O’rtacha miqdorlar - Экономика - Рефераты

O’rtacha miqdorlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

O’rtacha miqdorlar Reja: 1. O’ rtacha mi q dorlar ning mo h iyati va a h amiyati. 2. O’ rtacha arifmetik mi q dorlar va ularning qo’ llanish so h alari. 3 . O’ rtacha arifmetik xossalari. 4 . O’ rtacha arifmetikni «shartli moment» usulida h isoblash tartibi. 5. O’rtacha geometrik miqdorlar. 6. O’rtacha garmonik miqdorlar va ularning qo’llanish sohalari. 7 . Moda va mediana.

1. O’rtacha miqdorlarning mohiyati va ahamiyati Masalani soddalashtirish uchun statistik qatorni yon bag’ridan siqib asta-sekin ixchamlashtirayotirmiz, deb faraz qilaylik. Bu holda uning variantalari orasidagi miqdoriy farqlar yoqala borib, ular yiriklashadi, soni esa kamayadi. SHuning hisobiga qator variantlarining soni ko’payadi. Ixchamlashtirish jarayonini davom ettiraversak, pirovard natijada qator variantasi bir miqdor bilan ifodalanadi. Variantlar soni esa boshlang’ich qatorning jamlama soniga teng bo’ladi. Ana shu miqdor ushbu qatorning o’rtacha miqdoridir. U qatorning eng katta va eng kichik miqdorlari o’rtasida yotadi. Bu yerda statistik qator deganda sof matematik qator, ya’ni musaffo sonlar qatori nazarda tutiladi. Bu sonlar na sharoitga va na bir-biriga bog’liq, to’liq erkinlikka ega. Statistik qatorlar matematik sonlar qatoridan tubdan farq qiladi. Ular moddiy dunyo hodisalarini ta’riflovchi ko’rsatkichlar qatoridir. SHunday qilib, o’rganilayotgan statistik to’plamni o’zgaruvchan belgilari bo’yicha umumlashtirib ta’riflaydigan ko’rsatkichlar o’rtacha miqdorlar deb ataladi. O’rtacha miqdor o’zining funktsiyalarini to’la va aniq ado etishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo’lishi lozim: Umumiy holda o’rtacha miqdor taqsimot qatorini siqib ixchamlash- tirish jarayonida olingan miqdordir. U qatorning katta va kichik hadlari o’rtasida yotadi O’rtacha statistik to’plamni umumlashti-rib ta’riflovchi ko’r- satkichdir O’rtacha o’z funk- tsiyalarini to’la va aniq bajarish uchun bir qator talablarga javob berishi kerak.

1. o’rtacha miqdori aniqlanadigan to’plam bir jinsli, hajm jihatdan yetarli sonda bo’lishi kerak. 2. o’rganilayotgan to’plam birliklariga tegishli belgining miqdoriy qiymatlari bo’yicha ularning taqsimoti yetarli darajada hodisaga xos ob’ektiv taqsimot qonuniyati bilan hamohang va mos shaklda bo’lishi zarur. Bu talab katta sonlar qonuni amal qilishidan kelib chiqadi. 2. O’rtacha arifmetik miqdorlar va ularni ng qo’llanish sohalari Statistikada o’rtacha miqdorlarning xilma-xil turlari va shakllari mavjud. CHunonchi, agregat (nozohir shaklli) o’rtacha, o’rtacha arifmetik, o’rtacha geometrik, o’rtacha kvadratik, o’rtacha kubik, o’rtacha xronologik va h.k. shular jumlasidandir. Bular bilan bir qatorda taqsimot qatorlarida o’rtachaga o’xshash funktsiyani bajaruvchi o’rta miqdorlar (varianta qiymatlari) ham bor. Bular moda, mediana va turli kvantililardan tarkib topadi. Ular qatorning tartibli yoki davriy o’rta hadlari (miqdorlari) deb ataladi. Arifmetik o’rtacha miqdor o’rtachalarning eng sodda va amaliyotda juda keng qo’llanadigan turidir. U o’rganilayotgan belgi to’plam birliklarida ega bo’ladigan ayrim miqdoriy qiymatlarini qo’shishdan olinadigan umumiy hosilaga (yig’indiga) hamda birliklar soniga asoslanadi. Agarda o’rtacha arifmetik miqdorni variatsion qator nuqtai nazaridan qarasak, u qator variantasining shunday o’rtacha qiymatiki, uni hisoblashda variantalar qiymatlarining umumiy yig’indisi o’zgarmas miqdor deb qaraladi va variantlar soniga nisbatan proportsional taqsimlangan deb talqin etiladi. SHu sababli o’rtacha arifmetik miqdorning taqsimot qatoridagi o’rni ayrim varianta qiymatlari undan teng ikki yoqlama tafovutda bo’lishi bilan belgilanadi. Arifmetik o’rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o’rtachaga aytiladiki, u bilan belgining ayrim qiymatlarini almashtirilsa, ularning umumiy yig’indisi o’zgarmasligi va to’plam birliklari soniga nisbatan proportsional taqsimlanishi zarur.

