Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash - Экономика - Рефераты

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

196.5 KB

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig ’i bo’yicha o’rtacha stavkasini aniqlash Reja: 1. Turli faoliyat bilan shug ’ullanuvchi korxonalarda soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini aniqlashning zarurligi. 2. Aniq ma ’ lumotlar asosida daromad ( foyda ) solig ’ i bo ’ yicha hisoblangan o ’ rtacha soliq stavkasining turli korxonalarda aniq stavka va haqiqatda foyda nisbatidagi farqlanish sabablarining tahlili .

1. Turli faoliyat bilan shug ’ ullanuvchi korxonalarda soliqqa tortiladigan baza va o ’ rtacha soliq stavkasini aniqlashning zarurligi . Yuridik shaxslarning tulaydigan soliqlar ichida ularning foydasiga solinadigan soliq byudjet daromadlari tarkibida katta o ’rin egallaydi. Masalan, bu soliq salmog’i 1996-1998 yillarda 21-25 foizlarni egallagan, ya’ni byudjet daromadining qariyib to’rtdan bir qismini tashkil etgan . Yuridik shaxslarning foydasiga soliq - bu korxonalar, birlashmalar va tashkilotlar foydasining bir qismini byudjetga undirishdir. Foyda solig ’i to’lovchilari bo’lib, moliya yilida soliqqa tortiladigan foydaga ega bo’lgan yuridik shaxslar xisoblanadi. Soliq ob ’ektini to’liq va to’g’ri xisoblash uchun jami daromad tarkibini mukammal o’rganish zarur bo’ladi. Jami daromad tarkibiga yuridik shaxs tomonidan olinishi lozim bo’lgan (olingan) ortilgan tovar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat xaqlari sifatidagi pul va boshqa mablag’lar yoki qaytarmaslik sharti bilan olingan mablag’lar kiradi. Bunday daromadlarga: a) maxsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum. Unga: - ortilgan maxsulot qiymatini to ’lash uchun xisoblashish xujjatlarida ko’rsatilgan summa; - buyurtmachi tomonidan tasdiqlangan, bajarilgan ishlar dalolatnomasida ko ’rsatilgan summa; - ko ’rsatilgan xizmatni tasdiqlovchi xujjatlarda ko’rsatilgan so’mmalar kiradi; Xarid, tayyorlovchi, ta’minlovchi korxonalarida daromad (foyda)ga soliq to ’lovchilar uchun sotish tushumi deb sotilgan va sotib olingan tovarlar sotish qiymati o’rtasidagi farq xisoblanadi; Vositachilik faoliyatidan (komission taqdirlash) daromad oluvchi korxonalar uchun tushum deb xamma bitimlar bo ’yicha komision taqdirlash (protsentlar) so’mmalari xisoblanadi.

b) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog ’ozlar, intelektual mulk ob’ektlari, materillar va boshqa aktivlar sotishdan daromadlar kiradi. v) protsentlar va dividentlar turida olingan daromadlar: g) bepul olingan mulklar. Lekin bepul olish bir tizim ichiga kiruvchi korxonalar tomonidan bo ’lsa daromad bo’lmaydi. d) mulklarni ijaraga berishdan daromadlar; s) royalti-intelektual mulklarning xuquqidan daromadlar: mualiflik xaqlari, patentlari, chizmalar, tovar belgilari, yangi moddelar. j) bepul moliyaviy yordam. z) kreditorlik va deponentlik qarzlarini xisobdan chiqarishdan daromadlar- so ’rov muddati tugagan bo’lsa, umumiy so’rov muddati yuridik shaxslar uchun 3 yil qilib belgilangan. i) ilgari chegirma qilingan qarzlar, zararlar va umidsiz qarzlarni kamaytirishdan olgan daromadlar; k) valyuta schyotlari bo ’yicha ijobiy kurs farqlari; l) favqulodda daromadlar; m) xar-xil daromadlar; Tovar moddiy boyliklar zaxiralarini qayta baxolashdagi qo ’shimcha so’mmalar soliqqa tortiladigan daromadga shu tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotila borilishi bilan qo’shib boriladi. Korxonalar (tashkilotlar) maxsulotlarini xaqiqiy tannarx baxosidan kam sotgandagina zararlar soliqqa tortiladigan daromadni kamaytirmaydi, eksportga erkin almashtiriladigan valyutaga maxsulot sotish bundan mustasnodir. Ichki bozordan past baxoda o ’z maxsulot (ish, xizmat) larini erkin almashtiriladigan valyutada sotuvchi korxonalar uchun soliqqa tortiladigan baza eksport maxsulotni sotishning xaqiqiy baxosidan kelib chiqib xisobga olinadi. Korxonalarning chet el valyutasida olgan daromadlari xam umumiy daromadlarga qo ’shilib soliqqa tortiladi. Bunda chet el valyutasida olingan daromad o’sha kundagi Markaziy bank belgilagan kurs bilan daromadga olinadi. Yuridik shaxslarning umumiy daromadlarini soliqqa tortishda qonunda belgilangan imtiyozlar qo’llaniladi.

