Номоддий активлар ва уларнинг амортизация ҳисоби - Экономика - Рефераты

Номоддий активлар ва уларнинг амортизация ҳисоби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Номоддий активлар ва уларнинг амортизация ҳисоби Режа : 1. Номоддий активларнинг туркумланиши. 2. Номоддий активларни сотиб олиш ва баҳолашнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Номоддий активларни ҳисобга олиш тамойиллари. 4. Номоддий активларга амортизациясини ҳисобга олиш. 5. Гудвилл ҳисоби. 6. Илмий-текшириш ва тажриби конструкторлик ишлари ҳаражатлари ҳисоби. 7. Табиий ресурслар бўйича ҳаражатлар ҳисоби.

1. Номоддий активларнинг туркумланиши. Номоддий активлар — субъект томонидан фойдаланиш учун са қ ланадиган узоқ муддатли асосда фойдаланиш учун сотиб олинади ва оддий фаолият давомида сотиш учун м ў лжалланмаган . Номоддий активлар жисмоний кўринишга эга бўлмаган асосий воситалар сифатида белгиланади . Уларнинг қиймати эгасига узоқ муддатли хуқуқ ва устунликлар беришда намоён бўлади . Номоддий активларнинг туркумланиши Энг кўп тарқалган номоддий активлар бўлиб , лицензиялар, патентлар, муаллифлик хуқуқлари , компьютер дастурий таъминоти, мижозларнинг рўйхати, иимпорт квоталари, ноу-хаулар, франшизалар, савдо маркалари, ташкилий ҳаражатлар ва муддати ўзайтирилган ҳаражатлар ва гудвиллар ҳисобланади . Номоддий активларнинг қуйида тавсифи келтирилган : ПАТЕНТ — хуқуқий тан олинган ва рўйхатдан ўтказилган мўтлок хуқуқ . Патент хуқуқиунинг эгасига патентга таалукли бўлган буюмни , жараённи ёки фаолиятни фойдаланиш, ишлаб чиқариш , сотиш ва назорат қилиш хуқуқини беради . Бунда четдан бошқа шахслар бевосита аралаша олмайди. САНОАТ ДИЗАЙНИНИ РЎЙХАТДАН ЎТКАЗИШ — Бу ишлаб чиқарилган буюмни шакли, намунаси ёки безакларига нисбатан берилган патентга ўхшашдир. Саноат дизайнини рўйхатдан ўтказишда ташқи кўриниш химоя воситасининг вазифасини бажарса,патент хизмат кўрсатишни химоя қила олади. Масалан компания терминалининг янги дизайни дизайнни рўйхатдан ўтказиш билан химояланади. Компьютер эса патент билан химояланади. МУАЛЛИФЛИК Х УҚ У Қ И — бу муаллифларга адабиёт , мусика , тасвирий

санъат ва бошқа яратилган асарлар учун қонун йўли билан берилган химоя шакли. Муалифлик хуқуқи эгаларига бериладиган хуқуқлар — ўз ишларини чоп эттириш, қайта босиш , ва кўпайтириш , сотиш ва нусхаларини тақсимлаш ва ўзасарларини ижро этитш ҳамда ёздириш хуқуқларини беради. САВДО МАРКАСИ ВА САВДО НАМУНАЛАРИ. — Савдо маркалари (Масалан : нестле , адидас) ёки савдо намуналари (кока — кола) б у лар компаниялар томонидан махсулот ёки хизмат учун берилган номлар ёки идентификацияни аниқловчи бошқа размлар улар эгалик қилишни асосли равишда олиб бориш учун рўйхатдан ўтказилиши мумкин . Рўйхатдан ўтзилган савдо ммаркалари ва савдо намуналари учун ноаниқ даврларга муддатни ўзайтириш йўли билан енгилланиши мумкин .Бу ҳолда номлар рамзлар ёки махсулот идентификациясини белгиловси бошқа рамзлар юридик ҳисобланади. ФРАНШИЗАЛАР — маълум бир формула , технология ёки ташқи кўринишини қўллаш бўйича ўтказилган хос хуқуқ. Франшизалар (масалан : ка бель телвиденияси компанияси) одатда хукумат органлари томонидан давлат мулкид а н фойдаланиш хуқуқига эгалик қилиш ёки коммунал хизмат кўрсатиш (электромонташ ) учун ва ҳўжалик субъектлари томонидан конкрет бир ишлар ва конкрет хизматлардан фойдаланиш хуқуқи билан эгалик қилиш учун тақдим қилинади (масалан: мак доналс). Франшиза тўғрисидаги ҳар бир контракт франшизанинг амалда бўлиш даврини ,шунингдек франкчайзор (фойдаланиш хуқуқига имкон берувчи субъект) нинг ҳамда франтчайзер (бу имтиёзни олувчи субъект )нинг хуқуқ ва мажбуриятлари конкрет белгилаб берилади . 2.Номоддий активларни сотиб олиш ва баҳолашнинг ўзига хос хусусиятлари. 1. Харид қилиш усули. Номоддий активларни сотиб олиш асосий воситаларни сотиб олишдан фарқ қилмайди. 2. Идентификацияланиш. Айрим номоддий активлар фирманинг бошқа

активларига караганда алоҳида идентификацияланиши мумкин. Масалан , патентлар , савдо саркалари ва франшизалар . Бироқ айрим номоддий активларни алоҳида идентификацияланиши эмас мумкин, аксинча уларнинг қиймати фирманинг бошқа активлари билан ўзаро алоқадорлиги туфайли ошади. Масалан , гудвил мижозлар ишончи ёки ходимлар малакасининг даражасидан келиб чиқиб асосланиши мумкин. 3. Баҳолаш . баҳолаш тамойилларига асосан номоддий активлар сотиб олиш вақтида сотиб олиш қийматида акс эттирилиши керак. Сотиб олиш қиймати активларни сотиб олиш жараёнида амалга ошириладиган барча ҳаражатларни ўз ичига олади. Жумладан сотиб олиш баҳоси , патент бўйича ҳаражатлар , хуқуқий ҳаражатлар ва сотиб олиш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳаражатлар . Сотиб олиш қиймати — жами тўловларнинг ёки олинган активларнинг жорий бозор қийматидир (қайси бири аниқрок ҳисоблаш мумкин бўлса). Агар номоддий активлар тўла ёки қисман бартер асосида пул олинмасдан харид қилинган бўлса, унинг жами қиймати пул воситасида тўланган сумма ва пулсиз тўловнинг жорий бозор нархидан иборат бўлади. Агар бу нархларни аниқ белгилаш имкони бўлмаса , сотиб олинган номоддий активлар бозор нархлари асосида аниқланади. Агар номоддий активлар ҳўжалик юритувчи субъект томонидан юзага келтирилаётган ва унга кетаётганҳарни ҳисоблаш мумкин бўлса, унда номоддий активлар ҳақиқий таннархи бўйича акс эттирилади . Номоддий активларнинг қийматини аниқлаш мумкин бўлмаса, у алоҳида тарзда актив сифатида кўрсатилмайди. 3.Номоддий активларни ҳисобга олиш тамойиллари. Номоддий активларнинг бухгалтерия ҳисоби ер, бино, жихозлар каби моддий активларга нисбатан қўлланиладиган айнан бир хил тамойил ва жараёнларни

ўз ичига олади. Бу тамойиллар қуйидагилардан иборат: • Харид қилиб олишда таннарх тамойилини қўллаш. • Фойдаланиш давридаги мувофиқлик тамойилини қўллаш, бунда қилинган ҳаражатлар ва бу ҳаражатлар эвазига олинган даромад бир вақтда акс эттирилиши талаб қилинади. • Муомаладан чиқим қилинаётганда даромадни эътироф этиш тамойилини қўллаш, яъни чиқим қилишда, олинган тўлов ва муомаладан чиққан активнинг баланс қиймати ў ртасидаги фарқка тенг бўлган фойда ёки зарар эътироф этилади. 4.Номоддий активларга амортизациясини ҳисобга олиш. Номоддий активнинг қиймати активнинг амал қилиш муддати ёки активнинг тахмин қилинаётган хизмати (корхонанинг фаолият кўрсатиш давомидан ортиқ бўлмаган муддат ёки агар фойдали ишлатиш муддатини аниқлаш мумкин бўлмаса 5 йил) давомида мунтазам равишда ҳисобдан чиқариб борилиши керак. Бу жараён номомдддий активлар амортизацияси деб а т алади. Хизмат қилиш муддатининг ўзгариши номоддий активлар ҳисобига таъсир кўрсатади. Агар хизмат қилиш муддати ўзгартирилган бўлса, номоддий активларнинг амортизация қилинмай колган қиймати колган хизмат қилиш муддати ичида амортизация қилиниши лозим. Амортизация қилиш усули активнинг ишлатилишини акс эттириши лозим.Амортизация ҳисоблашда тўғри чизикли усулни қўллаш кўпроқ тавсия этилади.Амортизация ҳисоблашнинг ишлаб чиқариш, тезлаштирилган ва бошқа усулларни қўллаш конкрет шароитдан келиб чиқиб амалга оширилади. Номоддий активларнинг амортизацияси одатда

