O’zbekistonda bankomatlar rivojlanishining o’rni va ahamiyati - Экономика - Рефераты

O’zbekistonda bankomatlar rivojlanishining o’rni va ahamiyati

Загружено в:

24.10.2023

Скачано:

0

Размер:

1317.1591796875 KB

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “Iqtisodiyotda informatsion kommunakatsion texnologiyalar” FANIDAN MUSTAQIL ISH MAVZU: O’zbekistonda bankomatlar rivojlanishining o’rni va ahamiyati Guruh: Bajardi: Qabul qildi:

O’zbekistonda bankomatlar rivojlanishining o’rni va ahamiyati. Joriy yilning 22 mayida O’zbekiston Respublikasi Milliy Matbuot markazida respublika Markaziy banki tomonidan “Zamonaviy bank xizmatlari rivojlanishi istiqbollari” mavzuida matbuot anjumani tashkil etildi. Bank tizimida innovatsion axborot texnologiyalarini keng ko’lamda tadbiq etish mamlakatimizda qisqa muddatda milliy to’lov tizimini shakllantirishga imkoniyat yaratdi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida hisob-kitoblarni aniq vaqt rejimida amalga oshiruvchi bu tizim mamlakatimiz moliya bozori barqarorligini ta’minlamoqda. Bundan tashqari u davlatimiz pul-kredit siyosatini samarali yuritish, milliy va xalqaro to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirish, pul oqimlarini boshqarishga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Hozirgi kunda milliy to’lov tizimi negizida Markaziy bankning yagona banklararo to’lov tizimi, 29 ta tijorat bankining ichki to’lov tizimlari, shuningdek, bank kartalari bo’yicha barcha tijorat banklarini qamrab olgan “Uz-Kart” banklararo chakana to’lov tizimi, aholidan uyali aloqa xizmati, kommunal va boshqa to’lovlarni qabul qilish bo’yicha “Uz-Paynet” to’lov agentlik tarmog’i hamda “SMS-TO’LOV” chakana to’lov tizimlari faoliyat yuritmoqda.Tijorat banklari kuchli, ishonchli va yuqori samaradorlikka ega bo’lgan platformalar asosida axborot texnologiyalari yutuqlarini bank faoliyatiga dadillik bilan tadbiq qilib, ular asosida mukammal dasturlar yaratib, axborot tizimlari infrastrukturasini rivojlantirmoqda.Bu o’z navbatida, mamlakatimiz banklari o’rtasida sog’lom raqobat muhitini kuchaytirish, an’anaviy bank xizmatlari sifatini oshirish, yangi xizmatlarni joriy etishga yo’naltirilgan ishlarni muttasil davom ettirishga da’vat etmoqda.Mijozlar safini kengaytirish uchun taqdim etayotgan xizmatlari ro’yxati muntazam ravishda kengaytirilib, tijorat banklari turli moliyaviy xizmatlarni ko’rsatuvchi, ta’bir joiz bo’lsa, o’ziga xos “supermarket”larga aylanib bormoqda. Mazkur ishlarning samarasi o’laroq, 2013 yil 1 may holatiga respublikamiz bo’yicha qariyb 44 mingdan ziyod xo’jalik yurituvchi sub’ektlar “Bank-Mijoz” va Internet-banking dasturiy majmualari xizmatlaridan foydalanib kelmoqda. Mijozlar