Soliq imtiyozlari soliq mexanizmining tarkibiy qismlaridan biri bo ’lib, soliq tizimida muhim o’rin tutadi. Soliq imtiyozlari vositasida soliqlarning rag’batlantirish va tartibga solish funktsiyalari bajariladi. Imtiyozlar soliqdan ozod qilishi, chegirtmalar va to ’lov muddatlarini kechiktirish kabi usullarda bo’lishi mumkin. O ’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga muvofiq soliq bo’yicha imtiyozlari quyidagi yo’nalishlarda berilgan: 1. Soliq to ’lashdan ozod etish; 2. Yangi tuzilgan korxonalar uchun imtiyozlar; 3. Soliqdan vaqtincha ozod etish; 4. Soliq solish bazasini kamaytirish; 5. Ajnabiy sheriklarga imtiyozlar berish; 6. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tonidan beriladigan imtiyozlar; 7. Soliqlardan qisman ozod etish; 8. Tovar eksportiga imtiyoz berish va boshqalar. Davlat iqtisodiyotni biron-bir tarmog ’ini rivojlantirishga rag’batlantirish uchun imtiyozlar tizimidan keng foydalanadi. Tarmoqni yoki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng miqyosda imtiyozlar beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so’ng soliq imtiyozlarini qaytarib olish boshlanadi. Respublikamiz soliq tizimida ham soliq imtiyozlaridan keng foydalanadi. Hozirgi paytda soliq bo ’yicha imtiyozlardan asosan chet el investitsiyasini jalb etishda, kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirishda, korxona va tashkilotlarni investitsion faoliyatini rag’batlantirishda va boshqa maqsadlarda keng foydalanilmoqda. Yangi tashkil etilgan korxonalar, eksportga yo ’naltirilgan tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar ham soliq bo’yicha imtiyozlar ko’zda tutilgan. Kodeksdan tashqari soliq imtiyozlari bo’yicha hukumatimiz tomonidan bir qator qonun va qarorlar, Prezident farmonlari qabul qilindi. Bu qaror va farmonlar asosida imtiyozlar tizimi amal qilmoqda.

Ma ’lumki, yuridik shaxslar to’laydigan asosiy soliq turlaridan biri foyda solig’idir. Korxona xo’jalik-moliyaviy faoliyatining natijasi bo’lgan foydadan byudjetga undiriladigan ushbu soliqning korxona faoliyatiga ta’siri katta. Demak, foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar korxonani investitsion faoliyatiga ishlab chiqarishni kengaytirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Foyda solig’i bo’yicha imtiyozlar juda keng qamrovli bo’lib, ularni 4 ta yo’nalishga ajratish mumkin: 1. korxona foydasidan olinadigan soliqning soliqqa tortish ob ’ekti bilan bog’liq imtiyozlar; 2. korxonalar foydasidan olinadigan soliqni to ’lashdan to’liq ozod etish bilan bog’liq imtiyozlar; 3. soliqni to ’lashdan vaqtinchalik ozod qilish bilan bog’liq imtiyozlar; 4. yangi korxonalarni qayd etish bilan bog ’liq va shunga o’xshash imtiyozlar. Korxonalar foydasidan olinadigan soliqlar bo ’yicha amalda bo’lgan imtiyozlar quyidagi faoliyatlarni rag’batlantirishga qaratilgan: • ishlab chiqarishga ketadigan harajatlarni va uy-joy qurilishini moliyalash; • yangi turdagi ishlab chiqarishlarni yaratish va mustahkamlash; • tadbirkorlikning kichik shakllari; • nafaqaxo’rlar va nogironlarni ish bilan ta’minlash; • xayriya faoliyati; • madaniy ijtimoiy va atrof muhitni muhofaza qilish sohalarini rivojlantirish. To’rt xil shaklda soliq imtiyozi berilishi mumkin: Birinchidan: bu soliq krediti bo ’lib, bunda aksariyat hollarda foydadan olinadigan soliqdan chiqarib tashlanadigan chegirma tushuniladi. Ikkinchidan: foydaning soliq olinadigan summasini kamaytirish. Uchinchidan: soliqlardan butunlay ozod qilish. To ’rtinchidan: kamaytirilgan soliq stavkalarini belgilash. Foyda solig ’i bo’yicha imtiyozlar juda keng qamrovli bo’lib, xalq xo’jaligi tarmoqlarining asosiy sohalarida faoliyat ko’rsatayotgan korxona va tashkilotlar faoliyatini rag’batlantirishda muhim xizmat qiladi.

Shayxontoxur tumanida qancha korxona foyda solig ’i bo’yicha imtiyozga ega va ularning soni jami korxonalar sonida qanday salmoqqa ega. O ’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 31-32 moddalariga ko’ra yuridik shaxslar foydasiga solinadigan soliq bo’yicha quyidagi imtiyozlar berilgan: 31 - modda yuridik shaxslarni daromad (foyda) solig ’idan ozod qilish deb nomlangan va uning quyidagi bandlariga ko’ra yuridik shaxslar ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadlarida daromad (foyda) solig’idan ozod qilinadi: 11) yangi tashkil qilingan dehqon (fermer) xo ’jaliklari va xususiy korxonalar qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirish va qayta ishlashdan, xalq iste’moli tovarlari, binokorlik materiallari ishlab chiqarishdan olgan daromadlari (foydalari) bo’yicha ro’yxatdan o’tgan vaqtidan e’tiboran ikki yil muddatga; 12) Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarida yangi tashkil etilgan, turizm faoliyati bilan shugullanadigan yuridik shaxslar tuzilgan paytdan boshlab birinchi daromad orttirgunga qadar, lekin uzogi bilan ro ’yxatdan o’tgan vaqtidan e’tiboran uch yilgacha. Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlarida turistik faoliyat bilan shugullanuvchi yuridik shaxslar foyda olgan birinchi yili ellik foiz, ikkinchi yili etmish besh foiz, uchinchi yildan boshlab yuz foiz miqdorda soliq to’laydi;

