Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби - Экономика - Рефераты

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби

Загружено в:

08.10.2023

Скачано:

0

Размер:

435 KB

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби Режа: 1. Асосий воситаларнинг моҳияти, таснифи, баҳоланиши ва улар ҳисобининг вазифалари 2. Асосий воситалар ҳаракатининг ҳисоби 3. Асосий воситаларни эскириши ва таъмирланишининг ҳисоби 4. Асосий воситалар бўйича лизинг (ижарар) операцияларининг ҳисоби 5. Асосий воситаларни инвентаризация қилиш ва уни натижаларининг ҳисоби

Асосий воситаларнинг моҳияти, таснифи, баҳоланиши ва улар ҳисобининг вазифалари Асосий воситалар - бу корхоналар томонидан хўжалик фаолиятини юритишда узоқ муддат давомида маҳсулотларни ишлаб чиқариш, ишларни бажариш ёки хизматларни кўрсатиш, шунингдек маъмурий ва ижтимоий - маданий функцияларни бажариш учун ишлатиладиган моддий активлар ( БҲМС № 5, 3а-банд). БҲМС № 5 га мувофик (6-банд) моддий активларни асосий воситалар сифатида тан олиш учун улар юқоридаги таърифда келтирилган мезонлардан ташқари яна қўйидаги шартларга ҳам жавоб бериши лозим: •Хизмат муддати даврида корхонага даромад келтириш кафиллигини мавжудлиги. •Қийматини аниқ белгилашни мумкинлиги. Моддий активларни асосий воситалар таркибига киритишда уларни фойдали хизмат муддатини белгилаш муҳим рол ўйнайди. Фойдали хизмат муддати - деганда асосий воситанинг корхона томонидан белгиланган фойдаланиш муддати тушунилади. Бу муддат йилларда ёки ойларда ифодаланиб, унинг фойдалилиги ишлаб чиқилган маҳсулот (бажарилган иш, хизмат) ҳажми билан ўлчанади. Фойдали хизмат муддати давомида асосий воситалар ўзларининг қийматини тўлиқ қоплашлари ва корхонага қўшимча даромад келтиришлари лозим. Фойдали хизмат муддати, одатда, асосий воситанинг техник ҳужжатларида кўрсатилган бўлади. Бундай ҳужжатлар мавжуд бўлмаганда асосий воситаларнинг фойдали хизмат муддати қабул қилиш комиссияси томонидан ёки корхона раҳбари буйруғи билан тасдиқланган ҳисоб сиёсатида аниқ белгиланиши керак. Асосий воситалар корхоналарнинг моддий техника базасини ташкил этувчи меҳнат қуроллари ва воситаларини ўз ичига олади. Уларга қуйидагилар киради:

1.Бинолар - цех, омбор, лаборатория, идора, гараж, ўт ўчириш депоси ва шу каби меҳнат шароитини яратиб берувчи, товар-моддий бойликлар бутлигини таъминловчи объектлар. Бинолар таркибига уларни нормал эксплуатация қилиш учун зарур бўлган барча коммуникациялар, яъни иситиш, вентиляция, сув ва газ таъминоти, лифт, ёнғинга қарши ва сигнализация қурилмалари, телефон алоқаси симлари тизимлари ҳам киритилади. 2.Иншоатлар - очиқ айвонлар, деворлар, сув миноралари, темир йўл шаҳобчалари, насос станциялар, каналлар, сув ҳавзалари, асфальтланган йўллар ва йўлкалар. 3.Узатиш қурилмалари - электр линиялар, газ, сув, буғ ўтқазувчи қувурлар ва бошқалар. 4.Машина ва ускуналар - иссиқлик ва электр энергиясини ишлаб чиқарувчи генераторлар, двигател ва трансформаторлар, станоклар, иссиқлик печлари, тикув, йиғув, дазмоллаш, саралаш машиналари, кранлар, компрессорлар, ўлчов тарозилари. 5.Ҳисоблаш техникаси - компьютерлар ва уларга ўрнатиладиган периферия қурилмалари (принтер, сканер, модем ва бошқалар). 6.Транспорт воситалари - юк ва одам ташувчи автомашиналар, вагонлар, паровозлар, тепловозлар, пароходлар, трамвайлар, троллейбуслар, автобуслар, прицеплар, самолет ва вертолетлар, шунингдек магистрал трубопроводлар. 7.Ускуналар - прессловчи, қисувчи ва бошка технологик функцияларни бажарувчи асбоб- ускуналар. 8.Ишлаб чиқариш ва хўжалик инвентарлари - иш столлари, дастгоҳлар, баклар, сандиқлар ва бошқалар. 9.Офис мебели ва жиҳозлари - шкафлар, стол ва стуллар комплекти, доскалар, сейфлар, ёзув машинкалари, факс, нусха кўчириш аппаратлари, уяли алоқа воситалари ва бошқалар

10.Ишчи ва наслдор ҳайвонлар - отлар, туялар, ҳўкизлар, сигирлар, бўқалар, қўйлар, эчкилар, чўчқалар ва бошқа ишчи сифатида ишлатиладиган ва насл берадиган ҳайвонлар. 11.Кўп йиллик ўсимликлар - боғлар, ўрмонлар ва бошқалар 12.Кутубхона фонди - бадиий-адабий, техник, иқтисодий ва бошқа турдаги адабиётлар (китоблар). 13.Ерни ва бошқа асосий воситаларни ободонлаштиришга сарфланган маблағлар - ер участкаларини кадастрини тузиш, шудгорлаш, ерни ювиш, кўкаламзорлаштириш, решёткалар ўрнатиш, сув ҳавза ва омборларини тозалаш ва бошка ишларга сарфланган капитал қуйилмалар 14.Бошқалар - юқоридаги гурухларга кирмай қолган асосий воситалар - музей ва зоопарк экспонатлари, лизингга олинган асосий воситаларга қилинган капитал сарфлар, турли намуналар ва бошқалар. Қабул қилинган тартибга мувофиқ айрим меҳнат қуроллари ва воситалари асосий воситаларга киритилмайди, жумладан : • Хизмат муддати 1 йилдан кам бўлган меҳнат қуроллари ва воситалари уларнинг қийматидан қатъий назар; • Ёш моллар, асалари уялари, тажрибадаги моллар; • Маҳсус кийимлар, пойафзал, кўрпа- ёстиқлар қийматидан қатъий назар (меҳмонхоналар бундан мустасно); •Муншийхона буюмлари (калькуляторлар, стол усти приборлари ва бошқалар) • Кўчатхоналарда экиш учун ўстирилаётган кўчатлар; • Балиқ овлаш қуроллари хизмат муддати ва қийматидан қатъий назар. Асосий воситаларни таснифлаш. Корхона ва ташкилотларнинг асосий воситаларини турли белгилари бўйича таснифлаш мумкин Ишлаб чиқаришда қатнашишига кўра корхоналарнинг асосий воситалари ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳасидаги асосий воситаларга бўлинади. Ишлаб чиқариш соҳасидаги асосий воситаларга бевосита ишлаб чиқаришга доир бўлган моддий активлар, масалан цехларнинг бинолари, иншоотлар,

станоклар, жиҳозлар, транспорт воситалари, ишчи ҳайвонлар ва бошқалар киради. Ноишлаб чиқариш соҳасидаги асосий воситаларга бошқарув аппаратига доир, шунингдек корхонанинг ижтимоий-маданий, маиший, соғлиқни сақлаш, коммунал мақсадларда фойдаланиладиган моддий активлари киради. Амортизация қилинишига қараб корхоналарнинг асосий воситалари амартизация ҳисобланадиган ва амартизация ҳисобланмайдиган турларга бўлинади. Қўйидаги асосий воситаларга амортизация ҳисобланмайди: • Кутубхона фондига. • Кўп йиллик ўсимликларга. • Ишчи ва наслдор ҳайвонларга. • Консервация қилинган асосий воситаларга. Қолган асосий воситаларга амортизация ҳисобланади. Солиқ Кодексига мувофиқ (23- модда) асосий воситалар амортизация меъёрлари бўйича қўйидаги бешта гуруҳга бўлинади. Ўзбекистон Республикасида асосий фондлар бўйича амортизация меъёрлари № 1. 2 . 3 . 4 . 5. Асосий воситаларнинг турлари Амортиз ация меъёри, % Енгил автомобиллар, такси, йўлда ишлатиш учун автотрактор техникаси, махсус инструментлар, инвентарлар. Компьютерлар, периферия қурилмалари ва маълумотларни ишлови бўйича жиҳозлар. 20 Юк ташиш автомобиллари, автобуслар, махсус автомобил ва прицеплар. Саноатнинг барча тармоқлари учун машина ва жиҳозлар, қурилиш жиҳозлари, қишлоқ хўжалиги техника ва жиҳозлари. Офис учун мебел. 15

