Асосий воситалар ва номоддий активлар аудити - Экономика - Рефераты

Асосий воситалар ва номоддий активлар аудити

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146.5 KB

Асосий воситалар ва номоддий активлар аудити Режа: 1. Асосий воситалар ва номоддий активларнинг туркумлари ва аудитни вазифалари. 2. Асосий воситаларни тўғри қабул қилинганлигини аудиторлик назорати. 3. Асосий воситаларга эскириши ҳисоблашнинг аудиторлик назорати. 4. Асосий воситаларнинг ремонти билан боғлиқ муомалалар аудити .

1. Асосий активлар ва номоддий активларнинг туркумлари ва аудитни вазифалари. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини бошланиши асосан асосий ва айланма маблағлар ҳолатидан шаклланади. Асосий воситалар мулк эгасининг моддий техника базасини ташкил қилади. Асосий воситаларга ҳар бир донасининг қиймати 15 минимал иш ҳақидан ортиқ, бир йилдан ортиқ хизмат қиладиган меҳнат қуроллари киради. Асосий воситалар тармоқлар бўйича гуруҳланганда: саноат, қишлоқ хўжалиги, транспорт, алоқа, маориф, савдо ва хизмат кўрсатиш каби сохалар бўйича бўлинади. Асосий воситаларни тармоқлар бўйича гуруҳланиши биринчидан ҳар бир тармоқни моддий техника базаси холатини ўрганиш имконини берса, иккинчидан асосий воситаларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш учун имкон яратади. Ҳар бир тармоқ иқтисодиётида асосий воситаларни турлари бўйича ўрганиш улардан самарали фойдаланиш имконини беради. Халқ хўжалик тармоқларидаги асосий воситаларнинг 12 тури бўйича, шу жумладан: Бинолар: Иншоотлар: Куч узатувчи қурилмалар: Транспорт воситалари. Асосий воситаларни (тўғри) сақлаш, ишлатишни тўғри ташкил қилиш, харажатларни камайтиришга, маҳсулот таннархини арзонлаштиришга, меҳнат унумдорлигини оширишга яқиндан ёрдам беради. Асосий воситаларни аудиторлик назорати ташкил қилиш, ўтказиш улардан самарали фойдаланиш имкониятларини оширади. Ҳар бир тармоқни мулк эгасини асосий воситаларга бўлган талабини аниқлаш имконини беради. Бозор иқтисодиёти ҳар бир сохада тежамкорлик, маҳсулотни сифатли бўлишини, рақобатга бардош бера олишини текширилади. Асосий воситаларни аудиторлик назорати ёрдамида уларни сақланиши бўйича моддий жавобгарликни қандай ташкил қилганлиги ўрганилади. Корхона ва ташкилотлардаги асосий воситалар моддий ва маънавий жиҳатдан эскириб боради ва эскирган, яроқсиз асосий воситалар корхона балансидан чиқарилади. Бунинг учун махсус далолатнома тузилади. Аудиторлик назорати ёрдамида тугатилган асосий воситаларнинг қиймати, тугатилиши натижаларини тўғри аниқланганлиги текширилади. Аудиторлик назоратида асосий воситаларни тўғри баҳоланишига алоҳида эътибор берилади, чунки уларни баҳосини асоссиз ортириб ёки камайтириб юбориш, маҳсулот таннархига таъсир қилади, оқибатда корхона фойдасини нотўғри аниқлаш, тўловчиларни сохталаштиришга олиб келиши мумкин. Аудиторлик назорати ёрдамида асосий воситаларни қандай маблағлар ҳисобига сотиб олинганлиги аниқланади. Халқ хўжалик тармоқларида асосий воситаларнинг самарадорлиги биринчи навбатда харажатларни камайтиришда намоён бўлса, иккинчидан маҳсулот таннархида, учинчидан корхонанинг моддий техника холатини яхшилашида ифода этилади. Асосий воситаларни туркумлаш ёрдамида

