Nanotexnologiyalar rivojlanishining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati - Экономика - Рефераты

Nanotexnologiyalar rivojlanishining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati

Загружено в:

25.08.2023

Скачано:

0

Размер:

326.76171875 KB

Nanotexnologiyalar rivojlanishining iqtisodiyotdagi o‘rni va ahamiyati Reja 1. Kirish 2. Nanotexnologiyaning rivojlanishi 3. Nanotexnologiya istiqbollari 4. Xulosa

Kirish Bugungi kunda insonlarning texnologiyalarga bo‘lgan talablari ortib borishi bilan texnologiyalar juda ham jadal tarzda rivojlanib bormoqda. Foydalaniladigan qurilmalarning imkoniyatlari yanada ko‘proq bo‘lishini hamma ham xohlaydi. Shu sababdan ham mikrotexnologiyadan nanotexnologiyaga o‘tilmoqda. Nanotexnologiya sohasida yetarlicha natijalarga ham erishildi. Ushbu yo‘nalishda yaratilgan ilmiy ixtirolar iqtisodiyot, tibbiyot, biologiya, ekologiya, aviatsiya, radioelektronika kabi ko‘plab muhim sohalarda yuqori samaradorlik va tejamkorlikka erishish imkonini bermoqda. Hayotimizga dadil kirib kelayotgan nano texnologiya tushunchasi jamiyatimiz taraqqiyotini yanada jadallashtirish, turmushi miz farovonligini oshirish, ha - yotimizda o‘z yechimini kutayotgan eko logik, ijtimoiy va boshqa muammolarni bartaraf etishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki ilm-fanning bunday kashfiyotlari noyob xususiyatlarga ega yangi meta-materiallar va ekstremal sharoitlarga chidamli nanomateriallar olish va ularni tatbiq etishga xizmat qiladi. Shu bois jahonda nanotexnologik tadqiqotlar ko‘lamini kengaytirish va bu boradagi innovatsion texnologiyalardan tobora keng foydalanishga e’tibor kuchayib bormoqda. Masalan, kom pyuter texnologiyalari sohasida olib borila - yotgan izlanishlar natijasida kvant infor matikasi fani yuzaga keldi. Ushbu soha nanoo‘lchamli protsessorlarga ega bo‘lgan kvant kompyuterlarini yaratish va ular uchun dasturlar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. Kvant kompyuterla rida bir birlik axborotni yozish uchun bitta yoki bir nechta atomdan foydalaniladi. Biz foydalanayotgan hozirgi zamon kompyuterlarida bu jarayonni bajarish uchun esa bir necha milliard atom sarflanadi. Demak, kvant kompyuterlarida hisoblash jarayonida o‘z-o‘zidan o‘ta yuqori tezlik, ixchamlik va samaradorlik oshadi. Nanotexnologiyaning rivojlanishi. Hozirgi davrdayoq nanotexnologiya sohasidagi izlanishlarning yuksak natijalari tibbiyotda: dermatologiya, pulmonologiya va ftiziatriya sohalarida ishlatiladigan inson vujudiga beziyon shifo vositalarini yaratishda ham yaxshi

samara bermoqda. Nanotexnologiyalardan tibbiyot sohasida foydalanish muhim kashfiyotlarga yo‘l ochmoqda. Shu kunlarda jahondagi yetakchi ilm-fan mar - kazlarida bu yo‘nalishda yaratilgan dori kapsulalari va shpritslar sinovdan o‘tmoqda. Dori nanokapsulalarining afzalligi shundaki, ular tananing sog‘lom qismiga salbiy ta’sir ko‘rsatmay, faqat kasallangan hujayraga yetib boradi. Nanotexnologik ishlanmalar ishlab chiqarishning ko‘plab sohalariga keng tatbiq etilmoqda. Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda mahsulot sifatini yaxshilash uchun nanomateriallar qo‘llanilmoqda. Masalan, mikrobga qarshi vositalarda o‘z-o‘zidan tozalanadigan matolar aynan nanomateriallar asosida yaratilmoqda yoki protezlar tayyorlashda uning birikish joylarini nanoo‘lchamli kumush zarralar bilan qoplash yo‘lga qo‘yilmoqda. Bu bakteri yalardan himoya qilishda yordam beradi. Nanotexnologiyalarning rivojlanishi kelgusida tibbiyotni yanada taraqqiy ettirishga xizmat qiladi. Natijada kasalliklarning klinik alomatlarini yuzaga chiqishidan oldin aniqlash va uni ilk bosqichlardayoq bezarar usullar vositasida davolash imkoniyati vujudga keladi. Nanotexnologiyalarning rivojlanishi muqobil energiyadan foydalanish istiqboli uchun ham muhim asos bo‘ladi. Chunki nanomateriallar asosida yaratilgan elektr ener giyasi ishlab chiqaruvchi uskunalarning samaradorligi