masofadan turib, kompyuter va elektron aloqa tizimi orqali bank operatsiyalarini amalga oshirmoqdalar. Zamonaviy axborot texnologiyalari yangi bank mahsulotlari va xizmatlarining joriy etilishi mamlakatimiz bank xizmatlari bozori kengayishiga sharoit yaratmoqda. Respublikamizda bozor iqtisodiyoti munosabatlari rivojlangan sari tijorat banklari ham chakana operatsiyalar, mijozlarga taqdim etadigan xizmatlar turlarini oshirish orqali o’z faoliyatini diversifikatsiya qila bormoqdalar. Masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni bankomat va infokiosklarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Foydalanishi sodda bo’lgan ushbu uskunalar bugungi kunda mijoz va kassir o’rtasidagi an’anaviy muomalaga chek qo’yib, o’ziga xos minibank-ofis vazifasini o’tamoqda. Hozirgi paytda bankomatlardan nafaqat naqd pul echib olish, balki ular orqali tovar va xizmatlar bo’yicha turli to’lovlarni amalga oshirish mumkin. Shuni qayd etish o’rinliki, mijozlar istalgan bank bankomat va infokiosklaridan foydalana oladilar. Ayni paytda respublikamiz bo’yicha “Smart-Vista” on-line va “DUET” tizimidagi kartochkalarga xizmat ko’rsatadigan bankomat va infokiosklar soni 1466 tani tashkil etib, ular yagona tarmoqqa ulangan. Bugungi kunda respublikamizda muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar soni 9,7 mln. donani tashkil etmoqda. Plastik kartochkalar soni ko’payishiga mos ravishda terminallar soni ham oshib bormoqda. Aholi gavjum bo’lgan joylar va savdo do’konlari, xizmat ko’rsatish ob’ektlariga o’rnatilgan terminallar soni shu yil boshiga kelib salkam 116 mingtani tashkil etdi. Plastik kartochkalar yordamida amalga oshirilayotgan operatsiyalar turi va soni ham sezilarli darajada o’sib bormoqda. O’tgan yili plastik kartochkalar vositasida salkam 8,7 trln. so’m hajmida har xil naqd pulsiz to’lovlar o’tkazildi yoki ushbu ko’rsatkichning yil davomida 50 foiz o’sishi ta’minlandi. Naqd pulsiz to’lovlar hajmining o’sish dinamikasi birinchi navbatda, tovar va xizmatlar uchun to’lovlarning bankomatlar orqali amalga oshirilishi, plastik kartalar vositasida ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’lami va infrastrukturasining kengayishi bilan chambarchas bog’liqdir. To’lovlarni naqd pulsiz amalga oshirishning innovatsion

shakllariga bo’lgan ehtiyoj muttasil ortib bormoqda. Tadbirkorlik sub’ektlari va aholi tejamli, kam vaqt va harakat sarflagan, yuqori axborot texnologiyalaridan foydalangan holda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, ma’lumot olishga ko’proq ishtiyoq bildirmoqda. Mana shu ehtiyojni inobatga olib, tijorat banklari masofaviy bank xizmatlari ko’rsatish ko’lamini kengaytirishga, bunda global Internet tarmog’i imkoniyatlaridan samarali foydalanish choralarini ko’rib bormoqdalar. Aytib o’tish o’rinliki, ayni yo’nalish jahon bank tizimi va uning ajralmas tarkibiy qismi bo’lgan milliy bank tizimining ustivor yo’nalishilaridan biriga aylandi. Ayni paytda barcha tijorat banklari Internet tarmog’ida o’zlarining web- saytlarini ochib, ular bank faoliyati, yangi xizmat turlari va shartlari, mijozlar manfaatiga tegishli ma’lumotlar bilan muntazam boyitib borilmoqda. Markaziy bank veb-sayti orqali esa davlat interaktiv xizmatlari ko’rsatish yo’lga qo’yilgan. Aholi o’rtasida mobilь telefonlardan foydalanishning kengayib borishi banklar tomonidan mobilь-banking (wap-banking) va sms-banking xizmatlari yo’lga qo’yilishiga olib keldi. Hozirgi paytda 107 mingta mijoz ayni xizmat turlaridan foydalanmoqda. Aytish o’rinliki, shu yilning birinchi choragida banklarning ayni xizmat turlaridan foydalanuvchilar soni 50 foiz o’sishiga erishildi. Ma’lumot uchun aytib o’tamiz, hozirgi kunda “Uz-Paynet” to’lov agentligi tarmog’i orqali bir kunda o’rtacha 2,5-3 mln. tranzaktsiyalar o’tkazilmoqda. Shuningdek, 2011 yilda o’z faoliyatini boshlagan “SMS-TO’LOV” chakana to’lov tizimi orqali 20 dan ortiq to’lovlar amalga oshirilmoqda. Mazkur tizimga tijorat banklari to’lov tizimi a’zosi sifatida ulangan. Matbuot anjumani chog’ida jurnalistlarga elektron tijorat, kredit va debet kartalar, depozitlar va boshqa qulayliklar, zamonaviy bank xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish borasida olib borilayotgan izlanishlar bo’yicha axborotlar berildi. Xulosa o’rnida qayd etish joizki, bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimlari (bank-mijoz, internet-banking, mobilь-banking, sms-banking va boshqalar) ni respublika miqyosida doimiy kengaytirib borish bo’yicha ishlar