тармоқдаги асосий воситаларнинг холати, уларга бўлган талаб, янгилаш ёки сотиб олиш имкониятлари ўрганилади. Бозор иқтисодиёти шароитида халқ хўжалик тармоқларидаги асосий воситалар қуйидагича туркумланади: 1. Саноат: 2. Қишлоқ хўжалиги: 3. Ўрмон хўжалиги: 4. Транспорт: 5. Алоқа: 6. Қурилиш: 7. Савдо ва умумий овқатланиш: 8. Моддий техника таъминоти: 9. Тайёрлов: 10. Бошқа моддий неъматлар ишлаб чиқариш турлари: 11. Қурилиш-коммунал хўжалик ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш: 12. Соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва социал таъминот: 13. Маориф... Жами бўлиб 18 туркумни ўз ичига олади. Асосий воситаларни тармоқлар бўйича туркумланиши, ҳисоб ва ҳисоботларда тўғри кўрсатилиши, улардан самарали фойдаланишни таъминлашга ёрдам беради. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Қонуннинг 12-моддасида "...Асосий маблағлар ва номоддий активлар, уларнинг тўлиқ бошланғишлаб чиқариш қиймати бўйича ҳисобга олинади. Асосий маблағлар ва номоддий активлар қийматини ҳисобдан чиқариш, уларнинг қиймати тўлиқ тўлангунча ёки объект сафдан чиқариб кетгунга қадар бўлган эскиришни амортизация ҳисоблаш йўли билан амалга оширилади...". Асосий воситаларга- қиймати 15 минимал иш ҳақидан ортиқ хизмат қилиш, муддати бир йилдан ортиқ бўлган меҳнат қуроллари киради. Корхона ва ташкилотларга асосий воситалар қуриш ва сотиб олиш бошқа корхонадан текинга олиш йўли билан ўз холатини ўзгартириши мумкин. Асосий воситалар қайси маблағлардан қабул қилинмасин, уларни қабул қилиш холати далолатнома билан расмийлаштирилади. Далолатномада асосий восита қайси маблағлардан, кимдан, қайси ташкилот ёки муассасадан олинганлиги, қиймати, паспорт номери кўрсатилади. Корхона ва ташкилотларда ҳар бир асосий восита учун инвентар номер (варақа) юритилади. Асосий воситаларнинг қиймати аниқланаётганда уларнинг эскириш суммасига алоҳида эътибор берилади. Агар қабул қилинган асосий восита янгидан қурилган ёки сотиб олинган бўлса, уларни бошланғишлаб чиқариш қийматини тўғри аниқланганлигига алоҳида эътибор бериш керак, чунки янги асосий воситани фойдаланишга қабул қилиш билан боғлиқ харажатлар унинг бошланғиишлаб чиқаришбаҳосига ўтказилиши керак.

Мисол учун қабул қилинган асосий воситанинг сотиб олиш баҳоси 50000 сўм, уни ташиб келишга қилинган транспорт харажатлари 6000 сўм, ўрнатиш харажатлари 4000 сўм. Асосий воситанинг бошланғч қиймати 60000 сўмни ташкил қилади. Асосий воситаларни қолдиқ қийматини тўғри аниқлаш алоҳида аҳамиятлидир, чунки қолдиқ қийматини аниқлаш бевосита харажатлар билан боғлиқдир. Қолдиқ қиймати асосий воситаларнинг бошланғич қийматидан эскириш суммасини айриш йўли билан аниқланади. Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятида тўғри юритилиши улар томонидан тузилган низом асосида олиб борилади. Низомда мулкий муносабатлар, моддий жавобгарлик, фаолият турлари амалдаги қонунларга асосланган холда кўрсатилади ва бажарилиши тегишли идоралар томонидан назорат қилинади. Корхона низомида унга таълуқли бўлган асосий фондлари, айланма маблағлари ўз ифодасини топади ва фаолияти давомида маблағларини бирламчи холатини ўзгариши учун шароит яратилади. Корхона фаолиятидан олинган фойда ҳисобига асосий воситаларни кўпайтиришга имконият яратилади, чунки корхона хисобига қолдирилган фойданинг бир қисми бевосита асосий воситалар сотиб ол1995 йилдан бошлаб нодавлат ташкилотлар унинг қолдиқ баҳосини аниқлаб шу башода киримга қабул қилинадилар. Асосий воситалар қуриш йўли билан киримга қабул қилинаётган бўлса, биринчи навбатда қуриш усули ўрганилиб чиқилади. Асосий воситаларни қуриш икки усулда яъни хўжалик ва пудрат усулида олиб борилади. Қурилиш ишлари хўжалик усулида ташкил қилинган бўлса, барча қурилиш билан боғлиқ харажатлар қурилиш ишлари тўлангунгача бухгалтерия ҳисобининг тегишли счетларида йиғилиб берилади. Қурилиш ишлари тугалланганда асосий воситаларни қабул қилиш далолатномаси тузилаётганда асосий воситанинг бошланғич баҳоси тегишли счет кўрсаткичлари асосида аниқланади. Агар асосий воситанинг қурилиш пудрат усулида ташкил қилинган бўлса, яъни қурилиш лойиха ташкилотлари томонидан бажариладиган бўса, ишни бажариш тузилган шартнома асосида қурилиш монтаж ишлари сметаси тасдиқланган ҳолда олиб борилади. Номоддий активлар тушунчаси бухгалтерия ҳисобида, ҳисоботида назорат қилишдаги янги тушунчадир. Номоддий активларга ошкора кўзга кўриниб турмайдиган даромад манбаи ҳисобланган воситалар киради. Номоддий активларга саноат ва ақлий мулклар қиймати, узоқ муддатли чиқимлар, янги патентлар, лицензиялар, илмий тадқиқотлар, тажриба конструкторлик воситалари киради. Аудиторлик назоратида номоддий активларга киритилган объектлар холати уларнинг тўғри киритилганлиги текширилади. Номоддий активларни киримга қабул қилинган тегишли хужжатлар асосида аудитор томонидан текширилади.