amaldagilaridan bir necha ba robar o‘sadi. Nanotexnologiya sohasida mamlakatimiz olimlari va mutaxassislarining olib borayotgan ilmiy-tadqiqot ishlari ham yuksak natijalar bermoqda. Jahon ilm-fanida bunday ixtirolarning yutuqlarini chuqur o‘rganish va uni hayotga tatbiq etishda mamlakatimiz ilm-fan markazlarida ham qator loyihalar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining Issiqlik fizikasi bo‘limida o‘tgan asrning 90-yillarida nanofizi ka sohasida dastlabki ilmiy-tadqiqotlar boshlangan edi. Bu jabhada olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida nanomateriallar yordamida nurlanuvchi diodlar yaratildi. Ayni paytda olimlarimiz nanofizikaning qator dolzarb masalalari yuzasidan keng ko‘lamli ilmiy izlanishlarni hayotga tatbiq etmoqda. Vodorod energetikasining oldida turgan dolzarb muammolar, vodorod moddasini suv yoki boshqa suyuqlik molekulalari orasida yuzaga keluvchi nanoqopqonlarda saqlash, nanotarmoqlardan foydalanishga asoslangan termoelektrik nanomateriallar yaratish, axborot yetkazish samaradorligi o‘ta yuqori nanoo‘lchamli mezoskopik tizimlarga asoslangan tar moqlar yaratishga oid ilmiy loyihalar shular jumlasidandir. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ilmiy izlanishlar qisqa davrda amaliy natija berayotgani quvonarlidir. Nanotuzilishli suyuqlik asosida yaratilgan issiqlik uzatkich, qishloq xo‘jaligi zararkunandalariga qarshi kurashish vositasi, sintez qi lingan nurlanuvchi diodlar ana shunday muhim kashfiyotlar sirasiga kiradi. Mamlakatimizda qattiq jismlar, atom va molekulyar fizika, nochiziqli dinamika kabi ilm-fan maktablarining an’analarini rivojlantirish, ilm-fan faoliyatini izchil takomillashtirish uchun yaratilgan keng ko‘lamli sharoit zamonaviy nanofizika sohasida ana shunday muhim natijalarga erishishga xizmat qilmoqda. Yurtimizda nanotexnologiyalarni rivojlan tirish, ilmiy-intellektual salohiyatni rivojlantirish, ilmiy-texnika bazasini takomillashtirish va xalqaro aloqalarni kengaytirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar mamlakatimizning yanada rivojla nishiga xizmat qiladi. Nanotexnologiya rivojlanishi ustida dunyoda ko‘plab olimlar ish olib bormoqda. Ular XXI asr davomida nanotexno logiya ning rivojlanishida bir qator natijalarni ko‘zlamoqdalar. Jumladan, tibbiyot sohasida odamning tanasida paydo