11) quyidagilar olgan daromadlari (foydalari) yuzasidan: a) patent egasi (litsenziar) sanoat mulki ob ’ektlaridan o’z ishlab chiqarishida foydalanishdan, shuningdek bularga litsenziya sotishdan olgan daromadi yuzasidan - amal qilish muddati doirasida foydalana boshlagan sanadan e’tiboran: ixtirolar va selektsiya yutugidan patent bo ’yicha - besh yil davomida; ixtirolardan dastlabki patent bo ’yicha - uch yil davomida; selektsiya yutugidan guvohnoma bo’yicha - uch yil davomida; sanoat namunasidan patent bo’yicha - uch yil davomida; sanoat namunasidan dastlabki patent bo’yicha - ikki yil davomida; b) litsenziat (litsenziya shartnomasi narsasidan foydalanish huquqini olgan shaxs) sanoat mulki ob ’ektlaridan foydalanishdan olgan daromadi yuzasidan - foydalana boshlagan sanadan e’tiboran: ixtirolar va selektsiya yutugidan patent bo ’yicha - besh yil davomida; ixtirolardan dastlabki patent bo’yicha - uch yil davomida; selektsiya yutugidan guvohnoma bo’yicha - uch yil davomida; sanoat namunasidan patent bo’yicha - uch yil davomida; sanoat namunasidan dastlabki patent bo ’yicha - ikki yil davomida; foydali modeldan guvohnoma bo’yicha - ikki yil davomida; tovar belgisi va xizmat belgisidan - bir yil davomida (litsenziar mahsulotini ishlab chiqarganda); 14) chet el investitsiyalari ishtirokidagi yangi tashkil etilib, eksportga yo ’naltirilgan va importning o’rnini bosadigan mahsulotlar chiqaradigan korxonalar: agar ishlab chiqarish hajmining yigirma besh foizdan ortigi bolalarbop mahsulotlardan iborat bo ’lsa, ishlab chiqarish boshlangan paytdan e’tiboran besh yil muddatga. Keyingi yillarda soliq amaldagiga nisbatan ikki baravar kamaytirilgan stavka bo’yicha undiriladi; agar chet el sarmoyasining ulushi korxona ustav fondining ellik foizi va undan ko ’pini tashkil etsa, ishlab chiqarish boshlangan paytdan e’tiboran ikki yil muddatga;

15) ustav fondida chet el sarmoyasining ulushi ellik foiz va undan ko ’pni tashkil etadigan chet el investitsiyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalari - ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga yo’naltiriladigan daromadi (foydasi) bo’yicha; 16)O ’zbekiston Respublikasining investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalarga kapital mablaglar sarflaydigan chet el investitsiyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalari, ro’yxatdan o’tgan vaqtidan e’tiboran dastlabki etti yil davomida; 17) qishloq xo ’jalik mahsulotlari etishtirish va ularni qayta ishlashga (uzum va mevalardan vinolar, o’tkir ichimliklar tayyorlashdan tashqari), xalq iste’moli tovarlari va binokorlik materiallari, tibbiyot asbob-uskunalari, qishloq xo’jaligi, engil va oziq- ovqat sanoati uchun mashinalar va asbob-uskunalar ishlab chiqarishga, ikkilamchi xom ashyo va maishiy chiqindilarni tayyorlash hamda qayta ishlashga ixtisoslashgan, ustav fondidagi chet el kapitali o’ttiz foizdan ortiq bo’lgan chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalar - ro’yxatdan o’tgan vaqtidan e’tiboran ikki yil davomida; 18) posyolkalar, qishloqlar va ovullar hududlarida qishloq xo ’jalik mahsulotlarini qayta ishlash va xalq iste’moli tovarlari ishlab chiqarish bo’yicha yangi tashkil etilayotgan korxonalar mahsulot ishlab chiqarishni boshlagan paytdan e’tiboran uch yil muddatga. Keyingi yillarda soliq amaldagiga nisbatan ikki baravar kamaytirilgan stavka bo’yicha undiriladi; (O’zr 29.08.1998 y. N 681-I-son Qonuni taxriridagi band) 19) yangi tashkil etilgan yuridik shaxslar (savdo, vositachilik, ta ’minot, sotish va tayyorlash faoliyati bilan shugullanuvchilaridan tashqari) tashkil etilgan (ro’yxatdan o’tkazilgan) paytdan e’tiboran birinchi yili belgilangan stavkaning yigirma besh foizi miqdorida va ikkinchi yili ellik foizi miqdorida soliq to’laydilar. Keyingi yillarda daromad (foyda) soligi belgilangan stavka bo’yicha to’liq miqdorda to’lanadi; 20) xususiy tijorat banklari tashkil etilgan paytdan e ’tiboran ikki yil muddatga, bo’shatib olingan mablaglarni moddiy-texnika bazasini mustahkamlashga va infrastrukturani rivojlantirishga yo’naltirgan holda; (O’zr