O’rtacha arifmetik miqdor oddiy va tortilgan shakllarga ega. Oddiy arifmetik o’rtacha o’rganilayotgan belgining ayrim miqdorlarini (ya’ni qator variantalari qiymatlarini) bir-biriga qo’shib, olingan yig’indini ularning soniga (ya’ni qator variantlari soniga) bo’lish yo’li bilan aniqlanadi: Х х х х х N x Nод а иф n i i n . р . . . . .        1 2 3 1 (5.1) Bu yerda:  - yig’indi belgisidir. X – o’rganilayotgan belgining ayrim qiymatlar (qator variantalari) N – ularning soni (qator variantlari soni) Agar X belgining n miqdorlari x 1 , x 2 , ....., x n yoki x i (n i ,1 ) mos tartibda f 1 , f 2 , ....., f n yoki f i ( n i ,1 ) martadan kuzatilgan bo’lsa, o’rtacha arifmetik miqdorning umumiy ifodasi X fx fx fx f f f fx f то т а иф n n n i i i n i i nр . р ..... .....            1 1 2 2 1 2 1 1 (7.2) bo’ladi. Bu tortilgan arifmetik o’rtacha formulasidir, bunda f i - o’rtachaning vazni deb ataladi. Tortilgan arifmetik o’rtacha – o’rtalashtirilayot-gan miqdorlarni ularning to’plamda uchrashish soni bilan tortib olib hisoblangan o’rtachadir.

Ayrim hollarda o’rtacha miqdorlar oraliqli qatorlar uchun guruhiy va umumiy o’rtachalarni aniqlash yo’li bilan, shuningdek nisbiy miqdorlar asosida ham hisoblanishi mumkin. Buning uchun dastlab har bir oraliqli guruh uchun uning quyi va yuqori chegaralari yig’indisining yarmiga teng qilib guruhiy o’rtachalar hisoblanadi, so’ngra umuman qator uchun umumiy o’rtacha aniqlanadi. Nisbiy miqdorlar qatori uchun o’rtachani aniqlash masalasiga kelsak, u holda o’rtacha miqdor mazmunan o’rtalashtirilayotgan nisbiy miqdorlar singari mantiqiy tuzilishga ega deb qaralgandagina bu masala to’g’ri yechilishi mumkin. 3. O’rtacha a rifmetik xossalari Arifmetik o’rtacha bir qator xususiyatlarga ega: 1. Belgining ayrim miqdorlari (qator variantalarining ayrim qiymatlari) bilan ularning arifmetik o’rtacha darajalari o’rtasidagi farqlar yig’indisi doimo 0 ga teng, ya’ni: ( ) x x i i n    0 1 . Belgining ayrim miqdorlari bilan ularning arifmetik o’rtachasi orasidagi farqlarning kvadratlari yig’indisi minimal qiymatga ega, ya’ni ( ) min x x i i n    2 1 yoki f x x i i i n ( ) min.    2 1 1. Agar belgining har bir qiymatini o’zgarmas ixtiyoriy songa bo’linsa (yoki ko’paytirilsa), u holda arifmetik o’rtacha qiymati shu son marta kamayadi (yoki ko’payadi): x c f f x ci i i n i i n   1 1 .