bo‘ladigan barcha kasalliklarning oldini oluvchi yoki davolovchi molekulyar nanorobotlarni yaratish, gerontologiya sohasida insonlar ning jismoniy boqiyligiga, odam tanasidagi hujayralar qirilishining oldini oluvchi, odam organizmi to‘qimalarining ishlashini yaxshilash va qayta qurish uchun molekulyar robotlarni kiritishga erishish, sanoat sohasida iste’mol mollarini ishlab chiqarishda an’anaviy usullardan foydalanishdan bevo sita atom va molekulalardan yig‘ishga o‘tish, qishloq xo‘jaligi sohasida oziq-ovqatni tabiiy ishlab chiqaruvchilarni (masalan, o‘simliklar va hayvonlar) molekulyar robot lardan tuzilgan funksional o‘xshash - lariga almashtirish, ya’ni tirik organizmda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlarni qisqaroq va samaraliroq yo‘l bilan amalga oshirishga erishish (bunda qishloq xo‘jaligi samaradorligi ob-havo va og‘ir mehnat sharoitiga bog‘liq bo‘lmaydi, uning ishlab chiqarish hajmi oziq-ovqat mahsulotlari yaratilishga ta’sir etadi), biologiya sohasida tirik organizmga atomlar darajasidagi nanoelementlarni kiritish (buning oqibatlari turlicha bo‘lib, yo‘qolib ketgan turlarni tiklashdan tortib, yangi turdagi jonzotlar biorobot larini yaratishga olib kelishi mumkin), ekologiya sohasida inson faoliyatining atrof-muhitga ta’sirini to‘liq bartaraf qilish (bun ga birinchidan, ekosferani inson faoliyati chiqindilarini boshlang‘ich xom-ashyoga aylantiruvchi molekulyar robot-sanitarlar bilan to‘ldirish, ikkinchidan esa, sanoat va qishloq xo‘jaligini chiqindisiz nanotexnologik usulga o‘tkazish bilan amalga oshi rish mumkin), koinotni o‘zlashtirish sohasida koinot «odatiy» yo‘l bilan emas, balki nanorobotlar orqali o‘zlashtirilishiga eri shish, ya’ni robot-molekulalarning ulkan armiyasi Yer atrofidagi fazoga chiqariladi va to‘liq o‘rganishga erishiladi hamda Oy, asteroidlar va yaqin planetalarda inson uchun kosmik stansiyalar quriladi (bu hozir da mavjud bo‘lgan usullardan arzon va xavfsiz bo‘ladi), kibernetika sohasida hozirda mavjud bo‘lgan planar strukturalardan o‘lchamlari molekular o‘lchamiga teng bo‘lgan hajmiy mikrosxemalariga o‘tish sodir bo‘lishi (kompyuterlarning ishchi chastotasi teragers qiymatga yetadi, neyronga o‘xshash elementlardan tuzilgan sxemalar paydo bo‘ladi, oqsil molekulalaridan tuzilgan xotira hajmi terabaytlarda o‘lcha nadigan, saqlash davri uzoq bo‘lgan xotira elementlari paydo bo‘ladi, inson aqlini kom pyuterga «ko‘chirish» mumkin bo‘lib

qo ladi), aqlli yashash muhitini yaratish, ya’ni barcha tashkiliy qismlarga mantiq elementlarini kiritish hisobiga biz yashayotgan atrof-muhit «aqlli» va inson yashashi uchun to‘la qulay bo‘lib qolishiga erishish mumkin. Ushbu kutilayotgan natijalar nanotexnologiya ning hozirgacha bo‘lgan istiqbollari va ke lajakdagi imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda sanab o‘tildi. Nanotexnologiya istiqbollari Nanotexnologiya atamasi birinchi marta 1974-yilda yaponiyalik olim Norto Taniguti alohida atomlar bilan manipulyatsiya yordamida yangi obyekt va materiallarni ajratish jarayonini tavsiflash uchun taklif etilgan. Nanotexnologiya tushunchasining mukammal tarifi mavjud emas, lekin hozirgi mavjud mikrotexnologiyaga o’xshash holda nanotexnologiya bu nanometr o’lchamlari bilan ishlovchi texnologiya ekanligi kelib chiqadi. Bu shunchalik kichik qiymatki, u atomlar o’lchamlari bilan taqqoslanuvchi ko’rinuvchi nur to’lqinlari uzunligidan yuzlab marta kichik. Shuning uchun ham “mikro”dan “nano”ga o’tish bu miqdoriy