2. Асосий воситаларни тўғри қабул қилинганлигини аудиторлик назорати. Асосий воситаларни ўз вақтида тўғри қабул қилиш ва баҳолаш, иқтисодий жиҳатдан алоҳида аҳамиятлидир. Уларни ҳаракатини тўғри ташкил қилиш биринчидан харажатларни камайтиришга, маҳсулот таннархини пасайтиришга, сифатини яхшилашга таъсир қилувчи омил ҳисобланади. Корхона ва ташкилотларга асосий воситалар қуйидаги йўллар билан киримга қабул қилиниши мумкин: - корхонанинг ўзида тайёрлаш, кураш: - мол етказиб берувчилардан тайёр асосий воситаларни сотиб олиш: - қайтариб бермаслик шарти билан бепул олинган асосий воситалар: - қўшма корхоналардаги (хиссадорлик) асосий воситалар: - инветаризация натижасида ортиқча деб аниқланган асосий воситалар. Асосий воситаларни қабул қилиш тўғрисида корхона раҳбари томонидан буйруқ берилади. Буйруқда комиссия аъзолари томонидан асосий воситаларни қабул қилиш тўғрисидаги далолатномани тузадилар ва тасдиқлайдилар. Тузилган далолатномада қабул қилинган асосий воситанинг қисқача мазмуни, бошланғич қиймати, қаерда жойлашганлиги, моддий жавобгар шахсга берилганлиги ва сана, йил, ой кўрсатилади. Далолатномага асосан воситани қабул қилиш билан боғлиқ хужжатлар илова қилинади. Асосий воситаларни тўғри қабул қилинганлиги аудиторлик назоратидан ўтказилаётганда биринчи навбатда далолатномаларни тўғри тузилганлиги, уларда кўрсатилган маълумотларни белгиланган талабларга жавоб бериши аудитор томонидан текширилади. Ўзбекистон Республикаси навбатида далолатномага илова қилинган қурилиш-монтаж ишлари ҳажмини тўғри аниқланганлиги аудитор томонидан ўрганилади. Агар киримга қабул қилинган асосий воситалар мол етказиб берувчилар томонидан тайёр холда етказиб берилган бўлса, аудитор томонидан сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида тузилган шартнома, пул ўтказилганлиги аудитор томонидан ўрганилади. Ўз навбатида қабул қилинган асосий воситанинг бошланғич қийматини тўғри белгиланиши текширилади. Асосий воситаларни сотиб олиш тўғрисида тузилган шартномада кўрсатилган баҳо билан асосий воситанинг бошланғич баҳоси ўртасида фарқ бўлишлиги мумкин. Бу фарқ асосий воситани мол етказиб берувчидан ташиб келиши билн боғлиқ транспорт харажатлари ҳисобига ёки уни ишлатиш учун қилинган монтаж харажатлари ҳисобига бўлиши мумкин. Асосий воситани баҳосини тўғрилигини назорат қилишда счет-фактура, товар-траноспорт накладнойидаги ёзувлар аудитор томонидан текширилади. Асосий воситаларни қуриш, сотиб олиш тегишли харажатлар билан боғлиқ холда олиб борилади. Сарф қилинган харажат асосий воситанинг бошланғич баҳосини аниқловчи омил ҳисобланади. Корхона ва ташкилотларда асосий воситалар қуриш усулида олиб борилса ёки пудрат