4. Agar belgining har bir qiymatidan o’zgarmas ixtiyoriy son ayrilsa, yoki qo’shilsa, u holda arifmetik o’rtacha qiymati ham shu songa kamayadi yoki ko’payadi. ( ) x c f f x c i i i n i i n        1 1 . 5. Agar o’rtacha arifmetik vazn qiymatlarini o’zgarmas ixtiyoriy songa bo’linsa, (yoki ko’paytirilsa) u holda o’rtacha qiymati o’zgarmaydi. x f c f c x i i i n i i n     1 1 1. Belgining ikki va undan ortiq to’plamlar bo’yicha o’rtacha qiymatlarning yig’indisi uning umumiy jamlama to’plam bo’yicha o’rtacha qiymatiga teng: .j i j i x x x x    4. O’rtacha a rifmetikni «shartli moment» usulida hisoblash qator variantalaridan o’zgarmas ixtiyoriy A soni ayirib, olingan natija boshqa ixtiyoriy V songa bo’linadi. Natijada berilgan X i qatordan y x A B i i   qatori vujudga keladi. Bu qator uchun у arifmetik o’rtacha hisoblanadi y y f f i i i   . So’ngra u V soniga ko’paytiriladi va olingan natija ustiga A soni qo’shiladi. Natijada boshlang’ich qatorning haqiqay arifmetik o’rtacha miqdori kelib chiqadi x By A   .

Kengligi teng oraliqli qatorlarda «A» deb variantaning o’rtadagi qiymatini «V» o’rnida esa oraliq kengligi olish tavsiya etiladi.

5. Geometrik o’rtacha miqdor Assimetrik, ayniqsa, kuchli og’ishgan (yoki cho’qqilashgan, bo’yiga cho’zilgan)taqsimot qatorlarida geometrik o’rtachani qo’llash asosliroqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ko’pchilik hodisalar ana shunday shakldagi taqsimotga ega. Geometrik o’rtacha X geom n - qator hadlarining o’zaro ko’paytmasini n darajali ildiz ostidan chiqarish hosilasidir, ya’ni x x x x x x геом n n i i n n     1 2 3 1 * * ... . (7.3). Bu yerda: i n 1 i n   ( ) 1 hadlar ko’paytmasini bildiradi. Masalan, uyning eni 5 m, bo’yi 11,4 m va balandligi 4 m desak, uy hajmining tomonining o’rtacha uzunligi qancha? x м геом    5 11 4 4 228 611 3 3 * , * , . YAqqol ifodalangan asimmetrik taqsimotda (agarda u tasodif bo’lmasdan, hodisa tabiatidan kelib chiqsa) arifmetik o’rtacha doimo ma’lum darajada «soxta» o’rtachadir. Geometrik o’rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asos- langan o’rtachaga aytiladiki,u bilan o’rtalashtirilayotgan miqdorlarni almashtirish natijasida bu miqdorlarning o’zaro ko’paytmalari natijasi o’zgarmasligi va to’plam birliklari bo’yicha geometrik progressiya bo’yicha taqsim- lanishi zarur.

Bunday sharoitda geometrik o’rtacha taqsimotning markaziy tandentsiyasini aniq bir ma’noda ifodalaydi. Belgining tasodiy o’zgaruvchanligi qonuniy, barqaror farqlar (masalan, teng malakali xodimlar ish xaqi o’rtasidagi farqlar) bilan birikib ketishi natijasida assimmetrik taqsimot tarkib topadi, u logarifmli shkalaga aylantirilganda «normal» shaklni oladi, ya’ni belgi logarifmlari uchun normal taqsimot sifatiga ega bo’ladi. Bunday taqsimot qatorlarining tabiati va xususiyatlari geometrik o’rtachada o’zining aniq ifodasini topadi, chunki u qator hadlarining logarifmlariga asoslanadi. Xaqiqatda ham (7.3) ifodani logarifmlasak: . log ... log log log 2 1 n x x x x n геом     (7.4). YUqoridagi misolimizda: 602,0 057,1 699,0 3 4 log 4, 11 log 5 log lg       геомx potentsiallasak, x м геом 611, . 6. O’rtacha g armonik miqdor lar va ularning qo’llanish sohalari Garmonik o’rtachada o’zgaruvchi miqdorlarning teskari qiymatlarining yig’indisi, ya’ni 1 1 x const ii n   , o’zgarmas miqdor deb qaraladi. O’z-o’zidan ravshanki, iqtisodiy hodisalar uchun o’rtachani aniqlayotganda bu qoida hodisaning iqtisodiy mohiyati jihatidan asoslanishi kerak, albatta, aks holda olingan o’rtacha miqdor va uning sifat asosi bir-biriga monand bo’lmay qoladi. Garmonik o’rtacha deb shunday o’rtacha miqdorga aytiladiki, u bilan o’zgaruvchilarni almashtirayotganda ularning teskari qiymatlari yig’indisi o’zgarmas miqdor deb qaraladi.