emas, balki sifat o’tishi, moddalar manipulyatsiya- sidan alohida atomlar manipulyatsiyasiga keskin o’tishdir. Fizik kattaliklar nomlarining qo’shimchalari 1793-1795 yillar davomida Fransiyada metrik o’lchovlar tizimini qonunlashtirish bilan kiritilgan. Qisqa birliklar uchun nomlar qo’shimchasiga grek tilida, mayda bo’laklar nomlari uchun lotin tilida qo’shimchalar qabul qilish kiritilgan. O’sha yillarda quyidagi qo’shimchalar qabul qilingan. “kilo”-grekchadan chilioi-ming, gekto... grekchadan hekaton- yuz va h.z. Keyingi yillarda qisqa va mayda bo’lak birliklari o’sgan, ularning nomlariga qo’shimcha belgilar boshqa tillardan o’zlashtirilgan. Nanotexnologiyaning rivojlanishi to’g’risida gap ketganda asosan uch yo’nalish nazarda tutiladi: -o’lchamlari molekula va atom o’lchami bilan taqqoslanuvchi aktiv elementli(shu jumladan hajmli) elektrosxemalar tayyorlash; -nanomashinalarni, ya’ni molekulalar o’lchamidagi robot va mexanizmlarni ishlab chiqish va tayyorlash; -molekula va atomlarni bevosita manipulyatsiyalab ulardan barcha mavjud bo’lgan narsalarni yig’ish. Hozirgi kunda molekula o’lchamidagi (tranzistor va diodlar) aktiv elementlarni yaratish imkoniyatini beruvchi va ulardan ko’p qatlamli uch o’lchamli sxemalarni shakllantiruvchi nanotexnologik usullar faol rivojlanib bormoqda. Mavjud texnologiyalarning imkoniyatlari tashqi akustik, elektromagnit boshqaruv signallariga amal qilib, boshqa molekulalar bilan manipulyatsiyalanuvchi va o’ziga o’xshash moslama yoki ancha murakkab mexanizmlarni yaratuvchi qandaydir sodda mexanizmlarni qurish uchun yetarli. Ular o’z navbatida yanada mukammalroq moslamalarni qurishi mumkin va h.z. Nihoyat, bu eksponensial jarayon o’lchami yirik molekulalarga teng va kompyuterda o’rganish va boshqarish imkoniyatiga ega bo’lgan molekulyar robot mexanizmlarni yaratilishiga olib keladi. Tabiiyki, nanostrukturalar kvant effektlarini qo’llash texnologiyasi uchun mos keladi. Mikrostrukturalar zamonaviy mikroelektronika texnologiyasi asosini

tashkil etadi. Aslida, mikrostrukturalar ham bevosita kuzatish va o’rganish uchun o’ta kichik, ularning xossalari asosan makroskopik fizika qonuniyatlarida ifodalanadi. Nanostrukturalar ulardan jiddiy farq qiladi; ularning xususiyatlari, ayniqsa elektr va magnit tavsifi, kvant fizikasi qonuniyatlarida tavsiflanadi. Shu bois, ular yangi tipdagi informatsion texnologiyalar uchun apparaturalarning hal qiluvchi komponentlari bo’lishi mumkin. Ular asosida yangi elektr, magnit va optik xususiyatli materiallarni yaratish mumkin. Ba’zi nuqtai nazardan nanostrukturalarni yangi, o’ta foydali material va buyum yaratish uchun istiqbolli bo’lgan moddaning noyob holati deb hisoblash mumkin. Nanostrukturalarning kichik o’lchamliligi ularni juda zich joylashtirish imkonini beradi, bu esa bir birlik hajmning “axborot sig’imi”ni ancha oshiradi. Zich joylashuv strukturaning aralash (ba’zida bir biridan ajralgan) elementlari orasida xilma-xil elektr va magnitli o’zaro ta’sirni vujudga keltiradi. Bunday o’zaro ta’sirlar, aksariyat hollarda (xususan katta organik molekulalar holida) strukturani juz’iy o’zgartirish imkoniyatini yaratadi, molekulalarning mumkin bo’lgan konfiguratsiyalari energiyada uncha katta bo’lmagan farq bilan ajralib turadi. Ba’zida struktura xususiyati shu nanostruktura xususiyatidan farq qiluvchi sirtqi faol materiallarni qo’llash yo’li bilan murakkablashishi mumkin. Amalda strukturalarning bunday murakkabligining imkoniyatlari hali to‟liq tadqiq etilmagan va bu asosda texnologiyalar yaratish uchun esa hali ko’plab fundamental ilmiy tadqiqotlar o’tkazish lozim bo’ladi. Agar bo’yoq, plastmassa, beton tarkibiga nanoo’lchamli elementlar kirsa,holda biz ularni nanomateriallar deymiz. Agar mexanizmning harakat tartibini amalga oshiruvchi markaziy zvenosi shunday elementlardan tashkil topsa, bunday zveno mexanizmning vazifasi va ijrosi bo’yicha xilma-xil bo’lgan uglerodli nanonaychadan iborat sun'iy muskul bo’lishi mumkin. Bu g’oyani AQSH Texas universiteti qoshidagi “Nanotexnologiya” instituti direktrori Rey Bogman ishlab chiqdi. Oldin u uglerodli nanonaychaning tartibsiz bog’lamini tayyorladi. Bog’lam tuzilmasini