5. Гудвилл ҳисоби. ГУДВИЛ ---ноаниқ номоддий актив, у энг кўп тарқалган ва муҳим номоддий актив ҳисобланади. Гудвил компаниянинг ижобий ҳарактеристкаларидан келиб чиқадиган қиймат бўлиб , компаниянинг аниқ активларидан кутилаётган даромадларнинг қўшимча равишда кўпайтиришга хизмат қилади.Компаниянинг ўзи томонидан юзага келтирилган гудвил актив сифатида акс эттирилмайди. Чунки бу компания сотиб олинаётганда сотиб олиш баҳоси ва компания активларининг ҳақиқий баҳоси Ўртасидаги фарқ сифатида юзага чиқади. Гудвил асосан компаниянинг оддий кўрсаткичларидан юқори бўлган молиявий кўрсаткичларининг тахмин қилинаётган қиймати демакдир. Бу тахминлар компания ёки операцион мухитига алоқадор бўлган номоддий ижобий тавсифлар ёки омиллар бундай даромадлар олишига ишонч тугдиради. Улар компаниялар учун Ўртачадан юқори бўлади. Аъло даражадаги раҳбар командаси сотиш жараёниниаъло даражада ташкил қилиниши ўта самарали реклама иишлаб чиқишдаги маҳфий жараён мўтлак даражада яхши м еҳнат муносабатлари юқори ишонч рейтинги ходимларни тайёрлашни илғор дастури ва хоказолар ҳисобга мақсадида гудвилнинг қуйидагилар фарқи сифатида караш мумкин : 1. компаниянинг сотиб олинган ҳақиқий баҳоси 2. идентификацияланадиган соф активларнинг бозордаги баҳоси Салбий гудвил --- сотиб олинган соф активларнинг хаққоний қиймати компаниянинг харид қийматидан юқори бўлса , бу сотиб олаётган компания учун қулай хариддир. Сотиб олинган активларнинг харид нархи ва хаққоний қиймати ў ртасидаги фарқни олиш билан ҳисоблаб чиқиладиган буйрук суммаси салбий ҳисобланиб бу гудвилни салбий гудвил дейилади.Моддий активлар қийматларини шу даражага камайтириш лозимлиги бунда салбий гудвилга урин колмасин.

Гудвил амортизацияси --- гудвилни аста - с е кинлик билан емирилишини ҳисобга олган ҳолда уни фойдали хизмат кўрсатиш давомида ундан иқтисодий самара олиш даври ичида амортизация қилиш лозим. Амортизация даромадлари ва ҳаражатлари оқилона тарзда мос тушишига олиб келади деб ҳисобланади. Афсуски , гудвилнинг хизмат қилиш муддатини ҳисоблаш анча мушқўл ҳолатдир. Шунинг учун гудвилни 5 йил муддат ичида амортизация қилиш тавсия этилади. 6. Илмий-текшириш ва тажриба-конструкторлик ишлари ҳаражатлари ҳисоби. Илмий текшириш ишлари бўйича ҳаражатлар актив деб тан олинганда , уларнинг суммаси бир тартибда амортизация қилиб борилиши лозим .Амортизация техология ёки махсулотни сотишга ёки фойдаланишга тайёр бўлган вақтдан бошланиб хизмат қилиш муддати ёки тан олинган вақтдан бошлаб 5 йил ичида ҳисоблаб борилади. Компьютер дастурий таъминотида ҳаражатларни ҳисобга олиш. Компьютер дастурларини такомиллаштириш билан боғлиқ бўлган ҳаражатлар ҳисоби тармоқнинг кенгайиб бориши ва амалиётда ишлаб чиқарилган янги ҳисоб жараёнларини пайдо бўлиши билан ўта муҳим аҳамият касб этади. Компьютер дастурлари ва уларни такомиллаштиришга қилинган инвестициялар компьютер дастурий таъминоти билан шуғулланувчи корхоналарда бош активлар сифатида кўрилади. Компьютер дастурий таъминотига ҳаражатларни капитализациялаштириш, сотиш ёки кенг фойдаланиш учун ижарага беришга мўлжалланган компьютернинг дастурий таъминотини ривожлантириш, илмий тадқиқотлар ва ишланмалар ҳаражатларнинг салмокли қисмини ташкил этади. Ҳисобга олишда асосий масала бўлиб, дастурий таъминот