Oddiy garmonik o’rtacha: nn гарм xxxХ 1 .........11 1.........11 21 21 .    yoki qisqacha: Х N x га м i i n р   1 1 O’rtacha tortilgan garmonik miqdor o’rtalashtirilayotgan miqdorlar har xil vaznga ( W i ) ega bo’lgan taqdirda qo’llaniladi va quyidagicha hisoblanadi: Х w w w w w x w x w x w x w w x га мто т n n n i i n i i i n р. р. ........... ......... ;               1 2 3 1 1 2 2 3 3 1 1 Ma’lumki, har qanday o’rtacha miqdor ikkita ko’rsatkichning bir-biriga bo’lgan nisbatidan yuzaga chiqadi. Birinchi ko’rsatkich o’rganilayotgan belgining umumiy hajmini ifodalasa, ikkinchi ko’rsatkich bu belgi sohibining soni (vazni, uchrashish tezligi)ni belgilaydi. Agar belgining hajmini ifodalovchi ma’lumot (ya’ni nisbatning sur’ati) bilan belgining ayrim darajalari ma’lum bo’lsa, u holda o’rtacha miqdor o’rtacha garmonik formula yordamida hisoblanadi. Agar belgining hajmi va to’plam soni ma’lum bo’la turib, ayrim darajalari noma’lum bo’lsa, u holda agregat o’rtacha formula qo’llanadi, ya’ni Х m f i i n i i n      1 1 Va nihoyat, to’plam qismlari oraliqlari uchun ayrim variantalar bilan variantlar (ob’ektlar) soni ma’lum bo’lsa, u holda arifmetik o’rtacha ishlatiladi.

7 . Moda va mediana O’rtacha miqdor o’zgaruvchan miqdorlarning o’rtacha qiymatidir. U to’plam uchun xos bo’lgan umumiy tendentsiyani, qonuniyatni ifodalashi bilan bir qatorda belgining ayrim qiymatlarini niqoblaydi. Vaholanki, bozor iqtisodiyoti hayotiy masalalarni yechishda belgining aniq qiymatlariga tayanishni taqazo etadi. Masalan, kiyim-kechak va poyafzalga bo’lgan talab ularning o’rtacha o’lchami bilan emas, balki har bir o’lchamning aniq soniga nisbatan belgilanadi. SHuning uchun taklif istiqbolini belgilash ham ana shunday ma’lumotlarga asoslanadi. Avtomashina uchun benzinga, butlovchi qismlarga, balonlarga bo’lgan talab ham ularning o’rtacha belgi qiymatlariga binoan emas, balki ularning aniq turlariga qarab aniqlanadi. Taklif ham shunday ko’rsatkichlarga asoslanadi. Milliy valyutani qadrsizlanishi inflyatsion jarayon kechishi - bozor iqtisodiyotining yo’ldoshi va xususiyatidir. Bu jarayonni o’rganish bozor baholari ustidan muntazam kuzatish olib borishni talab qiladi. Ammo baholar uchun kuchli konyukturaviy tebranish xos bo’lib, ular savdo shaxobchalari, ayrim sotuvchilar va oluvchilar va vaqt sayin keng ko’lamda o’zgarib turadi. Ayni bir xil va bir miqdordagi mahsulot uchun bozorda turli tuman baholar kuzatiladi. SHu sababli ularning hammasini qayd qilib bo’lmaydi, amalda har bir mahsulot uchun bozorda eng ko’p uchraydigan baho darajasi qayd qilinadi, xolos. To’plamlar tuzilishidagi xususiyatlarni va qonuniyatlarni oydinlashtirish, ularning birliklarini ma’lum oraliqda zichlashib to’planishini tahlil qilish ham o’rtacha miqdorlar bilan bir qatorda taqsimot qatorlarining o’rta tuzilmaviy ko’rsatkichlar deb nomlanuvchi tavsifiy parametrlarini (miqdorlarini) aniqlashni talab qiladi. Bunday ko’rsatkichlar qatoriga moda, mediana va kvantililar kiradi. Tuzilmaviy o’rta ko’r- satkichlar deganda taqsimot qatorida ma’lum o’rinda joylashgan varianta qiy-mati tushuniladi.