barcha banklar tomonidan tizimli amalga oshirilishi milliy bank tizimining rivojlanish tendentsiyalaridan guvohlik beradi va respublika iqtisodiyotida bozor mexanizmlarining mustahkamlanishiga sharoit yaratadi. Joriy yilning 22 mayida O’zbekiston Respublikasi Milliy Matbuot markazida respublika Markaziy banki tomonidan “Zamonaviy bank xizmatlari rivojlanishi istiqbollari” mavzuida matbuot anjumani tashkil etildi. Bank tizimida innovatsion axborot texnologiyalarini keng ko’lamda tadbiq etish mamlakatimizda qisqa muddatda milliy to’lov tizimini shakllantirishga imkoniyat yaratdi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’rtasida hisob-kitoblarni aniq vaqt rejimida amalga oshiruvchi bu tizim mamlakatimiz moliya bozori barqarorligini ta’minlamoqda. Bundan tashqari u davlatimiz pul-kredit siyosatini samarali yuritish, milliy va xalqaro to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirish, pul oqimlarini boshqarishga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Hozirgi kunda milliy to’lov tizimi negizida Markaziy bankning yagona banklararo to’lov tizimi, 29 ta tijorat bankining ichki to’lov tizimlari, shuningdek, bank kartalari bo’yicha barcha tijorat banklarini qamrab olgan “Uz-Kart” banklararo chakana to’lov tizimi, aholidan uyali aloqa xizmati, kommunal va boshqa to’lovlarni qabul qilish bo’yicha “Uz-Paynet” to’lov agentlik tarmog’i hamda “SMS-TO’LOV” chakana to’lov tizimlari faoliyat yuritmoqda.Tijorat banklari kuchli, ishonchli va yuqori samaradorlikka ega bo’lgan platformalar asosida axborot texnologiyalari yutuqlarini bank faoliyatiga dadillik bilan tadbiq qilib, ular asosida mukammal dasturlar yaratib, axborot tizimlari infrastrukturasini rivojlantirmoqda.Bu o’z navbatida, mamlakatimiz banklari o’rtasida sog’lom raqobat muhitini kuchaytirish, an’anaviy bank xizmatlari sifatini oshirish, yangi xizmatlarni joriy etishga yo’naltirilgan ishlarni muttasil davom ettirishga da’vat etmoqda.Mijozlar safini kengaytirish uchun taqdim etayotgan xizmatlari ro’yxati muntazam ravishda kengaytirilib, tijorat banklari turli moliyaviy xizmatlarni ko’rsatuvchi, ta’bir joiz bo’lsa, o’ziga xos “supermarket”larga aylanib bormoqda. Mazkur ishlarning samarasi o’laroq, 2013 yil 1 may holatiga respublikamiz bo’yicha qariyb 44 mingdan ziyod xo’jalik yurituvchi sub’ektlar “Bank-Mijoz” va