усулида ташкил қилинган бўлса, ҳар бир қурилаётган асосий воситанинг қурилиш-монтаж харажатлари сметаси тузилган ва тасдиқланган бўлиши керак. Қурилиш-монтаж ишлари бўйича смета харажатлари ҳар иккала ташкилот раҳбарлари томонидан тасдиқланади. Қурилиш ишлари давомида белиги аудитор томонидан алоҳида назоратдан ўтказилади. Назорат қилишда жисмоний шахслар билан тузилган меҳнат шартномаси бўйича бажарилган ишларни қабул қилиш тўғрисидаги маълумотни расмийлаштириш тартибига алоҳида аҳамият беради. Асосий воситаларни қуриш билан боғлиқ харажатлар аудиторлик назоратидан ўтказилаётганда тўланмаган қурилиш ишлари бўйича алоҳида- алоҳида ўрганилади. Корхона ва ташкилотлар ўзида ортиқча, ишлатилмай (қолган) турган асосий воситаларни ижарага бериш ёки олиш ҳуқуқига эгадирлар. Мулк ижараси-3 йилдан ортиқ муддатга яъни узоқ муддатли бир йилдан 3 йилгача, ўрта муддатли ва 1 йилгача бўлган муддатларни ўз ичига олади. Мулкни ижарага бериш ижара шартномаси билан расмийлаштирилади. Шартномада ижарага берувчи ва олувчининг ҳуқуқий асослари, ижара муддати, томонларнинг мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи, сақлаш, таъсирлаш харажатларини қоплаш манбалари ўзаро келишилиб шартномада ўз ифодасини топади. Ижара муддатлари давомида мулкни тўғрилигини таъминлаш кафолоти ижарага олувчи зиммасига юкланади. Ижара шартномасига мулкни қабул қилиш, ўтказиб бериш далолатномаси илова қилинади. Мулкни ижарага бериш билан боғлиқ харажатлар ижарага берувчи томонидан қопланади. Ижарага олинган асосий воситалар ижарага олган ташкилот бухгалтериясида балансдан ташқари «Ижарага олинган асосий воситалар» счетида кўрсатилади. Ижарага олинган асосий воситаларни аудит назоратида ижара муносабатларини тасдиқловчи хужжатларни расмийлаштирилганлиги, бухгалтерия ҳисобида тўғри кўрсатилиш аудитор томонидан текширилади. Аудитор мулкни ижараси билан боғлиқ харажатларни қоплаш манбалари ижарага даромад холати ўрганилади, шартнома шартларини бажарилиши назорат қилинади. Корхона ва ташкилотлар фаолиятида маблағларни самарадорлиги, уларни аниқлаш даражасига боғлиқдир. Турли мулкчилик шароитида асосий воситаларга тўлиқ фойдаланиш харажатларини камайтиришга олиб келади. Асосий воситаларга эгалик қилиш ҳуқуқи бевосита мулк шакли билан боғлиқ бўлиб, улар корхонага таълуқли бўлган асосий воситалар вақтинча фойдаланишга олинган асосий воситаларга бўлинади. Асосий воситаларни сотиб олиш, сотиш билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилар экан, биринчи навбатда асосий воситанинг баҳоланишини тўғри олиб борилганлиги аудит назоратидан ўтказилади. Бундай текшириш сотиб олинаётган асосий воситани хужжатлари билан олиб борилади. Сотиб олиш билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилар экан, уларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш харажатлари қайси

манбалар ҳисодига қопланганлиги ёки уларни асосий воситанинг баланс қийматига ўтказилганлиги текширилади. Кўп холларда сотиб олинган асосий воситаларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш билан боғлиқ харажатлар давр харажатларига асоссиз ўтказиш холлари учрамоқда. Асосий воситаларни сотиб олиш холатини хужжатлаштириш холатига алоҳида эътибор бериш зарурдир. Агар сотиб олинаётган асосий восита ишлатилган бўлса, ишлатилган даври бўйича эскириш суммаларини ҳисоб- китобига аҳамият берилади, чунки сотиш баҳосини белгилашда эскириш суммалари алоҳида аҳамиятлидир. Асосий воситаларни сотиб олиш, сотиш билан боғлиқ муомалалар аудитда уларнинг манбалари аудитдан ўтказилади. Аудитор томонидан корхона асосий воситалари холати текширилар экан, биринчи навбатда Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги 2001 йил 28 февралдаги «Асосий воситаларни балансдан чиқариш тўғрисидаги Низомини тасдиқлаш» тўғрисидаги буйруғини бажарилишини таъминлаши керак. Тасдиқланган Низомга асосан асосий воситалар балансдан қуйидаги холларда чиқарилади: - тугатилаётганда; - сотилганда; - қайтариб олмаслик шарти билан берилганда; - камомад ва хиёнатлар аниқланганда. Агар аудитор томонидан текшириш ўтказилаётганда асосий воситаларни тугатилиш тўғрисидаги хужжатларни мавжудлиги аниқланса, уларни Низомга асосан расмийлаштирилганлиги ўрганилади ва аудитор хулосасида кўрсатилади. Асосий воситаларни тугатилиши (балансдан чиқариш) қайси тартибда амалга оширилмасин унинг натижалари далолатнома тузиш орқали амалга оширилади. Асосий воситаларни тугатилиши натижалари далолатномада кўрсатилади. Тугатилаётган асосий восита бўйича фойда (зарар)ни аниқлашда асосий воситани бошланиш қиймати, эскириш, тутилишидан олинган материал (эҳтиёт қисмлар)лар қиймати, тугатилиши билан боғлиқ харажатлар ҳисоб-китоб қилиниб тугатилиш натижалари аниқланади. Асосий воситаларнинг тугатилиши аудит текширишдан ўтказилар экан, биринчи навбатда бу тўғрида тасдиқланган Низомни бажарилишига эътибор берилади ва тугатилиш натижаларини акс эттирувчи далолатномани тўғрилиги аудитор томонидан текширилади. Текшириш давомида асосий воситаларни тугатилиши билан боғлиқ сарф харажатларни акс эттирувчи бухгалтерия ёзувларининг тўғрилигича тугатилшидан кирим қилинган материал ва эҳтиёт қисмларни хужжатлаштириш тартиби ва омборга қабул қилинганлиги аниқланади. Кўп холларда асосий воситалар бўйича камомад ва йўқотишлар аниқланганда уларни жавобгар шахсдан ундириб олишда турли хатоликлар келиб чиқади, бу хатолик асосий воситаларни баҳоланиши билан боғлиқдир. Агар аудит текширувида бундай холатлар аниқланса ундириб олиш шартларини тўғри кўрсатилганлиги аниқланади. Асосий воситаларни тугатилиши билан боғлиқ муомалалар комиссия аъзолари томонидан тузилган далолатномада (ОС-4 шакл) кўрсатилади.

Асосий воситаларнинг тугатилиши тўғрисидаги далолатноманинг тасдиқланган шакли қуйидагича: "Тасдиқлайман" корхона раҳбари (имзо) "___" _____200 йил ДАЛОЛАТНОМА Асосий воситаларни тугатилиш тўғрисида Корхона, ташкилот (номи) ____________________ Жойлаш жойи Цеҳ, бригада Фао- лияти тури Дебет Кредит Бошлан- ғич қиймат Эски-риш суммаси Номери Счет Анал. ҳисоб коди Счет Анал. ҳисоб коди Инвен тор Тайёр ловчи Асосий восита Тайёрланган йили Фойдаланишга қабул қилинган ой, йил Номи Тури Код Қурилган йили Комиссия состави "____" ____200 №-буйруқ билан тайинланган. Тугатилаётган асосий воситалар холати ўрганилганда қуйидагилар аниқланади: 1. Тугатиладиган асосий восита корхонага "____" ____200 йилда қабул қилинган; 2. Тугатилаётган асосий воситанинг паспорт №____ 3. Тугатилиш сабаби ______________________ 4. Техник холати_________________________ 5. Комиссия хулосаси______________________ Далолатномага илова қилинган хужжатлар Комиссия раиси, мансаби (имзо) Комиссия аъзолари мансаби (имзо) мансаби (имзо) ОС-У шаклни орқа томонидан асосий воситани тугатилишидан фойдаланиш учун яроқли бўлган материал, эҳтиёт қисмлар, рангли ва қийматли материалларни омборга қабул қилинганлиги кўрсатилади. Тугатилаёган асосий воситанинг тугатилиш натижаси аниқланиб чиқилади. Тугатилиш натижасини қуйидаги формула асосида ҳисоблаб чиқиш мумкин: Ф (з)  Б қ  Э  Т х -О м бу ерда: Ф (з) - фойда (зарар)

Б қ - бошланғич қиймат Э - эскириши Т х - тугатилиш харажатлари О м - олинган материал, эҳтиёт қисмлари. Асосий воситаларни тугатилиши тўғрисидаги далолатномага асосан тугатилиш натижалари бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади: А) Тугатилаётган асосий воситанинг бошланғишлаб чиқариш баҳосига: Дебет "Асосий воситани сотиш ва уларни бошқача тарздаҳисобдан чиқиб кетиши" счети. Кредит "Асосий воситалар " счети Б) Тугатилаётган асосий воситанинг эскириш суммасига: Дебет "Асосий воситани эскириш" счети Кредит "Асосий воситаларни сотиш ва бошқача тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счети В) Асосий воситани тугатиш билан боғлиқ харажатларга (иш ҳақи харажатларига) : Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиш" счети Кредит "Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар" счети Г) Тугатилишдан олинган ва омбога кирим қилинган материаллар суммаси: Дебет "Материаллар" счети Кредит "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счети Д) Асосий воситани тугатилишидан кўрилган фойда суммасига: Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счети Кредит "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетишидан олинган фойда" счети Е) Агар асосий воситанинг тугатилиши натижасида зарар кўрилса, зарар суммасига: Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетишидан кўрилган зарарлар" счети Кредит "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиш" счети Юқоридаги бухгалтерия ёзувидан кўриниб турибдики асосий воситаларни тугатилиш натижаларини аниқлашда "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счетидаги ёзувлардан фойдаланилади. Бу счетнинг дебет томонидан асосий воситанинг тугатилиши

билан боғлиқ бўлган чиқимлар кўрсатилса кредит томонидан тугатилишдан олинган эҳтиёт қисмлар, материаллар кўрсатилади. Асосий воситаларни сотиш йўли билан балансдан чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари бўлиб, унда тугатилиш натижаларини аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир: Ф (з)сқ Б қ Қ қс  Э  С х  С п Б) ҳисобланиб қўшилган қиймат солиғига: Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиш" счети Кредит "Бюджетга тўловлар бўйича қарздорлик" счети В) сотилган асосий воситанинг бошланғишлаб чиқариш қийматига: Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиш" счети Кредит "Асосий воситалар" счети Г) сотилган асосий воситанинг эскириш суммасига: Дебет "Асосий воситаларнинг эскириш" счети Кредит "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счети Д) сотиш билан боғлиқ харажатлар суммасига (иш ҳақи харажатлар) : Дебет "Асосий воситаларни сотиш ва бошқа тарзда ҳисобдан чиқиб кетиши" счети Кредит "Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар" счети Қолган бухгалтерия ёзувлари асосий воситаларни тугатилиши бўйича берилган бухгалтерия ёзувлари билан бир хилдир. 3. Асосий воситаларга эскириш ҳисоблашнинг аудиторлик назорати. Халқ хўжалик тармоқларида асосий воситаларни холати, тармоқлар бўйича бир-биридан фарқ қилади, яъни айрим корхоналарда асосий воситаларнинг ҳажми жами маблағларига нисбатан салмоқли ўрин эгаллайди. Асосий воситаларни сақлаш, ишлатиш жараёнида улар учун эскириш суммасини ҳисоблаш талаб қилинади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 31 декабр 469-сонли "Асосий воситалар гуруҳлари бўйича амортизациянинг ягона меъёрлари тўғрисида"ги қарорига асосан. 1997 йил 1 январдан барча асосий воситалар амортизация ажратмалари бўйича 5 гуруҳга бўлинган: 1. Иморатлар ва иншоотлар-5 фоиз; 2. Енгил автомобиль, таксилар-20 фоиз; 3. Автомобиль транспортининг ҳаракатидаги таркиби,(юк ташувчи автмобил), саноатнинг барча тармоқлари учун машина ва асбоб-ускуналар, мебеллар-57 фоиз; 4. Бошқа гуруҳларга киритилмаган амортизацияланувчи активлар-10 фоиз;

5. Темир йўл, денгиз, ҳаво транспорти, труба проводлари-8 фоиз. Қабул қилинган қарорга асосан, корхоналарга белгиланган амортизация нормаларини камайтириш ёки тезлаштириш имконияти берилади. Агар амортизация меъёри тезлаштирилган холда ҳисобланадиган бўлса, бу миқдор белгиланган меъёрга нисбатан икки баробардан ошмаслиги қарорда кўрсатилган. Амортизация меъёри тўғрисидаги қарорга асосан, маҳсулдор ҳайвонлар, кутубхона фондлари, ободончилик иншоотлари учун амортизация ҳисобланмайди.Маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида асосий воситалардан фойдаланилади. Асосий воситаларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, улар ишлаб чиқариш жараёнида, хизмат кўрсатиш сохасида узоқ вақт хизмат қилади ва ўз қийматини аста секин белгиланган меъёрлар асосида янгидан яратилган маҳсулот таннархига ёки харажатларга ўтказиб боради. Асосий воситаларга эскириш ҳисоблашдан асосий мақсад, биринчидан уларни эскиришини маҳсулот таннархига бир меъёрда ўтказиб бериш бўлса, иккинчидан уларни бошланғич қийматини аста-секин тиклаб янги асосий воситалар олиш учун замин тайёрлашдир. Асосий воситалар фойдаланиш даврида аста-секин эскириб боради, эскиришнинг иқтисодий моҳияти шундаки, асосий воситалар ўз қийматини ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига ўтказиб беради. Асосий воситаларнинг эскириши икки хил, яъни маънавий ва жисмоний бўлиши мумкин. Асосий воситалар учун эскириш меъёрларини тўғри қўллаш аудитор назоратидан ўтказилар экан, биринчи навбатда асосий воситани Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабоу қилинган (1996 йил 31.12. 469-сонли) ва 1 январдан 1997 йилдан жорий қилинган амортизация ажратмалари тўғрисидаги қарорига асосан белгиланган 5 гурухни қайси бирига таълуқли эканлигини белгилаб олиш талаб қилинади. Чунки гуруҳлар бўйича амортизация меъёрлари бир-биридан фарқ қилади. Асосий воситаларни эскириш суммаларини тўғрилигини аудитор назоратидан ўтказишдан асосий мақсад, маҳсулот таннархини тўғри аниқлаш билан боғлиқдир. Эскириш харажатлари маҳсулот таннархига ойма-ой ўтказилиб берилади. Асосий воситалар учун белгиланган эскириш меъёрлари уларнинг баланс қийматига нисбатан йиллик фоизлар ҳисобида белгиланган бўлиб, ҳар ойда ҳисоб-китоб қилинади, яъни йиллик амортизация суммаси 12 ойга бўлиниб бир ойлиги топилади. Асосий воситалар бўйича ҳисоб-китоб қилинган эскириш суммалари махсус амортизация ҳисоблаш 6-сонли, 9-сонли ҳисоб-китоб жадвали ёрдамида кўрсатилади. Эскириш суммаларини тўғри ҳисоблашганлиги ойлик «Асосий воситалар» счетидаги ёзувлардаги маълумотлар ёрдамида ҳам олиб борилиши мумкин. Масалан: Агар «Асосий воситалар» счетининг 1.01.2001 йилга қолдиғи-800000сўм, эскириш суммаси январ ойи учун 15000 сўм ҳисобланган, тўғри ҳисобланганлигини асосий воситаларни қолдиғи ўзгаришларга қараб аниқлаш мумкин.

Маълумки асосий воситалар ишлаб чиқаришда узоқ вақт хизмат қилади ва ўз қийматини аста-секин маҳсулот таннархига ёки харажатларги ўтказиб боради. Асосий воситаларни тугатилиши ўз навбатида икки сабабга кўра, биринчи жисмоний ва маънавий эскириш натижасида амалга оширилади. Жисмоний эскиришда ишлатилаётган асосий восита тўлиқ ишга яроқсиз холга келган деб ҳисоблашганда амалга оширилса, маънавий эскириш амалда ишланаётган асосий воситани янги илғор технология асосида яратилгани билан алмаштириш тушунилади. Ҳар иккала холатда ҳам асосий воситани тугатилиш далолатномаси билан хужжатлаштирилади. Умуман асосий воситаларнинг тугатилиши тўлиқ хизмат муддатини ўтаб фойдаланишга яроқсиз бўлганида, бошқа хўжалик юритувчи субъектларга сотилганда ёки бепул қайтариб олмаслик шарти билан бошқа ташкилотларга берилганда, инвентаризация натижаларига асосан камомад аниқланганда далолатнома билан расмийлаштирилади. Тузилган далолатнома тугатилаётган асосий воситанинг техник холати тўғрисида қисқача маълумот, қачон сотиб олганлиги ёки қурилганлиги, ишлатилиш даври бошланғич қиймати ва фойдаланиш муддати бўйича ҳисобланган эскириш суммаси кўрсатилади. Ўз навбатида асосий воситанинг тугатилиши билан боғлиқ харажатлар ва кирим қилинган материаллари ҳаракати текширилади. Асосий воситаларнинг тугатилиши тўғрисида тузилган далолатнома асосий воситанинг бошланғич қиймати, ишлатиш даврида ҳисобланган эскириш суммаси кўрсатилади. Агар тугатилаётган асосий воситанинг бошланғишлаб чиқариш қиймати 50000 сўм бўлса, унинг учун ҳисобланган эскириш суммаси 45000 сўмни ташкил қилган бўлса, тугатишдан корхона (мулк эгаси) 5000 сўм зарар кўрди. Тузилган далолатномада асосий воситаларни тугатилиш билан боғлиқ харажатлар ва киримга қабул қилинган материал ва эҳтиёт қисмлар ҳам кўрсатилади. Тугатилиш натижаси далолатномада ўз ифодасини топади. Ташкилот раҳбари далолатномадаги тугатилиш натижасини корхона фойдасидан қоплашни лозим топса, бу тўғрида буйруқ чиқаради ва бу буйруқ далолатномага илова қилинган холда бухгалтерияга берилади. Бош бухгалтер далолатномага илова қилинган холда бухгалтерияга берилади. Бош бухгалтер далолатномадаги имзоларни тўлиқлигини текшириб буйруққа асосан асосий воситанинг тугатилиш натижасига дебет «Фойда ва зарар», кредит «Асосий воситаларни сотиш ва ҳар хил камайтиришлар» деб берилган бухгалтерия ёзувларини аудитор текшириб чиқади. Ўз навбатида аудитор томонидан асосий воситани тугатилиши билан боғлиқ бухгалтерия ёзувлари тузилган далолатномада кўрсатилган маълумотлар билан тўғрилигини текшириб чиқади. Тугатилган асосий воситанинг баланс қийматига (бошланғич) дебет «Асосий воситаларни сотилиши ва бошқача чиқиб кетиши» счети, кредит «Асосий воситалар» счети деб, бир вақтни ўзида тугатилаётган асосий воситанинг эскириш суммасига дебет «асосий воситаларни эскириш» деб бухгалтерия ёзуви берилишини аудитор назоратидан ўтказилади.