muntazamligini oshirish ustida qattiq ishlagan olim vertikal uglerodli nanonaychaga zich joylashgan, uzunligi 100 nmga yaqin bo’lgan eshilgan ip ko’rinishidagi “muskul”sifat strukturali ingichka uzun makroip o’rimiga ega bo’ldi. Umuman olganda, makroip haqiqiy muskulga o’xshaydi. Iplar nanoqog’ozlardan 150 barobardan ko’proq mustahkamligi aniqlandi, ammo bu muhimi emas. “Nanonaychali muskul” solishtirma o’lchamda o’ta kuchli. U tabiiy muskulga nisbatan 1000 barobar tez va 10 baravar ko’p cho'zilishi mumkin, ko’ndalang kesimi birxil bo’lgan tabiiy muskulga nisbatan siqilganda 30 baravardan ortiq kuchayadi. Agar bunga yana ishchi haroratning “insoniy bo’lmagan” azotning suyulishidan to temirning erishigacha bo’lgan doirasini qo’shsak, u holda sanoat robotlarining elektr va gidrouzatmalariga ham munosib raqobat paydo bo’lganini anglash mumkin. Shuning uchun ham Bogman ishlanmalarida “uglerodli nanonaychamuskullar”ni nanomexanizmlar uchun uzatma sifatida qo’llash kabi ko’plab taklifi o’ta qiziqish uyg'otadi va dolzarblik kasb etadi. Agar uglerodli nanonaychani yonuvchi modda plenkasi bilan qoplab uni yoqsak, o’ta kuchli energiya manbasini olish mumkin. Uglerodli nanonaychani yonilg’ili yupqa qatlam bilan o'rab, uning bir uchini elektr uchqunlari yoki lazer chaqini bilan kuydirib nanonaychaning ichki bo’shlig’i bo’ylab tarqaluvchi issiqlik to’lqinini yaratish mumkin. Bu issiqlik to'lqini o’zining yo’lida duch kelgan elektronlarni itaradi va sezilarli elektr toki hosil qiladi. Hozir prototiplarda litiyionli batareyalarning o’xshash ko'rsatgichlaridan yuzlab baravar yuqori bo’lgan energiya zichligi namoyish qilinmoqda, hamda bunday manbaalarda energiyaning saqlash muddati istalgancha uzoq bo’lishi mumkin, chunki bunday prototiplarda o’zidan-o’zi zaryadsizlanish va tokning tabiiy yo’qolishi amalda mavjud emas. Hozir olimlar yonuvchi qatlamning optimal turini tanlamoqdalar va uning asosida ko’p marta foydalaniladigan elementni qanday tayyorlash ustida ishlamoqdalar. Buning uchun yangi qatlamni avtomatik amalga oshirish usulini yaratish talab etiladi.

Xulosa Umuman olganda, har qanday texnolo giyaning rivojlanishi insonlarning turmush tarzini yaxshilash, yashash darajasini oshi rish uchun xizmat qiladi, shu o‘rinda nanotexnologiyalar ham insonning yashash tar zida, ish faoliyatida katta yordam beradi. Bir so’z bilan aytganda nanotexnologiya bugungi kunda yangi fan sifatida namoyon bo’layotgan istiqbolli soha bo’lib, uning barcha xususiyatlari bilan yaqindan tanishish hamma uchun qiziqarli va hayotiy zarurat hamda dolzarb masaladir.

Похожие

O’zbekistonda bankomatlar rivojlanishining o’rni va ahamiyati

Iqtisodiy axborot tizimlarida mobil platformlar texnologiyasining o‘rni va ahamiyati

Ijtimoiy soha va uning milliy iqtisodiyotdagi roli

Raqamli texnologiyalar va ularning zamonaviy iqtisodiyotdagi roli

Milliy iqtisodiyotda sug‘urtaning o‘rni va roli