Internet-banking dasturiy majmualari xizmatlaridan foydalanib kelmoqda. Mijozlar masofadan turib, kompyuter va elektron aloqa tizimi orqali bank operatsiyalarini amalga oshirmoqdalar. Zamonaviy axborot texnologiyalari yangi bank mahsulotlari va xizmatlarining joriy etilishi mamlakatimiz bank xizmatlari bozori kengayishiga sharoit yaratmoqda. Respublikamizda bozor iqtisodiyoti munosabatlari rivojlangan sari tijorat banklari ham chakana operatsiyalar, mijozlarga taqdim etadigan xizmatlar turlarini oshirish orqali o’z faoliyatini diversifikatsiya qila bormoqdalar. Masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni bankomat va infokiosklarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Foydalanishi sodda bo’lgan ushbu uskunalar bugungi kunda mijoz va kassir o’rtasidagi an’anaviy muomalaga chek qo’yib, o’ziga xos minibank-ofis vazifasini o’tamoqda. Hozirgi paytda bankomatlardan nafaqat naqd pul echib olish, balki ular orqali tovar va xizmatlar bo’yicha turli to’lovlarni amalga oshirish mumkin. Shuni qayd etish o’rinliki, mijozlar istalgan bank bankomat va infokiosklaridan foydalana oladilar. Ayni paytda respublikamiz bo’yicha “Smart-Vista” on-line va “DUET” tizimidagi kartochkalarga xizmat ko’rsatadigan bankomat va infokiosklar soni 1466 tani tashkil etib, ular yagona tarmoqqa ulangan. Bugungi kunda respublikamizda muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar soni 9,7 mln. donani tashkil etmoqda. Plastik kartochkalar soni ko’payishiga mos ravishda terminallar soni ham oshib bormoqda. Aholi gavjum bo’lgan joylar va savdo do’konlari, xizmat ko’rsatish ob’ektlariga o’rnatilgan terminallar soni shu yil boshiga kelib salkam 116 mingtani tashkil etdi. Plastik kartochkalar yordamida amalga oshirilayotgan operatsiyalar turi va soni ham sezilarli darajada o’sib bormoqda. O’tgan yili plastik kartochkalar vositasida salkam 8,7 trln. so’m hajmida har xil naqd pulsiz to’lovlar o’tkazildi yoki ushbu ko’rsatkichning yil davomida 50 foiz o’sishi ta’minlandi. Naqd pulsiz to’lovlar hajmining o’sish dinamikasi birinchi navbatda, tovar va xizmatlar uchun to’lovlarning bankomatlar orqali amalga oshirilishi, plastik kartalar vositasida ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’lami va infrastrukturasining

kengayishi bilan chambarchas bog’liqdir. To’lovlarni naqd pulsiz amalga oshirishning innovatsion shakllariga bo’lgan ehtiyoj muttasil ortib bormoqda. Tadbirkorlik sub’ektlari va aholi tejamli, kam vaqt va harakat sarflagan, yuqori axborot texnologiyalaridan foydalangan holda moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, ma’lumot olishga ko’proq ishtiyoq bildirmoqda. Mana shu ehtiyojni inobatga olib, tijorat banklari masofaviy bank xizmatlari ko’rsatish ko’lamini kengaytirishga, bunda global Internet tarmog’i imkoniyatlaridan samarali foydalanish choralarini ko’rib bormoqdalar. Aytib o’tish o’rinliki, ayni yo’nalish jahon bank tizimi va uning ajralmas tarkibiy qismi bo’lgan milliy bank tizimining ustivor yo’nalishilaridan biriga aylandi. Ayni paytda barcha tijorat banklari Internet tarmog’ida o’zlarining web- saytlarini ochib, ular bank faoliyati, yangi xizmat turlari va shartlari, mijozlar manfaatiga tegishli ma’lumotlar bilan muntazam boyitib borilmoqda. Markaziy bank veb-sayti orqali esa davlat interaktiv xizmatlari ko’rsatish yo’lga qo’yilgan. Aholi o’rtasida mobilь telefonlardan foydalanishning kengayib borishi banklar tomonidan mobilь-banking (wap-banking) va sms-banking xizmatlari yo’lga qo’yilishiga olib keldi. Hozirgi paytda 107 mingta mijoz ayni xizmat turlaridan foydalanmoqda. Aytish o’rinliki, shu yilning birinchi choragida banklarning ayni xizmat turlaridan foydalanuvchilar soni 50 foiz o’sishiga erishildi. Ma’lumot uchun aytib o’tamiz, hozirgi kunda “Uz-Paynet” to’lov agentligi tarmog’i orqali bir kunda o’rtacha 2,5-3 mln. tranzaktsiyalar o’tkazilmoqda. Shuningdek, 2011 yilda o’z faoliyatini boshlagan “SMS-TO’LOV” chakana to’lov tizimi orqali 20 dan ortiq to’lovlar amalga oshirilmoqda. Mazkur tizimga tijorat banklari to’lov tizimi a’zosi sifatida ulangan. Matbuot anjumani chog’ida jurnalistlarga elektron tijorat, kredit va debet kartalar, depozitlar va boshqa qulayliklar, zamonaviy bank xizmatlari ko’rsatishni takomillashtirish borasida olib borilayotgan izlanishlar bo’yicha axborotlar berildi. Xulosa o’rnida qayd etish joizki, bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimlari (bank-mijoz, internet-banking, mobilь-banking, sms-banking

va boshqalar) ni respublika miqyosida doimiy kengaytirib borish bo’yicha ishlar barcha banklar tomonidan tizimli amalga oshirilishi milliy bank tizimining rivojlanish tendentsiyalaridan guvohlik beradi va respublika iqtisodiyotida bozor mexanizmlarining mustahkamlanishiga sharoit yaratadi. . Banklarning mohiyati, kelib chiqish asoslari va ularni bozor iqtisodiyotidagi o’rni. Bank deb, pul mablaglarini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit-xisob va boshqa vositachilik operasiyalarini bajaruvchi muassasalarga aytiladi. Banklar paydo bo’lishining asosi bo’lib tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi xisoblanadi. Tovar-pul munosabatlarinig bo’lishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda banklarning ham bo’lishini taqazo etadi. Banklar o’rta asrlarda puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shaxar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan mablag’laridan foyda olish maqsadida ularni vaqtincha foydalanishga mablag’ zarur bo’lgan subyektlarga ssudalar berishgan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. Bank so’zi italyancha «banka» so’zidan olingan bo’lib, «stol», «pullik stol» degan ma’noni anglatadi, chunki o’rta asrlarda italiyalik puldorlar hamyonlaridagi, idishlaridagi tangalarni stol ustiga qo’yib xisob-kitob qilganlar. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «bancheri» deb atalib, agar puldorlarning qaysi biri ishonchni oqlamasa va ishiga ma’suliyatsizlik qilsa, u o’tirgan stol sindirib tashlangan va uni «Bancorotto», ya’ni bankrot deb atashgan. Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich nuqtasi bo’lib XVI asrda Florensiya va Venesiyada tashkil qilingan kichik jiro-banklar xisoblanadi. Keyinchalik bunday banklar Amsterdamda (1605), Gamburgda (1618), Milanda, Nyurenbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o’z mijozlari – savdogarlarga xizmat qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz xisob-kitoblarni olib borgan.

Angliya bank tizimi (XVI asr) yuzaga kelgan va rivojlangan birinchi davlat hisoblanadi. Angliya bankirlari oltinni saqlab beruvchilar va savdogarlardan kelib chiqqan. Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanadi, u 1694 yilda aksioner bank sifatida tashkil bo’lgan. Keyinchalik sanoat rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil bo’lgan. Natural xujalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotik munosabatlarining rivojlanishi pullik xisob-kitoblar olib borishga, kredit tizimini rivojlanishiga yo’l ochdi. Ssuda kapitalisti asosan o’z bo’sh mablag’ini karzga berib ssuda foizi sifatida daromadga ega bo’lsa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan mablag’larni kreditga berib foydaga ega buladi. Banklar korxona, tashkilot, davlat muassasalari, aholi bo’sh pul mablag’larini jalb qilish orqali katta hajmdagi mablag’ni jamlab uni xarakatini boshqaradi. Banklarni yiriklashuvi va ular faoliyatini takomillashuvi ularni maxsus korxonalar – kredit muassasalariga aylanishiga olib keldi. Bozor munosabatlari sharoitida banklar iqtisodiyotni samarali boshqarishning muhim subyekti hisoblanadi. Banklar bozor munosabatining boshqa subyektlaridan farq qilib pul bilan ishlovchi, vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini yig’uvchi, uni unga ehtiyoj sezgan subyektlarga vaqtincha foydalanishga berib turuvchi va pul mablag’larini samarali ishlatish asosida o’z faoliyatini olib boruvchi muassasa hisoblanadi. Banklar bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni xarakatga keltiruvchi subyekt hisoblanib moddiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va olib borishda vositachi sifatida kapital aylanishining uzluksizligini ta’minlab jamiyatning ravnaq topishiga, iqtisodiyotning rivojlanishiga, jamiyat a’zolari farovonligiga zamin yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar-pul munosabatlarining keng miqyosda rivojlanishi banklar oldida yangidan-yangi operasiyalar bajarishga imkoniyat ochib beradi.

Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimi yaratish zaruriyati tug’ildi. O’zbekiston Respublikasi «Bank siri to’g’risia»gi qonunning 3-moddasiga binoan quyidagilar bank siri hisoblanadi: - o’z mijozlarining (vakillarining) operasiyalari, hisob varaqlari, va omonatlariga doir ma’lumotlar - bank o’z mijoziga (vakiliga) bank xizmatlari ko’rsatishi munosabati bilan mazkur mijoz (vakil) to’g’risida olgan ma’lumotlar - mijozning (vakilning) bank seyflari va binolarida saqlab turilgan mol- mulki, uning xususiyati va qiymati haqidagi ma’lumotlar - mijoz (vakil) topshirigiga binoan yoki uning foydasini ko’zlab amalga oshirilgan banklararo operasiyalar va bitimlar to’g’risidagi ma’lumotlar - bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarning banklar o’rtasida muomilada bo’lishi natijasida ma’lum bo’lib qolgan boshqa bankning mijoziga (vakiliga) doir ma’lumotlar. Bank sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar mijozning (vakilning) o’ziga, u vakolat bergan vakillarga, shuningdek hisob palatasiga (uni zimmasidagi vazifaga kirsa), tergov, prokuratura va surushturuv organlariga (tergovchi va surushtiruvchining asoslangan karoriga kura ko’zatilgan jinoyat ishi mavjud bo’lganda) taqdim etiladi. 2. Kredit tizimi va uning tarkibiy qismlari Kredit tizimi deb, kredit munosabatlar majmuasi va kredit munosabatlarni tashkil qiluvchi va amalga oshiruvchi kredit tashkilotlar yigindisiga aytiladi. Kredit tizimi orqali xuquqiy va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo’sh mablag’lari yig’iladi va korxona, tashkilotlar, aholi va davlatga vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit tizimi mablag’larni jalb qilish va ularni taqsimlashga qarab bir necha bo’g’inlardan iborat bo’lishi mumkin. Jahon amaliyotida kredit tizimi tashkil etilishiga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: Markaziy bank

Tijorat banklari Mahsus kredit tashkilotlari (paxtabank, sanoatqurilish banki, asaka bank, aloka bank va boshqalar). Nobank kredit tashkilotlari (investisiya kompaniyalari, sug’o’rta kompaniyalari, nafaqa va boshqa jamg’armalar) Kredit tizimida asosiy o’rinni tijorat banklari egallaydi. Mulk shakliga ko’ra banklar davlat, aksioner, aralash, qo’shma, xususiy banklarga bo’linadi. Universal banklar turli xil bank operasiyalari: depozit, kredit, xisob, foiz, vositachilik va boshqa operasiyalarni bajaruvchi bank hisoblanadi. Chet el banklari vakillik bo’limlari – banklar o’rtasidagi an’anviy aloqalarni turi bo’lib, xalqaro banklar o’rtasidagi munosabatlar bo’yicha boshqa davlatlar bankida ochiladigan bo’limlaridir. 3. Bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari Xozirgi vaqtda jahonda umum qabul qilingan bank tizimi ikki pog’onali bank tizimi bo’lib u markaziy bank va tijorat banklari tarmog’ini o’z ichiga oladi. Bank tizimini bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib qayta tashkil etish quyidagi tamoyillarga asoslangan holda olib boriladi: - Xorijiy va mahalliy investorlarning ishonchini qozonish maqsadida bank- moliya tizimi barqarorligiga erishish - bank tizimidagi islohatlar umumiqtisodiy islohatlarning o’tkazilishi bilan mos kelishi - bank-moliya tizimini bosqichma-bosqich takomillashtirish yo’li bilan jahon banki tizimiga yaqinlashtirish - pul-kredit siyosatini olib borishda mamlakatning ichki ehtiyojini va uning iqtisodining xususiyatini hisobga olish - banklar faoliyatida mijozlar manfaatini ustun quyish va boshqalar. Jahon amaliyotidagi xozirgi mavjud banklarning rivojlanishini quyidagi ikki davrga bo’lish mumkin: Birinchi davr – bu O’zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo’lgan davrdagi bank tizimi