Moda deb to’plamda eng ko’p uchraydigan belgi qiymatiga ataladi. Diskret qatorlarda u eng ko’p sohiblar (variantalar) soniga ega bo’lgan varianta qiymati bilan belgilanadi. Oraliqli qatorlarda moda quyidagi formula yordamida aniqlanadi:i f f f f f x i ) f f( ) f f( f f x                                       (5.10) Bu yerda  0 -moda; X 0 - modal oraliq (guruh) ning quyi chegarasi; f  0 -modal oraliqdagi birliklar (variantlar) soni; f  0-1 -undan olingan oraliq (guruh) dagi birliklar soni; f  0q1 -undan keyingi oraliqdagi birliklar soni. Mediana deganda to’plamni teng ikkiga bo’luvchi belgining qiymati tushuniladi. Saflangan qatorlarda mediana o’rtada joylashgan varianta qiymatiga teng. Agarda saflangan qator toq hadli bo’lsa, masalan, 9 yoki 15 haddan iborat bo’lsa, u holda 5-had yoki 8-had mediana bo’ladi. Toq oraliqli qatorlarda mediana quyidagi formula yordamida hisoblanadi: e е e i f f f x K j j e     / 1 0 1 2      (5.11) Moda to’plamda eng ko’p uchraydigan belgi qiy-matidir. Mediana - bu to’plamni teng ikki qismga bo’luvchi belgi qiymatidir.

Juft sonli oraliqli qatorlarda esa: еi f ff › Њ ЊK j j Њ    *2 1 / 11 0     . Bu yerda:  e -mediana; x 0 -mediana bo’lgan oraliq (guruh)ning quyi chegarasi; f  e-1 -medianadan oldingi oraliq uchun jamlama birliklar soni; f  e -mediana bo’lgan oraliqdagi birliklar soni; i  e -mediana oralig’ining kattaligi; K-oraliqlar (guruhlar) soni;  f j -hamma guruhlardagi birliklarning jamlama soni. Variatsion qatorni teng, masalan, 4, 5, 10 va 100 bo’laklarga (qismlarga) bo’luvchi hadlar (varianta qiymati) kvantililar deb ataladi. qatorni to’rtta teng bo’lakka ajratuvchi miqdor (varianta qiymati) kvartili, besh qismga bo’luvchi - kvintili, o’n bo’lakka ajratuvchi - detsili va yuz bo’lakka bo’luvchi pertsentili deb nomlanadi. Har bir qator 3 ta kvartili, 4 ta kvintili, 9 ta detsili va 99 ta pertsentiliga ega. Ular medianaga o’xshash tartibda hisoblanadi. Masalan, quyi kvartili saflangan qatorning shunday variantasining qiymatiki, to’rtdan bir qism to’plam birliklarida belgining qiymati undan kichik uchdan to’rt qismida esa katta bo’ladi. YUqori kvartili aksincha holatga ega bo’ladi, ya’ni uchdan to’rt qism to’plam birliklarida belgi qiymati undan kichik, 1/4 qismida esa katta bo’ladi. quyi kvartili Q 1 va yuqori kvartili Q 3 ishorasi bilan belgilanadi. . *4 *4 2 1 1 )(03 1 1 1 )(01 3 3 3 1 1 e Qk j Qj Q Q Qk j j Q Q i f ff XQ i f ff XQ              Kvantililar to’plamni ma’lum qadamda teng (4, 5, 10, 100 va h.k.) qismga bo’luvchi belgi qiymatidir

quyida birinchi va so’nggi kvintili, detsili va pertsentililarni oraliqli qatorlarda hisoblash formulalari keltirilgan.

jadval Oraliqli qatorlarda boshlang’ich va so’ngi kvintili va detsili va pertsentililarni aniqlash formulalari Ko’rsatkichlar boshlang’ich (birinchi) ko’rsatkich So’nggi ko’rsatkich 1. Kvintili ( W ) i f ff XW Wk j Wj *5 1 1 1 1 01     W X f f f ij W j k w4 0 1 1 5 4 4       * 2. Detsili (D) Д X f f f ij Д j k Д1 0 1 1 10 1 1       * Д X f f f ij Д j k Д9 0 1 1 10 9 9       * 3. Pertsentili ( F ) F X f f f ij F j k F1 0 1 1 100 1 1       * F X f f f ij F j k F99 0 1 1 100 99 99       * Simmetrik taqsimotda arifmetik o’rtacha, moda va mediana bir biriga tengdir. Ammo asimmetrik qatorlarda ular farq qiladi. O’ng yoqlama og’ishgan qator grafigida ular quyidagi tartibda joylashadi , о, арифx е  chap yoqlama assimmetriyali grafikda esa о , ,  е xариф .

Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

Похожие

O`rtacha miqdorlar

O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash

O`rtacha miqdorlar va o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar

Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini aniqlash