30.08.1997 y. N 485-I-son Qonuniga muvofiq kiritilgan band) 23) qishloq joylarda yangi tashkil etilayotgan chet el investitsiyalari ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalari ishlab chiqarish boshlangan paytdan e ’tiboran uch yil muddatga. Bu muddat o’tganidan so’ng keyingi ikki yil mobaynida mazkur qo ’shma korxonalar uchun soliq stavkasi amaldagi stavkaning ellik foizi miqdorida belgilanadi; (O’zr 12.05.2001 y. 220-II-son Qonuni taxriridagi kichik band) 24) mahsulotini eksport qiluvchi, barcha mulk shaklidagi korxonalar o ’zi ishlab chiqargan mahsuloti (bajargan ishi, ko’rsatgan xizmatlari) eksportidan erkin almashtiriladigan valyutada olgan, shu jumladan vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, kontsernlar, uyushmalar va kompaniyalarning, shuningdek birjalarning tarkibiy bo’linmasi bo’lgan ixtisoslashtirilgan tashqi savdo birlashmalari va firmalari orqali eksportga mahsulot etkazib berganlik uchun olgan daromadlari yuzasidan. Mazkur imtiyoz savdo-vositachilik korxonalariga nisbatan, shuningdek ro’yxati qonun hujjatlarida belgilab qo’yiladigan tovarlarni erkin almashtiriladigan valyutaga eksport qiluvchi ishlab chiqarish korxonalariga nisbatan tatbiq etilmaydi; (O’zr 12.05.2001 y. 220-II-son Qonuni taxriridagi kichik band) yuqoridagi moddada yangi tashkil etilgan korxonalarga berilgan imtiyozlar avvaldan amal qilib turgan yuridik shaxslar, ularning filiallari va tarkibiy bo ’linmalari negizida tuzilgan yuridik shaxslarga (chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalardan tashqari), shuningdek korxonalar huzurida tuzilgan yuridik shaxslarga nisbatan, basharti ular korxonadan ijaraga olingan asbob- uskunalarda ishlayotgan bo’lsalar, qo’llanmaydi. Ushbu moddaning, 11, 12, 14, 17 - 20-bandlarida nazarda tutilgan yuridik shaxslar belgilangan imtiyozli davrning bir yili o ’tguniga qadar tugatilgan taqdirda, soliq summasi ularning butun faoliyat davri uchun to’liq miqdorda undirib olinadi. (O’zr 30.08.1997 y. N 485-I-son Qonuni taxriridagi qism) Korxonalar hisobot yilining yakunlari bo ’yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti hajmini oshirishdan olgan erkin almashtiriladigan valyutaga teng tushumlarining summasi daromad (foyda) soligi to’lashdan ozod qilinadi. Ushbu

imtiyoz vositachilik tashkilotlariga nisbatan, shuningdek eksport qilinadigan xom- ashyo tovarlari: paxta tolasi, lint, neft, neft mahsulotlari, elektr energiyasi, gaz kondensati, tabiiy gaz, qimmatbaho, rangli va qora metallar, ip gazlama ishlab chiqaradigan korxonalarga nisbatan tatbiq etilmaydi. Soliq solinadigan daromadning (foydaning) kamaytirilishi deb nomlangan 32- moddaga ko ’ra ishlab chiqarishning rivojlantirish maqsadida yuridik shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foydasi) quyidagi summaga kamaytiriladi: Yuridik shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foydasi) quyidagi summaga kamaytiriladi: -investitsiyalarga (asosiy ishlab chiqarishni rivojlantirish, kengaytirish va rekonstruktsiya qilishga), shuningdek investitsiyalar uchun olingan kreditlarni uzishga yo ’naltiriladigan xarajatlar summasiga, hisoblangan eskirishdan to’liq foydalanish sharti bilan, biroq soliq solinadigan daromadning (foydaning) ellik foizidan ko’p bo’lmagan miqdorda; -Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalarning daromadlari bo ’yicha soliq solinadigan baza zaxira fondi ustav fondining yigirma besh foiziga etguniga qadar daromadning (foydaning) yigirma foizigacha miqdorda zaxira fondiga o’tkaziladigan ajratmalar summasiga kamaytiriladi. O ’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi amalga kiritilishiga qadar qabul qilingan qonunchilik hujjatlariga muvofik, taqdim etilgan soliq imtiyozlari ular taqdim etilgan muddat tugagunigacha saqlab qolinadi. Yuqorida aytib o ’tganimizdek ishlab chiqarishning rivojlantirish maqsadida yuridik shaxslarga kamaytirilgan soliq stavkalari shaklida imtiyoz berilishi mumkin. Soliklarning stavkalari daromad (foyda, mol-mulk) ning byudjetga soliq sifatida utkazilishi lozim bulgan muayyan ulushidir. Ular, odatda, daromad(mol- mulk)ning summasiga nisbatan foizlarda belgilanadi. Boshkacha ta ’rif berish xam mumkin: soliq stavkasi bu soliqka tortiladigan birlikka soliq mikdoridir. Bu xolatni yuridik shaxslardan olinadigan daromad(foyda) solig ’i stavkalari misolida ko’rishimiz mumkin:

Yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliq stavkalarini xar yili O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tasdiqlaydi va o’zgarib turishi mumkin. Soliqni 2005-yil uchun yangi stavkalari O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini "O’zbekiston Respublikasining 2005 yilgi davlat byudjeti parametrlari to’g’risida"gi 610-sonli Qarori ko’ra quyidagicha belgilangan: 4-jadval*. 2005 yil uchun yuridik shaxslardan olinadigan daromad(foyda) solig ’i stavkalari.