Ikkinchi davr O’zbekiston mustakillikka erishgandan keyingi davrdagi bank tizimi. Bank tizimi rivojlanishining birinchi davri quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: - Birinchi bosqich XIX-asrning oxiridan 1930-32 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib bunda oldingi mavjud bo’lgan banklar zaminida sobiq ittifoqning kredit tizimi tashkil qilindi. Bu davrda shu vaqtdagi iqtisodiyotning rivojlanishiga mos keluvchi tarmoq banklari, o’lka banklari, tijorat banklari, maxsus banklar, davlat banklari kabi banklar faoliyat ko’rsatgan. Ikkinchi bosqich 1932 yildan 1959 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda banklar korxonalarni veksel orqali kreditlashdan (egri kreditlash) to’g’ridan-to’g’ri kreditlashga o’tdi. Bunda banklar xalq xo’jaligi sohalari bo’yicha tashkil qilindi va ular shu sohalarga muddatli kreditlash va moliyalashtirish bilan shug’ullangan. Davlat banki asosan qisqa muddatli kreditlashni olib borgan. - Uchinchi bosqich 1959 yildan 1988 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bunda mavjud tarmok banklari qayta tashkil qilinib mamlakatdagi barcha kredit munosabatlarni olib borish maqsadida uchta yirik bank - Davlat banki, qurilish banki, tashqi savdo banki tashkil qilindi. Davlat banki xalq xo’jaligining barcha sohalariga (qishloq xo’jaligiga o’zoq muddatli kredit ham) qisqa muddatli kredit bergan. Šurilish banki kapital quyilmalar bilan boglik operasiyalarni bajargan. Tashki savdo banki mamlakatning eksport-import operasiyalarini bajargan. - Turtinchi bosqich bank tizimini qayta tashkil qilish bosqichi bo’lib, u 1988 yildan 1990 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda davlat banki bilan bir qatorda ko’plab maxsus tarmoq banklari tashkil etildi. Bu davr bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib ikki pog’onali bank tizimiga o’tish bilan ham bog’liq.

Xalqaro amaliyotda ikki pog’onali bank tizimi Vengriyada 1987 yilda, SSSRda 1988 yildan, Polshada 1989 yildan, Bolgariya, Ruminiya va Chexoslavakiyada 1990 yildan joriy etilgan. 4. O’zbekiston Respublikasining bank tizimi va uning rivojlanish bosqichlari. Respublikamiz mustaqilligining e’lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizda bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati tug’ildi. Bank tizimini qayta qurish: - ikki pog’onali bank tizimini vujudga keltirish. Markaziy imission bank va bevosita xo’jalik subyektlariga xizmat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; - ixtisoslashtirilgan banklarni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z-o’zini moliyalashga utkazish; - iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalarni o’z ichiga oladi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich yo’lini tanlagani bois bank tizimi taraqqiyoti ham quyidagi bosqichlarga ega: - Birinchi bosqich milliy valyutani muomilaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki pog’onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini yaratish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonuni asosida amalga oshirildi. Ushbu qonun asosida sobiq SSSR davlat bankining respublika muassasi asosida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’zildi (1992 yil sentyabr) va unga respublikada pul muomilasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va tulov tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi.

Похожие

O’zbekistonda investitsiya siyosati rivojlanishining bosqichlari

Nanotexnologiyalar rivojlanishining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati

O’zbekistonda xalqaro turizm tashkilotlarining o’rni

Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, uning davlat moliya tizimidagi o’rni va ahamiyati