Темир йўл, денгиз, дарё ва ҳаво транспорт воситалари. Иссиқлик техникаси жиҳозлари, труба жиҳозлар, электродвигателлар ва дизель- генераторлар. Электр қуввати ва алоқа қурилмалари. Трубопроводлар. 8 Бинолар, иншоатлар ва қурилмалар. 5 Юқоридаги гуруҳларга кирмайдиган амортизацияланадиган активлар. 10 Солиқга муносабатига кўра асосий воситалар мол-мулк солиғига тортиладиган ва тортилмайдиган гуруҳларга бўлинади. Солиқ Кодексининг 92-моддасига мувофиқ қў йидаги турдаги корхона ва ташкилотларнинг асосий воситалар мол-мулк солиғига тортилмайди. Мол- мулк солиғидан озод қилинган корхона ва ташкилотлар

Кодекснинг шу моддасига мувофиқ қў йидаги асосий воситалар солиқ солиш базасидан чегириб ташланади. Солиқ солиш базасидан қиймати чегириб ташланадиган асосий воситалар № 1 2 3 4 5 6 7 8 Асосий воситаларнинг турлари Солиқ тўловчининг балансида турган уй-жой-коммунал ва ижтимоий- маданий соҳа объектлари. Табиатни муҳофаза қилиш, санитария-тозалаш мақсадларида ва ёнғинга қарши хавфсизлик учун фойдаланиладиган объектлар. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш, сақлаш ва уларнинг селекцияси, балиқ етиштириш, овлаш ва уни қайта ишлаш учун фойдаланиладиган объектлар. Маҳсулот ўтказгичлар, алоқа йўллари (шу жумладан автомобиль йўллари), алоқа ва энергия узатиш линияларининг, шунингдек уларни фойдаланишга яроқли ҳолда сақлаб туриш мақсадида қурилган иншоотлар. Алоқа йўлдошлари. Вазирлар Маҳкамаси қарорига асосан консервация қилинган асосий воситалар. Шахар йўловчилар транспорти (таксидан, шу жумладан йўналишли таксидан ташкари), шаҳар атрофидаги йўналишларда йўловчиларни ташийдиган умумий фойдаланишдаги автомобиль транспортлари (такси, йўналишли таксидан ташқари). Йўл хўжалиги корхоналари ва ташкилотларининг йўлларни таъмирлаш ва сақлаш ишларида банд бўлган транспорт воситалари. 9 Давлат дастурлари бўйича Ў.Р. Қуролли Кучлари учун кадрлар тайёрлашда фойдаланиладиган транспорт воситалари. Эгалик қилиш ҳуқуқига кўра асосий воситалар хусусий ва жорий ижарага олинган асосий воситаларга бўлинади. Хусусий асосий воситалар - бу корхона балансига киритилган ўз асосий воситалари ва узоқ муддатга ижарага олинган (лизингга олинган) асосий воситалар.

Жорий ижарага олинган асосий воситалар - бу ўзга корхоналардан вақтинчалик (бир йилгача) пул тўлаш шарти билан ижарага фойдаланиб туриш учун олинган асосий воситалар. Узоқ муддатга ижарага олинган асосий воситалар - бу бир йилдан кўп муддатга шартнома асосида бошқа корхоналардан ижарага олинган асосий воситалар. Асосий воситаларни баҳолаш. БҲМС № 5 асосий воситаларни баҳолашда қўйидаги қиймат турларидан фойдаланишни кузда тутади. Бошланғич қиймат - бу асосий воситаларнинг ҳисоб қиймати бўлиб, ўз ичига сотиб олиш баҳоси, шунингдек ташиб келтириш, ўрнатиш, монтаж, ўргатиш, сафар, божхона харажатларини ва қўшилган қиймат солиғини олади. Асосий воситалар ушбу қиймати бўйича корхонада бутун хизмат муддати даврида ҳисобда туради. Тикланган қиймат - бу асосий воситаларнинг қайта баҳолаш, кенгайтириш, реконструкция ва модернизация қилингандан кейинги қиймати. Бу қиймат вақтинчалик бўлиб, қўшимча қилинган харажатлар ва қайта баҳолаш натижаси асосий воситалар қийматига киритилгач бошланғич қиймат бўлиб қолаверади. Қолдик қиймат - бу асосий воситаларнинг бошланғич қиймати ва жамланган эскириш суммаси ўртасидаги фарқи. Бу қийматни баланс қиймати ҳам деб атайдилар, чунки айнан шу қийматда асосий воситалар корхонанинг балансида акс эттирилади. Сотиш қиймати - бу асосий воситаларнинг сотиш вақтида сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида келишилган шартномавий қиймат. Асосий воситалар бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: •Асосий воситалар ҳолати ва ҳаракатини тўғри, ўз вақтида тегишли бошланғич хужжатлар билан расмийлаштириш ва ҳисобга олиш; •Асосий воситалар амортизацияси (эскириши) ни белгиланган усул ва меъёрлар бўйича тўғри ҳисоблаш;

•Асосий воситаларни Солиқ Кодексига мувофиқ солиқга тортилишини таъминлаш; •Асосий воситаларнинг бутлигини таъминлаш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта рўйхатдан ўтқазиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш; •Мавжуд асосий воситалардан унумли фойдаланиш, бунинг учун уларни ишсиз туриб қолишларига йўл қўймаслик, кераксиз асосий воситаларни ижарага бериш, ликвидация килиш, бепул бериш ёки сотиш натижаларини тўғри ҳисобга олиш; •Асосий воситаларга қилинган қўшимча харажатларни (капитал қуйилмаларни, жорий ва капитал таъмирлаш харажатларини) тўғри ҳисобга олиш, уларни ўз вақтида мақсадига қараб асосий воситаларнинг қийматига ёки корхона харажатларига киритиш; •Асосий воситалар бўйича лизинг операцияларини тўғри расмийлаштириш ва ҳисобга олиш; •Асосий воситалар ҳолати ва ҳаракати тўғрисидаги ҳисоботни тўғри тузиш ва тегишли органларга ўз вақтида тақдим этиш. Асосий воситалар ҳисобини юритишга мўлжалланган счётлар тизими. 2002 йил 1 январдан жорий этилаётган счётлар режасида асосий воситалар ҳисобини юритиш учун актив бўлган № 0100 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» ва контрактив бўлган № 0200 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счётлари» тизимлари кўзда тутилган. Асосий воситаларнинг суммовий аналитик ҳисоби корреспонденцияланадиган счётлар бўйича 13-журнал-ордерда, соний- суммовий аналитик ҳисоби эса моддий жавобгар шахслар бўйича ҳар бир инвентар объектнинг коди (тартиб номери) бўйича карточкаларда ёки китобда (ОС-7 шакл «Асосий воситаларни ҳисобга олиш инвентар карточкаси», ОС-9 «Асосий воситаларнинг инвентар рўйхати») юритилади. Ушбу карточка ва китоблар асосий восита келиб тушганда очилади ва уларнинг бутун фойдали хизмат муддати даври давомида сақланади.

Асосий воситалар ҳаракатининг ҳисоби. Асосий воситаларни кўпайиши . Асосий воситалар янги капитал инвестицияларни киритиш, уларни бепул келиб тушиши, таъсис бадали сифатида кирим қилиниши эвазига кўпайиши, шунингдек уларнинг бошланғич қиймати қайта баҳолаш эвазига ошиши мумкин. Асосий воситаларга доир капитал инвестицияларнинг ҳисобига кейинги маърузада алоҳида тўхталамиз. Асосий воситаларни бепул олиниши . Асосий воситалар юқори ташкилотдан, бошқа юридик ва жисмоний шахслардан бепул келиб тушиши ҳам мумкин. Бундай асосий воситалар шартномалар, счёт- фактуралар, қабул қилиш-топшириш далолатномалари асосида қабул қилинади. Ушбу ҳужжатлар асосида бепул олинган асосий воситаларга қўйидаги бухгалтерия ёзуви қилинади: Дебет 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» Кредит 8530 «Қайтариб бермаслик шарти билан олинган мол- мулк» Бепул берилган асосий воситаларни ташиб келтириш харажатлари уларнинг бошланғич қийматига киритилади ва бу ҳисобда қўйидаги ёзувлар билан акс эттирилади: Дебет 0890 «Бошқа капитал қўйилмалар» Кредит 6990 «Бошқа мажбуриятлар» Дебет 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» Кредит 0890 «Бошқа капитал қўйилмалар» Асосий воситаларни таъсис бадали сифатида кирим қилиниши. Таъсис ҳужжатлари (устав, таъсис шартномаси) га асосан таъсисчилардан қабул қилинган асосий воситалар счет-фактура ва қабул қилиш-топшириш далолатномаси билан расмийлаштирилади. Ушбу ҳужжатлар асосида қўйидаги бухгалтерия ёзуви қилинади: Дебет 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» Кредит 4610 «Устав капиталига улушлар бўйича таъсисчиларнинг қарзлари» Чет эл инвесторларидан таъсис бадали сифатида корхона руйхатдан утгандан кейинги саналарда келиб тушган асосий воситалар бўйича валюта