Yuridik shaxslarning foydasiga solinadigan soliq stavkalarini xar yili o ’zbekiston Respublikasi Vazirlari Maxkamasi tasdiqlaydi va o’zgarib to’rishi mumkin. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalariga quyida sanab o ’tiladigan shart-sharoitlarga muvofiq keladigan va ustav faoliyatida o’zi ishchlab chiqaradigan maxsulotlar va (yoki) ishlab chikaradigan mahsulotlariga servis xizmatlari ko’rsatish xo’jalik faoliyatidan olinadigan tushum umumiy xajmining 60 (oltmish) foizdan ortigi to’gri keladigan xorijiy, shu’ba va kushma korxonalar kiradi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar kuyidagi shart-sharoitlarga muvofiq kelishi lozim: * ustav kapitalining mikdori 300 ming AKSh dollariga teng bo ’lgan summadan kam bo’lishi mumkin emas; * korxona ishtirokchilaridan biri albatta-xorijiy yuridik shaxs bo ’lishi kerak; • xorijiy investitsiyalar ulushi korxonalar ustav kapitali (fondi) ning kamida 30 (o’ttiz) foizini tashkil etishi lozim. O ’zbekiston Respublikasida doimiy muassasa orqali faoliyatni amalga oshiradigan soliq to’lovchi - norezident O’zbekiston Respublikasidagi manbalardan olingan, doimiy muassasa bilan bog’liq bo’lgan ana shunday daromadlar (foyda) ga nisbatan nazarda tutilgan tartibda umumiy belgilangan stavka bo’yicha soliq to’lovchi hisoblanadi. Soliqqa tortish maqsadlarida xorijiy yuridik shaxsning doimiy muassasasi deganda O ’zbekiston Respublikasi xududida har qanday yuridik shaxslar, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida vakillik funktsiyalarini amalga oshirayotgan yuridik shaxslar orkali daromad olish yuzasidan faoliyatni amalga oshirishi tushuniladi. Yuridik shaxslarga to ’lanadigan dividendlar va foizlar to’lov manbaida 15 (o’n besh) foizlik stavka bo’yicha soliqqa tortiladi. Yuridik shaxslarning daromadga (foydaga) solig ’i xisobi chorak, yarim yillik, to’qqiz oylik va yillik davrlarga yil boshidan o’sib boruvchi miqdor bilan tuziladi.

Byudjetga to ’lanishi lozim bo’lgan soliq summasi soliq to’lovchilar tomonidan buxgalteriya xisobi va xisobotlari asosida mustaqil aniqlanadi. Bunda ular soliq qonunchiligi, shu jumladan adliya vazirligi tomonidan 29 dekabr 1997 yilda tasdiqlangan 382 son yo’riqnoma asosida xisoblab chiqiladi. Soliq xisobi o ’tgan davrlar (chorak, 6-oy, 9-oy, yil) uchun tuziladi. Biroq bunak (avans) to’lovlarni bu soliqdan aniqlash uchun esa soliq to’lovchilar chorak boshidagi oyning 5-sanasiga qadar o’zlari joylashgan tuman soliq idoralariga tegishli chorakda kutilayotgan daromadlar va soliq stavkasidan kelib chiqib joriy to’lovlar (avans) summasini belgilovchi dalolatnoma topshiradilar. 2. Aniq ma ’lumotlar asosida daromad (foyda) solig’i bo’yicha hisoblangan o’rtacha soliq stavkasining turli korxonalarda aniq stavka va haqiqatda foyda nisbatidagi farqlanish sabablarining tahlili. Mulkchilikning turli shakllarini tashkil topishi ijtimoiy jarayonlarining demokratizatsiyalashuvi, soliq tizimi orqali boshqarishni ahamiyatini oshirgan holda, soliq tizimini takomillashtirishda asosiy e ’tiborni uning boshqaruv bilan bog’liq vazifalari samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Solik yukini pasaytirish siyosatini amalga oshirish xar yili foyda soligi stavkasini pasaytirishda uz aksini topmokda. Ammo, stavkadan tashkari soliq yukining pasayishiga, foyda soligini xisoblash mexanizmining aniklab olinishi xam ta ’sir kursatadi. Amaldagi soliqka tortish mexanizmini taxlil kilish shuni kursatmokdaki, bu xolat foydani soliqka tortishni oshirmokda. Xozirgi vaktda soliq tulashdan oldingi foyda xisobidan tiklanadigan xarajatlar ruyxatiga, asoslanmagan xolda soliq yukini oshiradigan ishlab chikarish xarakteriga ega bulgan xarajatlar kiritiladi. Foydaga soliq stavkasini pasaytirish vositasi bilan amalga oshiralgan fiskal ogirlikni pasaytirishga xozirgidek yondashuv bilan bir katorda soliqka tortiladigan foydani xisoblash mexanizmini umumbelgilangan tartibga olib borish choralarini kurish kerak.