пакетларини такомиллаштиришда амалга оширилган қандай ҳаражатлар ҳисобдан чиқарилиши ва қандайлари капитализациялаштирилиши кераклиги ҳисобланади. АСОСИЙ ҚОИДАЛАР: 1. Сотиш ёки ижарага бериш учун мўлжалланган компьютер дастурий таъминотини ишлаб чиқаришга кетган барча ҳаражатлар ,илмий тадқиқотлар ва ишланмалар ҳаражатлари ҳисобланади ҳамда ҳисобданчиқарилиши лозим. 2. Техник иқтисодий асослашни ўтказиш учун ишлаб чиқарилган махсулотнинг асл нусхаларини ишлабчиқаришга кетган ҳаражатлар сармоялаштирилиши зарур.Бу ҳаражатларга кодлаш ва техник иқтисодий асослашни ўтказиш учун текширув киради. Дастурий таъминотига сармоялаштирилган ҳаражатлар амортизацияси: Стандарт компьютернинг дастурий таъминотига капитализациялаштирилган ҳаражатларнинг амортизациясини ҳисобга олишни батафсил таърифлаб беради.Амортизацияни йиллик суммаси дастурий таъминотини фойдали амал қилиш муддати давомида бир маромдаги амортизацияни ҳисоблаш усулини қўллаш билан аниқланади. 7. Табиий ресурслар бўйича ҳаражатлар ҳисоби. Табиий ресурслар шунингдек емириладиган активлар ҳам деб аталади. Будегани ҳаражатлар жисмоний йўл билан казилма жараёнида олиб борилади. Емириладиган активлар жумласига урмонзорлар, нефть, табиий газ ва бошқа олтин, кумуш, мис ва минерал казилма турлари киритилиши мумкин. Бу табиий бойликларни ҳисобга олиш кийин. Бунга қуйидаги 2 та муаммони келтириш кифоя. 1. Табиий ресурслар қийматини аниқлаш Агар улар ишлаб чиқарилагн бўлса, (сотиб олишдан фарқли равишда) 2. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботда қийматини ҳисобдан

чиқариш (амортизация) Табиий ресурслар қийматини аниқлаш биринчи галда табиий ресурслар қийматини акс эттириши учун номоддий активга қандай конкрет ҳаражатлар сармояланиши кераклигини аниқлаш масаласини хал қилишни талаб қилади. Ҳисобот даври давомида ишлатиладиган табиий ресурслар қиймати емирилиши деб аталади. Емирилиш ахволни аниқ кўрсатади. Бу атама ресурслар фойдаланганлигини билдиради. Емирилиш базаси -- бу номоддий активлар сифатида сармояланган пул суммаси демакдир. У табиий ресурсларниказиб олиш давомида амортизация қилинади. Сармояланган қийматининг бу суммаси табиий ресурсларни казиб олиш даврининг охиригача унинг ўрни копланмайди. Қолдиқ қиймат активнинг базасини аниқлашга таъсир қилади. Қолдиқ қиймат ижобий ёки салбий бўлиши мумкин. Ижобий қолдиқ қиймати активнинг емирилиш базасини аниқлаш сармояланган қийматдан чиқариб ташланади. Салбий қолдиқ қиймати қуйида кўрсатиб ўтилган : Салбий қолдиқ қиймати шундай вақтда қўлланиладики, качонки компания табиий ресурслардан фойдаланиш хуқуқини олса ва табиий ресурслар ер остидан олингандан сўнг қўшимча ҳаражат қилинган бўлсин. Масалан , фараз қилайлик , компания жамоат майдонидаги урмон бойликларини кесиб олиш хуқуқини сотиб олди. Урмонни кесиб олиш хуқуқи 10 млн. туради. Барча дарахтларни кесгандан сўнг контракт бўйича компаниядан 10 000 таъминоти дарахт нихолини ўтказиш талаб қилинади. Янги дарахтларни ўтказиш қиймати 2 млн. сумга баҳоланган. Келгусидаги 2 млн.с ў м емирилишни ҳисоблаш учун салбий қолдиқ қиймати ҳисобланади. Агар компания урмоннинг 500 млн. кв.км.ни кесиш ва урмонни ёғоч материалларига ишлатишни режалаштирса , унда материал бирлигига тўғри келадиган емирилиш ҳисоб - китоби қуйидагича бўлади:

Емирилиш базаси Емирилиш бирл. меъёри = ----------------------------------------------= Кидириб топилган казилманинг смета қиймати 12 000 000 = ---------------- = 0,024 с ў м/ кв.м 500 000 000 Емирилаётган активни ишланмага тайёрлашдаги ҳар қандай чиқим емирилиш базасига қў шилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8-сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8- сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz

Похожие

Номоддий активлар щисоби

Асосий воситалар ва номоддий активлар аудити

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби

Номоддий активларни ҳисоби

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби аудити