Агар текшириш давомида асосий воситанинг тугатилиши билан боғлиқ харажатлар қилинган бўлса, харажатларга берилган бухгалтерия ёзувлари аудитор томонидан назорат қилинади. Давлат асосий воситаларни тугатилиш натижалари «Асосий воситаларни сотиш ва ҳар хил камайтиришлар» счетининг дебет ва кредит томонидан ёзувларни бир-бири билан таққослаш йўли билан аниқланади, шунинг учун аудитор ҳар бир берилган бухгалтерия ёзувларини тўғрилигини назоратдан ўтказилиши мақсадга мувофиқдир. 4. Асосий воситаларнинг ремонти билан боғлиқ муомалалар аудити. Асосий воситаларни бир маромида ишлашини таъминлаш, тўлиқ сақлаш мақсадида уларни таъмирлаш ишларини ташкил қилишни талаб қилади. Таъмирлаш ишларини ўтказиш, қилинадиган харажатлар миқдорини белгилаш мақсадида, улар олдиндан режалаштирилади. Таъмирлаш ишлари ўз навбатида капитал ва жорий таъмирлаш ишларига бўлинади. Жорий таъмирлаш ишларини бажарилишида технологик жараённи вақтинчалик тўхтатиб, убилан боғлиқ харажатлар, шу ойликни ўзида «Давр харажатлари» счетида ўтказилиб борилади. Капитал таъмирлаш ишлари бажаришга киритилганда ишлаб чиқариш жараёни маълум муддатга тўхтатилади. Капитал таъмирлаш ишларини амалга ошириш тасдиқланган смета харажатлари асосида олиб борилади. Капитал таъмирлаш ишлари хўжалик ёки пудрат усулида бажарилиши мумкин, ишлар қайси усулда бажарилмасин таъмирлаш йўли билан боғлиқ харажатлар маҳсулот таннархига ўтказилади, яъни ишлаб чиқариш харажатларига ўтказилади. Аудитор назорат ўтказиш давомида таъмирлаш ишлари қайси усулда амалга оширилганлигини текширади. Таъмирлаш хўжалик усулида амалга оширилган бўлса, унга кетган харажатларнинг йиғма қайдномаси, харажатлар билан боғлиқ дастлабки хужжатлар ва якуний ҳисоб-китоб хужжатлари кўрилади. Шунингдек, қабул қилиш далолатномаси ҳам текширилиши керак. Агар таъмирлаш ишлари пудрат усулида бажарилган бўлса, бажарилган ишни тасдиқловчи хужжатларга асосан берилган бухгалтерия ёзувлари аудитор томонидан текширилади. Таъмирлаш билан боғлиқ хужжатлар суммасини тасдиқловчи хужжатлар аудитор томонидан ўрганилади. Текшириш давомида таъмирлаш асосий воситаларни фойдаланишга қабул қилинганлиги тўғрисида тузилган далолатномани тузилганлиги унда кўрсатилган маълумотларни тўғрилиги аудитор томонидан текширилади. Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўзига таълуқли бўлган асосий ва айланма маблағларини тўлиқлигини назорат қилиб боради. Ўзбекистон Республикасида қабул қилинган «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида» ги қонунга асосан маблағлар тўлиқлигини таъминлашда инвентаризация ўтказиш мақсадга мувофиқ. Инвентаризация ёрдамида асосий ва айланма маблағларнинг ҳақиқий миқдори, сифати, истеъмолга ва яроқлилигини

аниқлаб бухгалтериядаги маълумотлар билан таққосланган холда натижалари аниқланади. Асосий воситалар холатини қайта баҳолашдан асосий мақсад, уларни ҳақиқий баҳосини аниқлашдир. Асосий воситаларни тўқри баҳолаш, биринчидан маҳсулот таннархини тўғри белгилаш имконини берса, иккинчидан уларни тўғри ҳисоб-китоб қилишга ёрдам беради. Асосий воситаларни қайта баҳолаш учун уларни бошланғич баҳосига, эскириш суммасига эътибор берган холда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Қайта баҳолаш натижасида асосий воситаларнинг тиклаш баҳоси ташкил топади. Агар асосий воситаларнинг қайта баҳолаш Ўзбекистон Республикаси миқёсида махсус қабул қилинган қарор асосида ўтказиладиган бўлса, у ҳолда асосий воситаларни қайта баҳолаш коэффициенти бевосита қарорда кўрсатилади. Республика миқёсида асосий воситаларни қайта баҳолаш Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг мулк қўмитасининг фармойишига асосан (14.XII.1994 йил) ўтказилган. Асосий воситаларни қайта баҳолаш билан боғлиқ муомалаларни тўғрилиги аудитор томонидан текширилаётганда биринчи нав батда қайта баҳолаш қандай мансаблар ҳисобига ўтказилаётганлигини аниқлаб олиши керак. Агар қайта баҳолаш Республика миқёсида амалга оширилаётган бўлса, бу тўғри ҳукумат қарорини бажарилиши назорат қилинади. Қарорда белгиланган коэффицентлар бўйича асосий воситаларни тиклаш баҳоларини тўғри аниқланганлиги текширилиб чиқилади. Ўз навбатида қайта баҳолаш натижаларини бухгалтерия ҳисобида тўғри кўрсатилганлиги аудитор тмонидан текширилади. Асосий воситаларни ремонти билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилаётганда таъмирлаш ишларини бажарувчи-қурилиш ташкилоти томонидан ҳисоблаб чиқилган харажат меъёрлари, унга риоя қилиш холатлари тахлил қилинади. Ремонт ишларига қилинган харажатларни харажат меъёрига мос келиши ўрганилади. Аудит назоратида асосий воситаларни таъмирлаш билан боғлиқ харажатларни қайси манбалардан қопланганлиги текширилади.

Похожие

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби аудити

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби аудити

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби

Номоддий активлар щисоби

Асосий воситалар ва номоддий активларни ҳисобга олиш