Foydani soliqka tortishda xar-xil kategoriyadagi soliq tulovchilarga bir xil yondashishni kayta kurib chikish kerak, mos ravishda barcha soliq tulovchilar uchun foydani soliqka tortishning yagona bazasini belgilab, amaldagi foyda va daromad soligini xisoblash mexanizmini bir xillikka olib kelish kerak .Zararlarni kuchirish buyicha jaxon tajribasida umumbelgilangan normalar xorijiy va ayrim Vatanimiz tovar ishlab chikaruvchilari uchun belgilangan bir kator imtiyozlarni bekor kilishga imkon beradi, teng sharoit yaratadi va soliq tulashdan kochish xolatlarini kiskartadi. Xorijiy investorlarni ragbatlantirish nuktai nazaridan, ikkilanish paydo kiladigan keng soliq imtiyozlaridan kura xalkaro umumbelgilangan yondashuvlar asosida soliq imtiezlaridan foydalanish maksadga muvofikdir. Jaxon iktisodietidagi asosiy tamoyil- korxonalarni subsidiyalashdan ular faoliyatini soliq mexanizmi orkali ragbatlantirishga utishdir. Shu munosabat bilan saksoninchi-tuksoninchi yillarning boshida kupgina rivojlangan davlatlarda utkazilgan soliq isloxatlari ayniksa e ’tiborga loyikdir. Aynan usha davrda fiskal vazifani chetga chikarib, soliqka tortishning ragbatlantiruvchi vazifasi birinchi uringa chikdi. Birinchi navbatda bu narsa kichik korxonalar uchun muximdir- okilona soliqka tortish ularga ish urinlari sonini oshirish, tovarlar va xizmatlar ishlab chikarishni kupaytirish imkonini beradi. Jaxon amalietida kichik va urta biznesni ragbatlantirish uchun firmalar tomonidan foydani yangi uskunalar kurilish, ilmiy-tadkikot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalarini moliyalashga sarflashni ragbatlantiruvchi soliq imtiezlarini kullash keng tarkalgan. Foyda xisobidan soliqka tortilmaydigan, belgilangan tartibdagi fondlarni shakllantirishga ruxsat berish keng kullanadi. Har bir mamlakat o ’ziga xos soliq tizimiga ega, ammo ularning birontasi boshqasining tartiblaridan nusxa ko’chirmaydi. Umuman olganda nusxa ko’chirish ta’qiqlanmaydi, ammo boshqalarning yutuqlaridan o’z xususiyatlariga moslab foydalangan holda, o’z yo’lidan borish eng yaxshi ish ekanligi jahon tajribasi ko’rsatib turibdi.

Korxonalar innovatsion faoliyati bilan bog ’liq bo’lgan xo’jalik tashabbuslarini rag’batlantirish maqsadida, horijiy davlatlarda investitsion soliq kreditidan (ishlab chiqarishni kengaytirish, asosiy vositalarni moliyalashtirish bo’yicha soliq krediti berish) muvaffaqiyatli foydalanib kelinmoqda. Investitsion soliq krediti ilmiy texnika yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy qilish, texnik jihatdan qayta qurollantirish va rekonstruktsiya qilishda o ’z mablag’larini kengaytirishni rag’batlantirishga qaratilgan yoki asosiy fondlarni moliyalashtirish maqsadida kapital qo’yilmalarni uzluksiz ravishda ko’paytirib borilishi lozim bo’lgan tarmoqlarga to’g’ridan-to’g’ri subsidiya bo’lib xizmat qiladi. Lekin, shunga qaramasdan investitsion soliq krediti tezlashtirilgan amortizatsiya kabi normal xo’jalik faoliyati yuritayotan korxonalarga berilishi mumkin. Past rentabellik ko ’rsatkichga ega bo’lgan korxonalar, investitsiya soliq krediti berilganda yana ham moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Chunki, muddati kelganda nafaqat soliq bo’yicha taqdim etilgan kreditning to’liq hajmi, balki, unga yana qo’shimcha foiz bilan qaytarilish lozim bo’ladi. Bu esa, korxonalarga soliq to’lovlari muddatining biroz kechiktirilishini hisobga olmaganda, ularning davlat byudjetiga to’lovlar hajmini ma’lum miqdorda oshiradi. Soliqlar vositasida korxonalar taraqqiyotiga ta ’sir etishda yuridik shaxslardan olinadigan daromad(foyda) solig’i bo’yicha imtiyozlar tizimidan foydalanish korxonalar iqtisodiy faolligining umumiy darajasini oshirish va ishlab chiqarishning ayrim sohalarini rag’batlantirish uchun muhim qurol bo’lib xizmat qiladi. Mazkur masala, ayniqsa, xorijiy investorlar ishtirokidagi qo’shma korxonalar taraqqiyotining boshlang’ich bosqichida yanada kuchliroq ahamiyat kasb etadi. Soliq imtiyozlari yordamida korxonalarni moddiy va pul resurslaridan foydalanishdagi huquqlarini kengaytirish, soliq og ’irligini pasaytirish va byudjet daromadlarini muvofiq ravishda korxonalar daromadlarini oshirish evaziga kuchaytirish orqali erishish mumkin. Bundan tashqari, soliq tizimining samarali