курсини ўзгариши сабабли қўшилган капитал вужудга келади. Бундай ҳолда корхона рўйхатдан ўтган санадаги курс бўйича таъсисчидан қабул қилиб олинган асосий восита қийматига юқорида келтирилган проводка берилади. Хақиқатда келиб тушган сана ва корхона рўйхатга олинган санадаги курслар ўртасидаги фарқ суммаси корхонанинг қўшилган капиталига олиб борилади ва унга қуйидаги езув қилинади: Дебет 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» Кредит 8420 «Устав капиталини шакллантиришда курсдаги фарқлар» Асосий воситаларни қайта баҳоланиши. Асосий воситаларни қайта баҳолаш деганда уларнинг қийматини ошириш ёки пасайтириш тушунилади. Қайта баҳолаш икки усулда, яъни бозор баҳоларидан келиб чиқган ҳолда тўғридан тўғри эски қийматни бозор қийматигача етказиш ёки эски қийматни белгиланган коэффициентларга кўпайтириш йўли билан янги қийматга чиқиш усулларида корхонанинг ўзи ёки мол-мулкни қайта баҳолаш бўйича махсус лицензияга эга булган корхоналар (ҳокимиятнинг кадастр бўлими ёки бошқа фирмалар) томонидан олиб борилиши мумкин. Янги ва эски қийматлар ўртасидаги фарқ қайта баҳолаш қийматини ташкил этади. Ушбу сумма ижобий сон билан чиқса, у асосий воситаларнинг қийматини оширилганлигини, манфий сон билан чиқса, у асосий воситалар қийматини пасайтирилганлигини билдиради. Қайта баҳолаш натижаси инвентаризация қайдномаси асосида ҳисобда акс эттирилади. Асосий воситаларнинг қиймати оширилганда, янги ва эски бошланғич қийматлар ўртасидаги ижобий фарқ бухгалтерия ҳисобида қўйидагича акс эттирилади: Дебет 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» Кредит 8510 «Мулкни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» Қайта баҳолашда мос равишда асосий воситанинг жамланган эскириш суммаси ҳам юқорида келтирилган икки усулнинг бири бўйича қайта ҳисобланади. Эскириш суммаси оширилганда унга қўйидаги ёзув қилинади: Дебет 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар»

Кредит 0211-0290 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счетлари» Асосий воситаларнинг бошланғич қиймати қайта баҳолашда пасайтирилганда янги ва эски қийматлар ўртасидаги салбий фарқ суммаси икки усулда ҳисобдан чиқарилади. 1-усул . Корхонада олдиндан асосий воситаларни қайта баҳолаш натижасида резерв капитали шакллантирилган бўлса, у ҳолда пасайтирилган қиймат шу резерв капитали эвазига ҳисобдан чиқарилади. Бунда, мос равишда, қўйидаги ёзувлар килинади: а) бошланғич қийматлар ўртасидаги салбий фарқга: Дебет 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» Кредит 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» б) эскириш суммалари ўртасидаги салбий фарқга: Дебет 0211-0290 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счетлари» Кредит 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» 2-усул . Резерв капитали мавжуд бўлмаган ҳолда қўлланилади. Бу ҳолда қайта баҳолаш натижасида асосий воситаларнинг қийматлари ўртасидаги салбий фарқ суммаси корхона харажатига олиб борилади ва ҳисобда қўйидагича акс эттирилади: а) бошланғич қийматлар ўртасидаги салбий фарқга: Дебет 9430 «Бошқа операцион харажатлар» Кредит 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» б) эскириш суммалари ўртасидаги салбий фарқга (сторно ёзуви) Дебет 9430 «Бошқа операцион харажатлар» Креди т 0211-0290 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счетлари» Асосий воситаларни сотилиши . Корхоналар зарур ҳолларда ўзларининг тўлиқ амортизация қилинган ёки қилинмаган асосий воситаларини сотишлари мумкин. Сотишга асос бўлиб сотувчи ва сотиб олувчи ўртасида тузилган шартнома ҳисобланади. Асосий воситани сотиш счет-фактура билан расмийлаштирилади. Ушбу ҳужжат сотиш операцияларини ҳисобда акс эттиришга асос бўлади. Счет-

фактура асосида сотиш операциялари ҳисобда қўйидаги бухгалтерия ўтқазмалари билан акс эттирилади. № 1 2 3 Операциянинг мазмуни Сумма Дебет счет Кредит счет Асос бўлувчи ҳужжат Асосий воситани жўнатиш қийматига 700000 4010 9210 Шартнома, счет- фактура Сотишдан олинган ҚҚС суммасига (агар корхона ҚҚС тўловчи ва солиқ солиш объекти мавжуд бўлса) 100000 9210 6410 Шартнома, счет- фактура Асосий воситанинг бошлан-ғич қийматига 600000 9210 0111- 0190 Шартнома, счет- фактура 4 5 Жамланган эскиришни ҳисобдан чиқариш 500000 0211- 0290 9210 Шартнома, счет- фактура Сотишдан олинган фойда 500000 9210 9310 Шартнома, счет- фактура Асосий воситаларни сотиш натижасида корхона фойда ёки зарар кўриши мумкин. Бу натижа жўнатиш қиймати (Жқ) ва қолдиқ қиймати (Ққ) ўртасидаги фарқдан иборат бўлади. Агар жўнатиш қиймати (Жқ) қолдиқ қиймат (Ққ) дан катта бўлса (Жқ > Ққ) корхона асосий воситаларни сотишдан фойда олган бўлади ва ҚҚС тўловчи ҳисобланади, агар жўнатиш қиймати (Жқ) қолдиқ қиймат (Ққ) дан кичик бўлса (Жқ < Ққ), корхона асосий воситаларни сотишдан зарар кўрган бўлади ва ҚҚС тўловчи ҳисобланмайди, яъни: Фс (Зс) = Жқ - Ққ Юқоридаги мисолда корхона сотишдан фойда кўрган. Агар корхона асосий воситани 50000 сўмга сотганда эди, у Солиқ Кодексига мувофиқ ҚҚС тўламайди, шунингдек ушбу корхона сотишдан 50000 сўм зарар кўрган бўлар эди ва бу зарар ҳисобда қўйидагича акс эттирилади: Дебет 9430 «Бошқа операцион харажатлар» - 50000

Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 50000 Асосий воситаларни сотишдан кўрилган зарарлар, агар бу асосий воситалар 3 йилдан кам ишлатилган бўлса, Солиқ Кодексига мувофиқ (22- модда) фойда солиғи бўйича солиқ базасига қайта қўшилади. Агар асосий воситалар қолдиқ қиймат бўйича сотилса, у ҳолда ҳам корхона ҚҚС тўловчи ҳисобланмайди, сотишдан на фойда олинган, на зарар кўрилган бўлади. Асосий воситаларни ликвидация қилиниши. Асосий воситалар тўлиқ амортизация қилинганлиги ёки қилинмаганлигидан қатъий назар эксплуатация қилиш ҳолатини йўқотган бўлса корхона томонидан ликвидация қилиниши мумкин. Бунинг учун корхона раҳбари буйруғи билан ликвидация комиссияси тузилади. Ликвидация комиссияси таркибига корхона ходимларидан ташқари қизиқувчи органлар (ҳокимият ва бошқалар) вакиллари ҳам киритилиши мумкин. Комиссия ликвидация натижаларини махсус ликвидация далолатномаси (ОС-4 шакл) билан расмийлаштиради. Ушбу далолатнома ликвидация натижаларини бухгалтерия ҳисоби счетларида акс эттиришга асос бўлади. Асосий воситаларни ликвидация қилишдан корхона зарар ёки фойда кўриши мумкин. Асосий воситаларни ликвидация қилишдан кўрилган зарарлар икки турга бўлинади: 1.Асосий воситаларни амортизацияланмай қолган қисмини қоплашдан кўрилган зарарлар. 2.Ликвидация қилишга кетган қўшимча харажатлардан кўрилган зарарлар. Биринчи тур зарарлар амортизацияси тўлиқ ҳисобланмаган асосий воситаларни ликвидация қилиш натижасида вужудга келади. Кўрилган зарар амортизацияланмай қолган (Ақ) суммадан иборат бўлиб, у асосий воситаларнинг бошланғич қийматидан (Бқ) жамланган амортизацияни (Аж) чегириш йўли билан топилади, яъни:

Ақ = Бқ - Аж (1) Иккинчи тур зарарларга ликвидацияни амалга оширишда сарфланган моддий харажатлар, меҳнатга ҳақ тўлаш, ижтимоий суғартага ажратмалар, турли транспорт ва бошқа хизматлар учун кетган харажатлар киради. Бу турдаги харажатлар ликвидация харажатлари (Лх) ҳисобланиб, улар БХМС № 5 га мувофиқ ликвидация қилинган асосий воситанинг ликвидацион қийматини (Лқ) топишда ҳисобга олинади. Ликвидацион қиймат (Лқ) ликвидациялан олинган активлар (Ла) қийматидан ликвидация харажатларини (Лх) чегириб ташлангандан кейин қолган қийматидир, яъни: Лқ = Ла - Лх (2) Ликвидация натижасида кўрилган умумий зарарлар ёки харажатлар (Хл) биринчи тур зарарлардан (Ақ) тугатилган асосий воситаларнинг ликвидацион қийматини (Лқ) чегириш йўли билан топилади, яъни: Хл = Ақ - Лқ (3) Асосий воситаларни ликвидация қилиш натижасида кўрилган зарар ёки харажатлар корхонанинг асосий фаолиятига бевосита алоқадор ҳисобланмайди. Шунинг учун ликвидация билан боғлиқ харажатларни ва ликвидация натижасида кўрилган зарарларни тўғридан-тўғри ишлаб чиқариш ёки сотиш харажатларига қўшиб бўлмайди. Шунинг учун ликвидация натижаларини аниқлаш ва ҳисобга олиш учун счетлар режасидаги махсус 9210 «Асосий воситаларнинг чиқимлари» счети кўзда тутилган. Ушбу счетнинг дебетида ликвидация қилинган асосий воситаларнинг бошланғич қиймати (Бқ), ликвидация қилиш учун қилинган харажатлар (Лх) жамланади. Бу счетнинг кредитида жамланган амортизация (Аж), ликвидация натижасида олинган моддий активларнинг қиймати (Лқ) ва ликвидация натижасида кўрилган умумий зарарни (харажатларни) ҳисобдан чиқариш акс эттирилади. Махсулот (иш, хизмат) ни ишлаб чикариш ва сотиш буйича харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тугрисида Низомга мувофиқ ликвидациядан кўрилган зарар корхонанинг асосий фаолиятига доир бўлмаган бошқа турдаги давр харажатларига, бир

вақтнинг ўзида фойда солиғи базасига қайта қўшиладиган харажатларга киритилади. Ҳисоб сиёсатида ликвидацияга доир харажатларни ва ликвидация натижасида кўрилган зарарларни ҳаракатдаги қонунлар, БҲМС лар ва Низомга мос равишда ягона тартибда очиб беришга эришиш учун уларни қўйидаги шартли мисолда кўриб чиқайлик. Айтайлик, корхона авария ҳолатига келиб қолган бинони ликвидация қилди. Бинонинг бошланғич қиймати (Бқ) - 650000 сўм. Ликвидацион қиймат кўзда тутилмаган. Ликвидация санасига жамланган амортизация (Аж) - 550000 сўм. Ликвидация харажатлари (Лх): қулатиш крани хизмати -30000 сўм, ёқилғи сарфи- 3000 сўм, ҳисобланган иш ҳақи харажатлари-20000 сўм, ижтимоий суғартага ажратмалар -7740 сўм. Л иквидация натижасида қабул қилинган ва баҳоланган қурилиш материаллари - 95000 сўм. Ликвидация натижалари корхонанинг ҳисоб сиёсатида қўйидаги тарзда ёритилиши керак. 1. Асосий воситани бошланғич қийматини (Бқ) ҳисобдан чиқариш Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 650000 сўм Кредит 0120 «Бинолар, иншоатлар ва узатиш қурилмалари» - 650000 сўм 2. Ликвидацияга қилишга кетган харажатлар (Лх) Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 60440 сўм Кредит 6990 «Бошқа мажбуриятлар» - 30000 сўм Кредит 1030 «Ёқилғи» - 3000 сўм Кредит 6710 «Мехнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» - 20000 сўм Кредит 6520 «Ижтимоий суғурта бўйича туловлар» - 7440 сўм Жами - 60440 сўм. 3. Ликвидация натижасида олинган активларнинг қиймати (Ла) Дебет 1050 «Курилиш материаллари - 95000 сум Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 95000 сўм 4. Амортизацияланмай қолган қиймат (Ақ) 650000 сўм - 550000 сўм = 100000 сўм

5. Ликвидацион қиймат (Лқ) Лқ = 95000 сўм - 60440 сўм = 34560 сўм 6. Ликвидациядан кўрилган умумий зарар (Хл) Хл = 100000 сўм - 34560 сўм = 65440 сўм Дебет 9430 «Бошқа операцион харажатлар» -65440 сўм Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 65440 сўм 7. Солиқ солиш базасига қайта қўшиладиган харажатлар - 65440 сўм. Асосий воситаларнинг ликвидация қилинишида корхона қўшимча фойдани (Фл) жамланган амортизация (Аж) билан ликвидацион қиймат (Лқ) ни биргаликдаги суммалари асосий воситаларни бошланғич қиймати (Бқ) дан катта бўлсагина [(Аж + Лқ)> Бқ] олиши мумкин, яъни: Фл = (Аж + Лқ) - Бқ Масалан, корхона бинони ликвидация қилди дейлик, бошланғич қиймат (Бқ) - 500000 сўм, жамланган амортизация (Аж) - 450000 сўм, ликвидация харажатлари (Лх) - 20000 сўм, бинодан олинган моддий активларни бошланғич қиймати - 120000 сўм. Демак, бинонинг ликвидацион қиймати (Лқ) - 100000 сўм (120000- 20000) бўлади. Ликвидациядан олинган умумий даромад Фл = (450000 + 100000) - 500000 = 50000 сўм. Ҳисоб сиёсатида ликвидациядан олинган фойда қўйидагича очилиши лозим: Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими»-50000 сум Кредит 9310 «Асосий воситаларнинг чиқимидан олинган фойда»-50000 сум Асосий воситаларни бепул берилиши. Корхонанинг асосий воситалари бошқа юридик ва жисмоний шахсларга бепул ҳайрия сифатида ҳам берилиши мумкин. Асосий воситаларнинг бепул берилиши шартномада

кўрсатилган қийматда счет-фактура билан расмийлаштирилади. Счет- фактура асосида қўйидаги бухгалтерия ёзувлари қилинади: 1. Бепул берилган асосий воситани бошланғич қийматида ҳисобдан чиқарилишига: Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Кредит 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» 2. Асосий воситалар эскиришини ҳисобдан чиқарилишига Дебет 0210-0290 «Асосий воситалар эскириши ҳисоби счетилари» Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» 3. Бепул беришдан кўрилган зарарга Дебет 9430 «Бошқа операцион харажатлар» Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Солиқ Кодексига мувофиқ (22-модда) асосий воситаларни бепул беришдан кўрилган зарар солиқ солиш базасига қайта қўшилади. Асосий воситаларни таъсис бадали сифатида берилиши. Корхоналар асосий воситаларини таъсис бадали сифатида бошқа корхоналарга беришлари ҳам мумкин. Бунинг учун асос бўлиб таъсис ҳужжатлари (устав, таъсис шартномаси ва бошқалар) ҳисобланади. Асосий воситани таъсис бадали сифатида берилиши счет-фактура билан расмийлаштирилади ва унинг асосида қўйидаги бухгалтерия ёзувлари қилинади: 1. Таъсис бадали сифатида берилган асосий воситанинг келишув қийматига Дебет 0620-0690 «Узоқ муддатли инвестициялар ҳисоби счетлари» - 100000 Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 100000 2. ҚҚС суммасига (келишув ва қолдиқ қийматлар ўртасидаги фарқдан) Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 10000

Кредит 6410 «Бюджетга тўловлар бўйича қарздорлик ҳисоби счетлари»- 10000 3. Асосий воситаларни бошланғич қийматини ҳисобдан чиқарилишига Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 100000 Кредит 0111-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» -100000 4. Асосий воситаларни жамланган эскиришини ҳисобдан чиқариш Дебет 0210-0290 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счетлари» - 60000 Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 60000 5. Асосий воситаларни таъсис бадали сифатида киритишдан олинган фойдага Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» - 50000 Кредит 9310 «Асосий воситаларнинг чиқимидан олинган фойда» - 50000 Асосий воситаларни қолдиқ қийматда ва қолдиқ қийматдан паст бўлган қийматда таъсис бадали сифатида киритилиши Солиқ Кодексига мувофиқ ҚҚС га тортилмайди. Асосий воситаларни эскириши ва таъмирланишининг ҳисоби Асосий воситаларнинг эскириши (амортизацияси) ни ҳисобга олишда қуйидаги атама ва тушунчалар муҳим рол ўйнайди. Амортизация - бу асосий воситаларнинг амартизацияланадиган қийматини фойдали хизмат муддати ичида янги яратилган маҳсулот (иш, хизмат) қийматига киритиш (БХМС №5, п.9). Эскириш -бу асосий воситанинг белгиланган меъёрлар бўйича ҳисобланган амартизация суммаси. Амортизацияланадиган қиймат - асосий воситанинг бошланғич қийматидан кўзда тутилаётган ликвидацион қийматни чегиргандан кейин қолган қиймат (БХМС № 5, п.8).

Ликвидацион қиймат - бу асосий воситаларни фойдали хизмат муддати охирида ликвидация қилиш чоғида вужудга келадиган активларнинг уларни олишга кетган ликвидация харажатлари чегириб ташлангандан кейин қолган қиймати (БХМС № 5, п.14). Асосий воситаларни ликвидацияси натижасида олинадиган активларга хом-ашё ва материаллар, инвентарлар, эҳтиёт қисмлар, товарлар сифатида тан олинган, баҳоланган ва қабул қилинган моддий бойликлар киради. Ликвидация харажатлари - асосий воситаларни бузиш учун сарфланган моддий, меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари, ижтимоий суғурта органларига ажратмалар, турли транспорт ва бошқа хизмат харажатлари мажмуаси. Собиқ ҳисоб таълимоти ва амалиётида асосий воситаларнинг амортизацияланадиган қийматини аниқлашда ликвидацион қиймат эътиборга олинмас эди. БХМС № 5 «Асосий воситалар» республикада биринчи марта амортизацияланадиган қийматни аниқлашда асосий воситаларни кўзда тутилиши мумкин бўлган ликвидацион қийматини ҳисобга олиш тартибини белгилади. Ликвидацион қийматни кўзда тутиш мумкин бўлган миқдорини БХМС га мувофиқ, корхонанинг ўзи мустақил асосий воситаларни қабул қилиб олиш вақтида белгилаши мумкин. Ликвидацион қийматни кўзда тутиш мажбурий ҳисобланмайди. Шунинг учун бу қиймат бўлмаслиги ҳам мумкин. Бундай ҳолда асосий воситанинг амортизацияланадиган қиймати бевосита унинг бошланғич қийматидан иборат бўлади. БХМС № 5 «Асосий воситалар» га мувофиқ асосий воситаларни йиллик амортизация (эскириш) суммаси (Ас) қўйидагича аниқланади: • Қолдиқ қиймат кўзда тутилган асосий воситалар бўйича Бошланғич қиймат-Ликвидацион қиймат Ас =------------------------------------------------------------- (1) Хизмат муддати • Қолдиқ қиймат кўзда тутилмаган асосий воситалар бўйича Бошланғич қиймат

Ас =------------------------------ (2) Хизмат муддати Барча асосий воситалар бўйича ликвидацион қийматни белгиланган миқдорлари ёки уларни белгиланмаганлиги ҳам корхоналарнинг буйруқ билан тасдиқланган ҳисоб сиёсатларида тўлиқ ўз аксини топиши лозим. Ҳисоб сиёсатида асосий воситалар бўйича фойдали хизмат муддати ичида жамланиб борувчи амортизацияни (эскиришни) ҳисоблаш усуллари ҳам белгилаб олинган бўлиши керак. БХМС №5 «Асосий воситалар» га мувофиқ (п.23,24) жамланган амортизация (эскириш) ни ҳисоблаш қўйидаги усуллар бўйича амалга оширилиши мумкин: • Бир маромда ҳисоблаш; • Бажарилган иш ҳажмига пропорционал ҳисоблаш; • Хизмат йиллари йиғиндисига пропорционал ҳисоблаш (кумулятив усул); • Камайиб борувчи қолдиқ қийматдан ҳисоблаш. Ҳисоб сиёсатида амортизация (эскириш) ни ҳисоблашнинг у ёки бу усулини доимий тарзда танлаб олиш ёки ҳар тўртта усулни бир вақтнинг ўзида у ёки бу асосий воситалар бўйича белгилаб олиш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, ушбу усулларни қўллашда амортизация (эскириш) суммаси турлича бўлиши ва у Солиқ Кодексида кўзда тутилган бир маромда ҳисоблаб чиқилдан миқдордан кам ёки кўп бўлиши мумкин. Шунинг ҳисоб сиёсатида кам ёки кўп ҳисобланган амортизация (эскириш) суммасини солиқга тортиш жиҳатлари ҳам аниқ белгилаб олинган бўлиши лозим. Амортизация (эскириш) ни ҳисоблаш усулларининг мохиятини, уларнинг солик солиш базасига таъсирини қўйидаги мисол асосида кўриб чиқайлик. Айтайлик, автомашинанинг бошланғич қиймати 1000000 сўм, корхона томонидан кўзда тутилган ликвидацион қиймат 100000 сўм, хизмат муддати 5 йил, йиллик эскириш меъёри 20%. Техник паспортида хизмат муддати даврида кўзда тутилган иш ҳажми (соатларда) 10000

соат. Машинанинг ҳақиқатда ишлаган вақти ҳисоб маълумотлари бўйича 1- йилда 2000 соат, 2-йилда 3000 соат, 3-йилда 2500 соат, 4-йилда 1500 соат, 5-йилда 1000 соат. Бир маромда ҳисоблаш усули. Ушбу усулнинг моҳияти шундаки, у амортизацияланадиган қийматни фойдали хизмат муддат давомида бир маромда (миқдорда) ҳисоблашни, жамланган амортизация (эскириш) ни бир маромда кўпайиб боришини ва қолдиқ қийматини бир маромда камайиб боришини тақозо этади. Йиллик амортизация (эскириш) суммаси ушбу усулда 180000 сўмни ташкил этади. 1000000 – 100000 900000 Ас =-------------------------------=--------------= 180000 сўм 5 5 Ушбу усулда автомашинанинг фойдали хизмат муддати йиллари бўйича ҳисобланган, жамланган амортизация (эскириш) суммаси ва қолдиқ қиймати қўйидагича: Йиллар Бошлан- ғич қиймат Аморти- зацияла- надиган қиймат Аморти - зация меъёри Йиллик аморти зация Жамлан- ган аморти - зация Қолдиқ қиймат 1 1000000 900000 20% 180000 180000 820000 2 1000000 900000 20% 180000 360000 640000 3 1000000 900000 20% 180000 540000 460000 4 1000000 900000 20% 180000 720000 280000 5 1000000 900000 20% 180000 900000 100000 Бир маромда ҳисоблаш усули Солиқ Кодексига тўлиқ мувофиқ келади. Йиллик амортизация (эскириш) суммасининг 1/12 қисми ҳар ойда харажатлар счетига киритиб борилади ва у фойда солиғини ҳисоблаш базасига қайта қўшилмайди. Бажарилган иш ҳажмига пропорционал ҳисоблаш усули. Ушбу усулда, аввалом бор, бир йиллик иш ҳажмига тўғри келадиган амортизация (эскириш) суммаси топиб олинади. Бизнинг мисолимизда у 90 сўмга тенг (900000:10000 = 90).

Автомобилнинг хизмат муддати йилларида ҳақиқатда бажарган иш ҳажмига пропорционлал ҳисобланадиган, жамланган амортизация (эскириш) суммаси, шунингдек қолдиқ қиймат қўйидагича бўлади: Йил - лар 1 2 3 4 5 Бошлан- ғич қиймат Аморти- зацияла- надиган қиймат Иш ҳажми, соат Аморти - зация меъёри, сўм Йиллик аморти - зация Жамлан ган аморти - зация Қолдиқ қиймат 1000000 900000 2000 90 180000 180000 820000 1000000 900000 3000 90 270000 450000 550000 1000000 900000 2500 90 225000 675000 325000 1000000 900000 1500 90 135000 810000 190000 1000000 900000 1000 90 90000 900000 100000 Ушбу усулда кўриниб турибдики, йиллик ҳисобланган амортизация (эскириш) суммаси ҳақиқий бажарилган иш ҳажмига қараб турлича бўлган. 1-йилда ҳисобланган амортизация (эскириш) суммаси Солиқ Кодексида белгиланган меъёрга мос келади ва у солиқ солиш базасига қайта кирмайди. 2-йилда меъёрдагидан 90000 сўм (270000-180000) ортиқча амортизация (эскириш) ҳисобланган. Ушбу сумма иккинчи йил солиқ ҳисоб-китобларида фойда солиғини ҳисоблаш базасига қайта қўшилади. 3-йилда меъёрдагидан 45000 сўм (225000- 180000) ортиқча амортизация (эскириш) ҳисобланган. Ушбу сумма 3-йил солиқ ҳисоб- китобларида фойда солиғини ҳисоблаш базасига қайта қўшилади. 4- ва 5- йиллардан меъёрдан мос равишда 45000 сўм (135000-180000) ва 90000 сўм (90000-180000) амортизация (эскириш) кам ҳисобланган. Ушбу суммалар мос равишда 4- ва 5- йилларда солиқ солиш базасидан камайтирилиши мақсадга мувофиқ. Хизмат йиллари йиғиндисига пропорционал ҳисоблаш усули. Ушбу усулда хизмат йиллари йиғиндиси топиб олинади ва уларнинг ҳиссаси тескари ҳолда белгиланади. Бизнинг мисолимизда хизмат йиллари йиғиндиси 15 га тенг (1+2+3+4+5). Йиллар ҳиссаси: 1- йил учун - 5/15; 2- йил учун -4/15; 3- йил учун - 3/15; 4- йил учун -2/15;

5- йил учун - 1/15. Ушбу усулда ҳисобланган ва жамланган амортизация (эскириш) суммаси, шунингдек қолдиқ қиймат хизмат йиллари ичида қўйидагича бўлади: Йиллар Бошлан- ғич қиймат Аморти- зацияла- надиган қиймат Аморти - зация меъёри Йиллик аморти- зация Жамлан- ган аморти- зация Қолдиқ қиймат 1 1000000 900000 5/15 300000 300000 700000 2 1000000 900000 4/15 240000 540000 460000 3 1000000 900000 3/15 180000 720000 280000 4 1000000 900000 2/15 120000 840000 160000 5 1000000 900000 1/15 60000 900000 100000 Кумулятив усул амортизация (эскириш) нинг тезлаштирилган усулларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун хизмат муддатининг биринчи йилларида амортизация (эскириш) меъёридан кўп миқдорда, кейинги йилларда эса меъёрдан кам миқдорда ҳисобланади. Бизнинг мисолимизда биринчи икки йилда миқдордан мос равишда 120000 (300000-180000) сўм ва 60000 (240000-180000) сўм кўп ҳисобланган. Ушбу суммалар мос равишда 1- ва 2- йиллар солиқ ҳисоб-китобларида солиқ солиш базасига қайта қўшилиши лозим. 3- йилда амортизация (эскириш) меъёр миқдорида ҳисобланган. Шунинг учун ушбу сумма солиқ солишга таъсир қилмайди. 4- ва 5- йилларда мос равишда амортизация (эскириш) меъёрдан 60000 (120000- 180000) сўм ва 120000 (60000-180000) сўм кам ҳисобланган. Иккинчи усулдагидек, 4- ва 5-йилларда мос равишда кам ҳисобланган амортизация (эскириш) суммалари ушбу йиллар ҳисоб-китобларида солиқ солиш базасидан камайтирилиши керак. Камайиб борувчи қийматдан ҳисоблаш усули. Ушбу усул ҳам тезлаштирилган усул ҳисобланади. Унинг моҳияти шундаки, биринчидан амортизация (эскириш) белгиланган меъёрдан икки карра миқдорда ҳисобланади,

иккинчидан, амортизация (эскириш) базаси бўлиб ҳар йилда қолдиқ қиймат ҳисобланади. Бизнинг мисолимизда йиллик амортизация (эскириш) меъёри 20%, ишлатиладиган меъёр - 40% (20% х 2). Ушбу усулда ҳисобланган ва жамланган амортизация (эскириш), шунингдек қолдиқ қиймат хизмат йиллари бўйича қўйидагича бўлади: Йиллар Бошлан- ғич қиймат Аморти- зацияла- надиган қиймат Аморти - зация меъёри Йиллик аморти- зация Жамлан- ган аморти- зация Қолдиқ қиймат 1 1000000 1000000 40% 400000 400000 600000 2 1000000 600000 40% 240000 640000 360000 3 1000000 360000 40% 144000 784000 216000 4 1000000 216000 40% 86400 870400 129600 5 1000000 - - 29600 900000 100000 Ҳисоб-китоблардан кўриниб турибдики, биринчи икки йилда амортизация (эскириш) меъёрдан мос равишда 220000 сўм (400000- 180000) ва 60000 сўм (240000-180000) кўп ҳисобланган. Мос равишда бу суммалар 1- ва 2- йилларда солиқ солиш базасига қайта қўшилиши лозим. Кейинги 3 йилда амортизация (эскириш) меъёрдан мос равишда 36000 сўмга (144000-180000), 93600 сўмга (86400-180000), 150400 сўмга (29600-180000) кам бўлиб, улар мос раившда 3-, 4- ва 5- хизмат йилларида солиқ солиш базасидан чегирилиши керак. Бу усул қўлланилганда ҳисоб сиёсатида хизмат муддатининг барча йиллари ичида, шунингдек қўшимча хизмат йилларида ҳам амортизация (эскириш) ни ҳисоблаш ва уни солиқ солишга муносабати ҳисоб сиёсатида аниқ белгиланган бўлиши керак. Шундай қилиб, асосий воситаларнинг амортизацияси (эскириш) ни ҳисоблашнинг турли усулларини қўллаш хизмат муддати йиллари ичида ҳисобланган ва жамланган амортизация (эскириш) суммаларини ва қолдиқ қийматни турлича бўлишига, шунингдек уларни турли миқдорда

солиқ солиш базасига киритилиши ёки ундан чегирилиши бўйича бир- биридан фарқ қилар экан. Бу фарқларни келтирилган автомашина мисолида қўйидагича ифодалаш мумкин: Йиллар Йиллик амортизация Солиқга ториладиган амортизация Жамланган амортизация Қолдиқ қиймат 1 – усул 1 180000 - 180000 820000 2 180000 - 360000 640000 3 180000 - 540000 460000 4 180000 - 720000 280000 5 180000 - 900000 100000 2 – усул 1 180000 - 180000 820000 2 270000 90000 450000 550000 3 225000 45000 675000 325000 4 135000 - 45000 810000 190000 5 90000 - 90000 900000 100000 3 – усул 1 300000 120000 300000 700000 2 240000 60000 540000 460000 3 180000 - 720000 280000 4 120000 - 60000 840000 160000 5 60000 - 120000 900000 100000 4 – усул 1 400000 220000 400000 600000 2 240000 60000 640000 360000 3 144000 - 36000 784000 216000 4 86400 - 93600 870400 129600 5 29600 - 140400 900000 100000 Асосий воситалар бўйича амортизация (эскириш)ни ҳисоблашга доир операциялар счетлар режасида кўзда тутилган контрактив бўлган 02 «Асосий воситаларнинг эскириши ҳисоби счетлари» да акс эттирилади. Ушбу счетнинг сальдоси кредит томонида бўлиб, у жамланган эскириш суммасини кўрсатади. Ҳисобланган эскириш, яъни эскириш суммасини кўпайиши ушбу

счетнинг кредитида ва харажат счетларининг дебетида (2010,2310,2510,3190, 9210,9410,9420,9430 ва бошқалар), эскириш суммасини камайиши эса 02- счетнинг дебетида ва бошқа счетларнинг кредитида (8510,0110-0190 ва бошқалар) акс эттирилади. Асосий воситалар эксплуатация қилиш натижасида борган сайин ўзининг дастлабки ҳолатини йўқотиб боради. Шунинг учун уларни ишчи ҳолатда ушлаб туриш учун таъмирлаш лозим бўлади. Асосий воситаларни таъмирлаш икки турга бўлинади: жорий ва капитал . Жорий таъмирлаш деганда , асосий воситаларни вақтидан олдин иш лаёқатини йўқотмаслик учун вужудга келган кичик хажмдаги техник бузилишлар ва лат эйишларни тузатиш бўйича доимий ва ўз вақтида ўтқазилган профилактик характерга эга булган таъмирлаш ишлари тушунилади. Одатда, жорий таъмирлаш муддати бир йилдан ошмайди, бундай таъмирлашда асосий воситанинг у ёки бу қисми алмаштирилмайди. Жорий таъмирлаш ишлари жорий таъмирлаш далолатномаси билан расмийлаштирилади. Ушбу далолатномада қилинган ишларнинг турлари, сарфланган материалларнинг қиймати, кетган меҳнат вақти ва қиймати, шунингдек бошқа харажатлар кўрсатилади. Далолатнома жорий таъмирлашга маъсул шахслар томонидан имзоланади, корхона раҳбари томонидан тасдиқланади. Капитал таъмирлаш деганда , маълум бир вақтдан кейин (одатда, бир йилдан кейин) асосий воситаларни тўлиқ қисмларга ажратиш, керак бўлганда у ёки бу лаёқатсиз бўлиб қолган қисмларни тўлиқ алмаштириш бўйича бажарилган таъмирлаш ишлари тушунилади. Капитал таъмирлаш хажми, мураккаблиги ва қиймати бўйича жорий таъмирлашдан катта фарк килади. Капитал таъмирлаш ишлари махсус капитал таъмирлаш далолатномаси билан расмийлаштирилади. Қабул қилинган бухгалтерия ҳисоби тўғрисида Қонунга, Солик Кодексига, маҳсулот (иш, хизмат) ни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича

харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида Низомга, БХМС №1 «Хисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот» га мувофиқ корхоналар жорий ва капитал таъмирлашни маблағ билан таъминлашни қуйидаги икки усулнинг бирида амалга оширишлари ва танланган усулни ўзларининг ҳисоб сиёсатларида белгилаб олишлари лозим: • Таъмирлаш учун махсус резерв ташкил этиш ва барча харажатларни ушбу резерв хисобидан коплаш усули • Таъмирлаш ишлари кийматини резерв ташкил этмасдан харажатларга бевосита олиб бориш усули Биринчи усулда корхона таъмирлаш ишлари учун ҳар ойда ўзи белгилаб қўйган меъёрларда махсус резервга ажратмалар қилиб боради. Жорий ва капитал таъмирлаш ишлари якунланган ойда уларнинг қиймати тегишли тасдиқланган далолатномалар асосида резерв эвазига ҳисобдан чиқарилади. Йил охирида таъмирлаш учун ташкил этилган резервнинг ишлатилмай қолинган қисми харажатларни камайтиришга олиб борилади ёки солиқ базасига қайта киритиш шарти билан келгуси йилга ўтқазилади. Таъмирлаш учун махсус резерв ташкил этилганда тузилган расчет асосида қуйидаги бухгалтерия ёзуви қилинади: Дебет 2010 «Асосий ишлаб чикариш» счети -500000 Дебет 9400 «Давр харажатлари ҳисоби счётлари» -200000 Кредит 8910 «Келгуси харажатлар ва тўловлар резерви» -600000 Ишлатилмай қолинган резервни бекор қилишга юқоридаги бухгалтерия ёзуви суммаси қизил рангда (сторно) берилади. Агар ишлатилмай қолинган резерв кейинги йилга ўтқазилса, у ҳолда у йил охирида фойда солиғи базасига қайта қўшилади (агар корхона даромад (фойда) солиғини тўловчи ҳисобланса). Резервни ишлатилиши 8910-счетнинг дебетида ва бошка аниқ харажатларни ифодаловчи счетларнинг кредитида (2310, 5010, 5110, 6890, 1010-1090, 6710, 6510 ва бошқалар) акс эттирилади. Иккинчи усулда махсулот (иш, хизмат) ни ишлаб чикариш ва сотиш буйича харажатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисида

Низомга мувофиқ жорий ва капитал таъмирлаш харажатлари таъмирланган асосий воситаларнинг ишлатилиш мақсадига кўра қуйидаги счетларда ҳисобга олинади: • 2010 «Асосий ишлаб чиқариш», 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш», 2510 «Умумишлаб чиқариш харажатлари» счетларида - асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқаришга доир асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари. Бу гуруҳ харажатлар ишлаб чиқарилган маҳсулот (иш, хизматлар) таннархига киритилади. •9410 «Сотиш харажатлари, 9420 «Маъмурий харажатлар», 9430 «Бошқа операцион харажатлар» счетларида - сотишга, бошқарув аппаратига доир асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари. Бу гуруҳ харажатлар таъмирлаш ишлари далолатномалари тасдиқланган ойда 9900 «Якуний молиявий натижалар» счетига ўтказилади. •3110-3190 «Келгуси давр харажатлари ҳисоби счетлари»- илмий тадқиқот ишлари (ИТИ) ва тажриба конструкторлик ишланмалари ( ТКИ), шунингдек келгусида ишга туширилишга мўлжалланган технологик линияларга доир асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари. Бу гуруҳ харажатлар келгусида 9410, 9420,9430 - счетларга, агар ИТИ ва ТКИ якунлари бўйича моддий бойликлар олинган бўлса, ушбу бойликлар таннархига киритилади (0120-0199, 1010-1090, 2810,2820,2910-2990 ва бошқалар).

Асосий воситалар бўйича лизинг (ижара) операцияларининг ҳисоби. Ўзбекистон Республикасида лизинг операцияларининг ҳисоби Лизинг тўғрисида Қонун, Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида Қонун, Солиқ Кодекси, БҲМС № 6 «Лизинг ҳисоби» ва бошқа меъёрий хужжатлар билан регламентлаштирилган. Ушбу қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларда лизингга доир барча атама ва тушунчаларнинг моҳияти, лизинг операцияларини ҳисобга олиш тартиби атрофлича очиб берилган. Лизинг тўғрисида қонунга мувофиқ (2- модда), лизинг ижара муносабатларининг алоҳида тури бўлиб, унда бир тараф (лизинг берувчи) иккинчи тарафнинг (лизинг олувчининг) топшириғига биноан учинчи тарафдан (сотувчидан) ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномасида белгиланган шартларда бериб қўйиш мақсадида мол-мулкни (лизинг объектини) олади. Лизинг уч тарафламали ва икки тарафламали лизинг шартномаси асосида амалга оширилади. Уч тарафламали шартномада сотувчи, лизинг берувчи ва лизинг олувчи иштирок этади. Икки тарафламали шартномада лизинг берувчи ва лизинг олувчи иштирок этади. Узбекистон Республикасида лизингни икки тарафламали шартномага асосланган тури кенг таркалган. Уч тарафламали лизинг шартномаларига асосланган лизинг операцияларида учинчи тараф бўлиб лизинг марказлари иштирок этмокда, лекинда улар сотувчи эмас, балким лизинг берувчи ва лизинг олувчилар ўртасида воситачи ролини ўйнамокдалар ва бунинг эвазига лизинг берувчидан лизинг тўловини маълум қисмини рағбатлантириш тўлови сифатида олмоқдалар. Лизинг берувчи -бу лизинг шартномаси бўйича лизинг олувчига келгусида топшириш мақсадида лизинг объектини сотувчидан мулк қилиб олувчи шахс (субъект). Лизинг олувчи - бу эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг шартномаси бўйича лизинг объектини олаётган шахс (субъект). Сотувчи - бу лизинг берувчига лизинг объектини сотган шахс (субъект).

Лизинг объекти -бу истеъмол қилинмайдиган ҳар қандай ашёлар, шу жумладан, корхоналар, мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуналар, транспорт воситалари ҳамда бошқа кўчар ва кўчмас мулк. Ер участкалари ва бошка табиат объектлари, шунингдек эркин муомалада бўлиши қонун хужжатлари билан тақиқланган ёки муомалада бўлишининг махсус тартиби белгиланган мол-мулк (масалан, харбий техника, қурол-аслаҳалар, хом-ашё ва материаллар, товарлар, пул маблағлари, қимматли коғозлар ва шу кабилар) лизинг объекти бўлиши мумкин эмас. Лизинг молиявий ва оператив (жорий) лизингга бўлинади. Молиявий лизинг - бу лизингни шундай тури бўлиб, унда лизинг объектига мулкий ҳуқуқ ва ундан келиб чиқадиган риск ва манфаатдорликнинг асосий қисми лизинг шартномасига мувофиқ лизинг олувчига ўтади. Лизингни ушбу турида лизинг шартномаси муддатини тугаши билан лизинг объекти лизинг олувчининг мулкига ўтади, агарда шартномада бошқа ҳолат кўзда тутилмаган бўлса. Моливий лизинг деб тан олиниш учун лизинг шартномаси қуйидаги талаблардан бирига жавоб бериши керак: •лизинг муддати тугагач, лизинг объекти лизинг олувчининг мулкига ўтса; •лизинг шартномаси муддати лизинг объектининг хизмат муддатидан 80 % дан ортиғини ташкил қилса ёки лизинг шартномаси муддати тугагач, лизинг объектининг қолдиқ қиймати унинг бошланғич қийматининг 20 % дан камини ташкил этса; •лизинг олувчи лизинг объектини қатъий белгиланган нархда сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлса; •лизинг шартномаси давридаги тўловларнинг умумий суммаси лизинг объекти қийматининг 90 % идан ортиғини ташкил қилса. Оператив (жорий) лизинг - бу лизингни шундай тури бўлиб, унда тузилган лизинг шартномаси молиявий лизинг шартномасига қўйилган талабларнинг биронтасига ҳам тўғри келмаслиги керак. Оператив лизингнинг муддати, одатда, бир йилдан ошмайди, ушбу муддат тугагач лизинг объекти

лизинг олувчидан лизинг берувчига қайтарилади. Лизинг берувчи лизинг объектини ўз балансидан чиқармайди, лизинг олувчи эса уни ўз балансига қабул этмайди. Демак, оператив лизингда лизинг берувчи лизинг олувчига лизинг объектидан вақтинчалик фойдаланиш ҳуқуқини ҳак тулаш шарти билан беради. Лизинг шартномаси муддати тугаши билан лизинг объекти лизинг олувчидан лизинг берувчига қайтарилади. Сублизинг- бу лизинг олувчи томонидан лизинг берувчининг розилиги билан лизинг оюъектини бошқа учунчи шахс (субъект)га ижарага берилиши. Бунда лизинг берувчи сотувчига, лизинг олувчи лизинг берувчига ва сублизинг олувчи лизинг олувчига айланади. Сублизинг муддати дастлабки лизинг шартномасида кўрсатилган муддатдан ошиб кетмаслиги лозим. Лизинг тўлови - лизинг шартномасининг муҳим элементи бўлиб, лизинг олувчи томонидан лизинг берувчига тўланадиган қарз суммасини билдиради. Молиявий лизингда лизинг тўлови ўз ичига лизинг объектининг қиймати ва лизинг берувчининг фойдаси суммаларини олади. Оператив лизингда лизинг тўлови лизинг берувчининг шартномада кўрсатилган фойда суммасидан иборат бўлади. Лизинг берувчи оладиган фойда суммаси лизинг объекти бўйича ҳисобланадиган амортизация харажатлари, таъмирлаш харажатлари, мол- мулк солиғи харажатлари, шунингдек лизинг суммасидан олинадиган ҚҚС суммаларини тўлиқ қоплаши, шунингдек унга маълум даражада соф даромад келтириш талабига жавоб бериши лозим. Молиявий лизинг ҳисоби. Лизинг олувчида. Лизинг олувчи молиявий лизинг бўйича қуйидагиларни ҳисобини юритади: 1.Лизинг объектини лизинг шартномасида кўрсатилган қийматда балансга қабул килади Дебет 0310 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар» Кредит 7910 «Тўланадиган узоқ муддатли лизинг» 2.Йил охирида тўланадиган лизинг мажбуриятини узоқ муддатли қисмдан жорий қисмини жорий мажбуриятларга ўтказади (ҳар йили)

Дебет 7910 «Тўланадиган узоқ муддатли лизинг» Кредит 6910 «Тўланадиган лизинг» 3.Жорий йил учун лизинг фоизи тўловини ҳисоблайди: Дебет 9690 «Молиявий фаолият буйича бошка харажатлар» Кредит 6920 «Тўланадиган фоизлар» 4.Лизинг мажбуриятининг жорий кисми ва фоиз тўловини тўланишини ҳисобга олади: Дебет 6910 «Тўланадиган лизинг», 6920 «Тўланадиган фоизлар» Кредит 5110 «Ҳисоб-китоб счёти» ёки бошқа пул маблағлари счётлари 5.Лизингга олинган мол-мулк бўйича амортизация (эскириш) суммасини ҳисоблайди: Дебет 2010 «Асосий ишлаб чикариш», 2310 «Ёрдамчи ишлаб чиқариш» 2510 «Умумишлаб чиқариш харажатлари», 9410 «Сотиш харажатлари, 9420 «Бошқарув харажатлари» Кредит 0299 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар эскириши» 6.Лизинг муддати тугагач, лизинг мулкини асосий воситаларга олинишини ҳисобга олади: Дебет 0112-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» Кредит 0310 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар» 7.Мос равишда лизинга олинган мулк бўйича ҳисобланган эскириш суммасини асосий воситалар эскириши счётларига ўтқазади Дебет 0299 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситаларнинг эскириши» Кредит 0212-0290 «Асосий воситалар эскириши ҳисоби счетлари» 8.Лизинг шартномаси тугагач, лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар қайтарилса: Дебет 0299 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситаларнинг эскириши» Дебет 7910 «Тўланадиган узоқ муддатли лизинг»

Кредит 0310 «Лизинг шартномаси бўйича олинган асосий воситалар» Лизинг берувчида. Лизинг берувчи молиявий лизинг бўйича қуйидагиларни ҳисобини юритади: 1.Лизинг объектини бошланғич қийматида балансдан чиқаради Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Кредит 0100 «Асосий воситалар ҳисоби счетлари» 2.Лизинг объекти бўйича жамланган эскиришни ҳисобдан чиқаради Дебет 0200 «Асосий воситалар эскириши ҳисоби счетлари» Кредит 9210«Асосий воситаларнинг чиқими» 3.Лизинг бўйича дебиторлик қарзини лизинг муддати бошланган ойда ҳисобга олади а) лизинг объектини келишилган қийматини узоқ муддатли қисмига Дебет 0920 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар» Кредит 9210«Асосий воситаларнинг чиқими» б) лизинг объектини келишилган қийматини жорий йилга тегишли қисмига Дебет 4810 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган жорий тўловлар» Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» 4.Лизинг объектининг келишув қиймати ва қолдиқ қиймати ўртасидаги фарқини лизинг бошланган ойда келгуси йиллар даромадига, яъни бошқа муддати узайтирилган мажбуриятларига, олиб боради: а) Жорий қисмига Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Кредит 6230 «Бошқа муддати узайтирилган мажбуриятлар» б) Узоқ муддатли қисмига Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Кредит 7230 «Бошқа муддати узайтирилган узоқ муддатли мажбуриятлар» 5.Ҳар ойда молиявий лизинг бўйича ҳисобланган тўлов суммасини даромадга олади:

Дебет 6230 «Бошқа муддати узайтирилган мажбуриятлар» Кредит 9550 «Узоқ муддатли ижарадан олинган даромадлар» 6.Лизинг тўловлари келиб тушушини ҳисобга олади: Дебет Пул маблағлари ҳисоби счётлари Кредит 4810 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган жорий тўловлар» 7. Ҳар йилнинг охирида молиявий лизинг бўйича муддатли дебиторлик қарзларнинг жорий қисмини жорий қарзларга ўтқазади: Дебет 4810 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган жорий тўловлар» Кредит 0920 «Узоқ муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар» Молиявий лизинг ни аналитик ҳисоби лизинг шартномалари бўйича (лизинг олувчилар бўйича) олиб борилади. Оператив (жорий) ижара ҳисоби. Ижарага олувчида . Мулкни жорий ижарага олувчи оператив (жорий) ижара бўйича қуйидагиларни ҳисобини юритади: 1.Ижара шартномасига асосан ижарага олинган асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномаси ёки счёт-фактура билан қабул қилиб олади ва уларнинг қийматини балансдан ташқари бўлган № 001 «Ижарага олинган асосий воситалар» счетининг кирим қисмига ёзади. 2.Ижара шартномасига мувофиқ ҳар ойда ижара тўловини ижара мулкини ишлатиш мақсадига кўра ҳисобга олади: Дебет «Харажатлар счетлари (2010,2310,2510,3110,9400) Кредит 6910 «Тўланадиган қисқа муддатли ижара» 3.Ўтқазилган ижара тўловини ҳисобга олади: Дебет 6910 «Тўланадиган қисқа муддатли ижара» Кредит Пул маблағлари счётлари (5010,5110,5210,5220) 4. Ижара муддати тугагач, ижара мулки эгасига қайтарилади ва у асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномаси ёки счёт- фактура билан топширилади. Топширилган асосий воситанинг қийматини

балансдан ташқари бўлган № 001 «Ижарага олинган асосий воситалар» счетининг чиқим қисмига ёзади. Ижарага берувчида. Ижара берувчи оператив (жорий) ижара бўйича қуйидагиларни ҳисобини юритади: 1.Ижарага берилган асосий воситаларни балансдан чиқармайди, лекинда уларни қийматини жорий ижарага берилган асосий воситаларни ҳисобга олишга мўлжалланган счетга ўтқазади. Масалан, ишчи счётлар режасига 0191 «Жорий ижарага берилган асосий воситалар» счётини очиши мумкин. Дебет 0191 «Жорий ижарага берилган асосий воситалар» Кредит 0120-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» 2.Ҳар ойда лизинг шартномасига мувофиқ ижара фоизини (тўловини) ҳисобга олади: Дебет 4820 «Қисқа муддатли ижара бўйича олинадиган ан тўловлар» Кредит 9350 «Қисқа муддатли ижарадан олинган даромадлар» 3.Жорий ижара бўйича ҳисобланган ҚҚС суммасини акс эттиради Дебет 4820 «Қисқа муддатли ижара бўйича олинадиган ан тўловлар» Кредит 6410«Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар 4. Ижара ҳақини келиб тушушини ҳисобга олади: Дебет «Пул маблағлари счётлари» (501,5110,5210,5220) Кредит 4820 «Қисқа муддатли ижара бўйича олинадиган тўловлар» 5. Ижара муддати тугагач, лизингга берилган асосий воситалар қайта қабул қилинади ва эски счётлар таркибига тикланади: Дебет 0120-0190 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» Кредит 0191 «Ижарага берилган асосий воситалар» Жорий ижаранинг аналитик ҳисоби шартномалар (лизинг олувчилар) бўйича юритилади. 5. Асосий воситаларни инвентаризация қилиш ва уни натижаларининг ҳисоби

Асосий воситаларни инвентаризация қилиш ва унинг натижаларини ҳисобга олиш тартиби БХМС № 5 «Асосий воситалар» ва БХМС № 19 «Инвентаризацияни ташкил қилиш ва ўтқазиш» билан регламентлаштирилган. Асосий воситаларни инвентаризация қилишнинг асосий мақсадлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: • Мол-мулкни реал мавжудлигини аниқлаш; • Мулкни ҳақиқий мавжуд ҳолатини ҳисоб маълумотларига мос келишлигини аниқлаш: • Мулкни ҳисобда тўлиқ акс эттирилганлигини аниқлаш. БХМС № 5 «Асосий воситалар»га мувофиқ (п. 35) инвентаризацияда аниқланган камомадлар айбдор шахс бўйнига қўйилади ёки айбдорларни аниқлашнинг имкони бўлмаганда корхона ҳисобидан қопланади, ортиқчалар эса бошқа операцион фаолиятга доир даромадларга олиб борилади. Асосий воситаларнинг аниқланган камомадлари бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади. 1.Кам чиқган асосий воситанинг бошланғич қиймати балансдан чиқарилганда Дебет 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» