосита кузатишни ўз ичига олади, чунки айрим ҳодисаларни кайд килиш йўли билан уларнинг тўплами ҳакида маълумотлар олинади. Бу ҳолда айрим ҳодиса статистик кузатиш объектининг бирлиги ҳисобланади. Статистик кузатиш катор дастурий- услубий ва ташкилий масалаларни илмий асосда ечишни талаб килади. У хакконий маълумотлар етказиб бериши учун кузатиш объекти ва бирлиги тўғри аникланиши, чегараланиши, унинг дастури, ҳужжати (статистик формуляри) ва йўрикномаси тўғри тузилиши, вакти ва жойи тўғри белгиланиши керак. Бошка масалалар, чунончи кузатиш усули ва тури, шакли, йўллари ва ҳоказолар ҳам илмий асосда ечилиши лозим. Тўғри, илмий асосда деганда зикр этилган масалаларни ечиш жараёнида кузатилаётган ҳодисаларнинг моҳиятига ички боғланишларига, ривожланиш конун ва конуниятларига таяниш зарурлиги назарда тутилади. Маълумки, улар тегишли назарий фанлар предмети ҳисобланади, масалан иктисодий ҳодисалар моҳиятини, уларнинг муҳим хусусиятларини, ички боғланишларини, ривожланиш конуниятларини ёритиш иктисодий назария ва бошка иктисодий фанлар предметидир. Тарихий манбалар асосида у ёки бу даврга тегишли буюмлар, уларнинг хусусиятлари ва ўзаро боғланишларини аниклаш, турли жойларда изланишлар ўтказиб, ҳар хил буюмлар ёки уларнинг парчаларини топиш, топилмаларнинг хусусиятларини аниклаш ва модуллар ясаш ва ҳоказолар - буларнинг ҳаммаси археология фанининг предмети ҳисобланади. Бундай назарий таълимотларни билмасдан, уларга таянмасдан статистик кузатиш объекти ва бирлиги, унинг дастурини мувоффакиятли аниклаш ва бошка услубий ва ташкилий масалаларни салгина бўлсада тўғри ечиш мумкин эмас. Шу мунособат билан кузатишиинг дастурий-услубий масалалари билан ким статистикми ёки бошка тегишли

www.arxiv.uz соҳа мутахассислари шуғулланиши керак деган савол туғилади. Бу принципиал масалалардир, чунки унинг ечилишига караб соҳа ва тармок статистикаларининг тузилиши ва дастури, уларда ёритиладиган масалалар кўлами белгиланади. Статистика оммавий ҳодисаларни микдор сифат аниклигини ўрганувчи фан экан, дастлаб у текширилаётган ҳодиса ҳакидаги тушунчалар ва категорияларни адекват (унга мос) статистик шаклларга айлантириши лозим, сўнгра кузатишни ва текширишни амалга ошириши мумкин. Бошни танадан ажратиб бўлмаганидек, статистик шаклларни яъни ҳодисаларнинг микдорий ифодаланишини уларни моҳиятидан ажратиб бўлмайди. Назарий фанлар ҳодисаларнинг сифат томонларини ўрганиш жараёнида уларнинг микдор томонларини ҳам ҳисобга олади. Худди шунингдек, статистика ҳам ҳодисаларни микдоран ўргана туриб, уларнинг сифатига таянади. Шундай килиб, кузатишнинг дастурий ва услубий масалалари билан назарий фанлар таълимотига таяниб, статистик шуғулланиниши лозим. Бу ишга тегишли соҳа мутахассислари ва назариётчи олимларини жалб этиш яхши самара беради. Статистик кузатиш уч боскичга эга: 1) кузатишни тайёрлаш; 2) уни амалга ошириш; 3) кузатиш материалларини кабул килиш. Улар ўзаро боғланган бўлиб, маълум масалаларни ечади. Ҳамма боскичларда кузатиш натижасида тўпланадиган маълумотларнинг ҳакконийлигини таъминловчи тадбир-чоралар амалга оширилиши керак. Агарда биринчи боскичда ечимлар кабул килиш жараёнида назарий адекватликни таъминлаш тадбир-чоралари кўрилса, иккинчи боскичда уларга катъий риоя килиш устидан узликсиз назорат олиб борилади, учинчи боскичда эса кузатиш материалларини ҳар тарафлама текшириш йўли билан улардаги хатолар аникланади ва бартараф этиш тадбир - чоралари амалга оширилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Деев Г., Крутова Т. Метод основного массива в статистических наблюдениях. Вестник статистики, 1992, №5, 39-43 б. 2. Деев Г., Мухин П. Несплошное статистическое наблюдение. Вестник статитсики, 1966, №3, 21-27 б. 3. Елисеева И.И. Моя профессия - статистик. М.: Финансў и статистика, 1992 4. “Давлат статистика ҳисоботини такдим этиш тартибини бузганлик учун жавобгарлик ҳакида” Ўзбекистон Республикаси вазирлир Маҳкамасининг карори. 5. Петер фон дер Липпе. Экономическая статистика. Издатель. Федеральное статистическое управление Германии, Йена, 1995, 15-52 б. 6. О.Моргенштерн. О точности экономико- статистических наблюдений. М.: статистика, 1968 7. А.Г.Здраволежлов. Методология и процедура социологических исследований. М.: Мисль, 1969 8. Ўзбекистон Республикаси “Давлат статисатикаси хвкида”ги Қонуни, ноябр 2002 йил. 9. “Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика кўмитаси фаолиятини ташкил этиш ҳакида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 8 январ 2003 йил 8 – сонли карори. 10. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика кўмитаси хакида Низом. 8 январ 2003 йил 8 – сонли Вазирлар Маҳкамасининг карори билан тасдикланган.

Похожие

Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетларининг ҳозирги замон муаммолари

Ўзбекистон Республикаси давлат божхона органлари фаолиятининг ҳуқуқий асослари

Халкаро компанияларнинг давлат билан муносабатлари

Оммавий қирғин қуроллари ва ҳозирги замон урушида фуқаро муҳофазаси

Халкаро савдо сиёсатини такомиллашуви ва давлат иктисодий хавфсизлиги