amal qilishini, soliqqa tortish og’irligini korxonalar xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalariga taqqoslash orqali baholash mumkin. Ammo 70-yillardan boshlab, foydani soliqka tortish buyicha boshkacha nazariy endashuv (keyinchalik esa amaliy endashuv) yuzpgp keldi. Bunda amerikalik iktisodchi A. Laffer ishlab chikkan “taklif iktisodieti” katta axamiyat kasb etdi. Laffer gipotetik egri chizigida soliq stavkasini kamaytirish byudjet muvozanatini saklash, xattoki, soliq tushumlarini kupaytirish imkonini xam berishini belgilab berdi. Pasaytirilgan soliq stavkalari jamgarish va investitsiyaga sharoit yaratadi, milliy maxsulot va daromadning keskin kupayishiga turtki buladi. A. Laffer va boshka “taklif iktisodieti” nazarietchilarining bu goyalari amalietga tez tadbik etildi. A. Laffer 1974 yil oxirida AKSh xazinasi uchun foyda soligiga pasaytirilgan stavkalarni kullash, ishlab chikarishni kullab-kuvvatlashini va shu asosda davlatni tashvishga solib kuygan inflatsiyani xatlab utish mumkinligini taklif etdi. Rasmdagi vaziyatdan ko ’rinib turibdiki, A. Leffer egri chizig’i davlat byudjeti daromadlarining soliq stavkasi darajasiga (o’lchamiga) bog’likligini ko’rsatadi. Undan soliq stavkalarining o ’ sishi ma ’ lum bir kritik ( maksimal ) nuqtaga (0; m ) etgunga qadar davlat byudjeti daromadlarining o ’ sishiga ( ortishiga ) olib kelishi ( M nuqtasi ) mumkinligini aniqlash qiyin emas . Ana shu kritik ( mak - simal ) nuqtadan so ’ ng soliq stavkalarining yana oshirilishi ( ko ’ tarilishi ) teskari natijalarga olib keladi : korxonalar olingan foydani

kanday qilib bo ’ lsa ham soliqdan « qochirish », uni yashirib qolish yo ’ llarini qidira boshladilar ( afsuski , bu « yo ’ llar » ni qidirib topadilar ham ), ishlab chiqarish va investitsiyalar xajmi qiskaradi . ALefferning fikricha , soliq stavkalari maksimal darajasining ( kritik nuqtasidagisining ) pasaytirilishi ( kamaytirilishi ) tadbirkorlikni ( jumladan , xususiy tadbirkorlikni ham ) rivojlanishi uchun yaxshi , qulay vaziyatni vujudga kelgiradi . Bu , o ’ z navbatida , ishlab chiqarishning rivojlanishiga , investitsiyalarning o ’ sishiga , banddikka erishishga , daromadlarning ko ’ payishiga va nihoyat davlat byudjetida soliq tushumlarining ortishiga olib keladi . Bu pirovardida byudjet taqchilligining qisqarishi va inflyatsion jarayonlarning susayishi demakdir. Shunday ekan, tadbirkorlik faoliyatini jonlantirish vazifasini soliq «zulmi»ni engillatish orqali hal qilish lozim. Soliqka tortish stavkasining pasaytirilishi ishlab chiqarishning o’sishiga va bu esa, o’z navbatida, kelajaqaa soliq tushumlarining vaqtinchalik kamayishini kompensatsiya qilinishiga (qayta tiklanishiga) olib keladi. Inflyatsiyasiz ishlab chiqarishning o’sishiga, eng avvalo, soliq stavkalari, soliq imtiyozlari va soliqqa tortishning progressivligini oqilona manipulyatsiya qilish hisobiga erishiladi. Angliyada kichik biznesni soliqka tortish tartibi uz xususiyatlariga ega- daromadlar va xarajatlar ezuvi ular kaysi davrga taallukliligidan kat ’i nazar, fakat xakikatdagi tushum va tulovga kura amalga oshiriladi. Ushbu malakatda kichik firmalar binolar va uskunalarga berilgan dastlabki 50 ming funt sterling investitsiyalardan soliq tulashdan ozod kilingan. Kichik korxonalar uchun korporativ soliq stavkasi yirik korxonalarnikidan 25 foiz kamrok. Kichik va urta korxonalarga shuningdek, ular kolok xududlarga kuchib utaetganlarida foyda soligidan imtiezlar beriladi. Italiyada kichik biznes soliqlar tulashdan ozod bulish xisobiga yiliga 100 milliard liraga yakin foyda kuradi.Kichik korxonalar ilgor texnologiyalarni xarid kilish xarajatlarining 25 foizigacha soliq imtiezlaridan foydalanadilar.Ilmiy tadkikot ishlari xarajatlarining 30 foizi soliq tulashdan ozod kilinadi.Maxsulot sifatini oshirishga doir soliq tulovlari va xarajatlari kamaytiriladi.Ushbu

mamlakatning janubida yangi tashkil etilgan kichik sanoat korxonalari 10 yil davomida daromad va maxalliy daromad soliqlarini tulamaydilar.Janubiy tumanlarga reinvestitsiya kilinuvchi xar kanday foyda maxalliy daromad soligidan ozod kilingan. Niderlandiyada soliqka oid ragbatlantirish birinchi navbatda yangi tashkil etilgan korxonalar va elgiz tadbirkorlarga nisbatan kullanadi. Avvalgilari uchun faolyatlarining dastlabki 6 yili davomida soliqlar tulashda zararlarni xisobdan chikarishni kuzda tutuvchi boshlangich yukotishlar uchun cheklanmagan kompensatsiya(badal) kuzda tutilgan. Yaponiyada kichik korxonalar uchun korporatsion soliq stavkasi 42 dan 30 foizgacha pasaytirilgan. Zaxira fondlarni tashkil etishga va uyushmalarga tulanadigan badallarga yunaltirilgan mablaglar soliqlardan tulik ozod etiladi. Solik konunchiligi xorijiy amalietdagi barcha zamonaviy tamoyillarni xisobga olib shakllangan O ’zbekistonda avval-boshdanok kichik xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ragbatlantiruvchi keng imkoniyatlar kuzda tutilgan edi.Chunonchi, yangi tashkil etilgan dexkon(fermer) xujaliklari va xususiy korxonalar kishlok xujalik maxsulotlarini etishtirish va kayta ishlashdan,xalk iste’moli tovarlari,binokorlik materiallari ishlab chikarishdan olgan daromadlari(foydalari) buyicha ruyxatdan utgan vakitdan e’tiboran dastlabki ikki yil muddatga daromad(foyda) soligini tulashdan ozod etiladilar (Solik kodeksi,31-moddasi birinchi kismining 11-bandi). Xususiy korxonalar daromad(foyda) soligini xisoblashda yuridik shaxslar uchun belgilangan tartib buyicha soliqka tortiladigan baza asosiy ishlab chikarishni rivojlantirish, kengaytirish va kayta tiklash, jixozlash, shuningdek, investitsiya kreditlarini tulashga yunaltirilgan summaga kamaytiriladi – xisoblangan eskirishdan tulik foydalanish, ammo soliqka tortiladigan daromad(foyda)ning 30 foizidan ortik bulmasligi sharti bilan kamaytiriladi (Solik kodeksi, 32-moddaning birinchi kismi). Bulardan tashkari mamlakatimizda kichik korxonalar uchun soliqka torishning soddalashtrilgan tizimini joriy kilinganligi va boshka bir kator soliq turlari uchun

xam imtiezlarni kullanilishi soliqka tortishning jaxon amalieti tamoyillardan keng foydalanilaetganlidan dalolat beradi. Iktisodietni erkinlashtirish sharoitida foyda soligi buyicha imtiezlar kiskartirilishi davlatning iktisodietni u eki bu sektoriga ta ’sirini pasaytiradi. Bu xolatda ustunlik bozor kuchlarining munosabatlariga utadi. Nazariy jixatdan bunday endashuv soliqka tortishning betaraflik (neytrallik) printspi bilan boglanganligini kursatadi. Xozir rivojlangan mamlakatlarda foyda (daromad) ni soliqka tortishda beriladigan imtiezlar sezilarli pasaygan. Utgan asrning 90 –yillari boshlarida yapon ekspertlari ayrim rivojlangan mamlakatlarda berilgan imtiezlar natijasida foyda soligi tushumi kiskarganligini kursatib berishgan. Masalan, AKSh da byudjetga tushadigan foyda soligi summasining 20 foizi, Angliyada esa 25 foizi, Germaniyada 16 foizi va Yaponiyada 4 foizgacha tushmasligini isbotlashgan.

Adabiyotlar: 1. O ’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: “Adolat” 1999. 2. O ’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi T.: “Adolat” 1999. 3. I.A. Karimov O ’zbekiston Buyuk kelajak sari. T.: “O’zbekiston” 1998. 4. I.A. Karimov O ’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: “O’zbekiston” 1996. 5. V.S. Beganov, M.Ya. Qurolov, D.I. Shaulov, U.T. Kan, Finansovaya politika, nalogi i nalogooblojenie. T.: “Mir ekonomiki i pravo” 1998. 6. M.Yo ’ldoshev, E.Tursunov. Soliq huquqi, T.: 2000. 7. D.I. Shaulov, U.T.Kan., “Soliq qonunchiligi asoslari”. T.: “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” 2000. 8. L.B. Xvan. Soliq huquqi T.: “Konsauditinform” 2000. 9. Q.A. Yahyoev, Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti T.: “§ofur §ulom” 2000. 10. Sergeev I, Shipilin A. «Operativnie finansovoe planirovanie na predpriyatii». M: finansi i statistika. 2002 g. 11. T. G. Morozova, A. V. Pikulkina. «Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka» Uchebnoe posobie. M: YuNITI-DANA. 2000 g. 12. Solovev. I. «Nalogovie prestupleniya: praktika raboti organov nalogovoy politsii i sudov» M: IDFBK-PRESS. 2002 g. 13. Kochetkov. A. «Analiz nalogovix oshibok». Uchebnoe posobie. M: «Delo i servis». 2000 g.

Похожие

Yuridik shaxslarning daromad (foyda) solig’ini prognozlash

Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha soliqqa tortiladigan baza va o’rtacha soliq stavkasini aniqlash

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i

Soliq to’lovlarining korxonalar moliyaviy holatiga ta’siri

Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi mamlakatlarida soliq tizimini tuzilishi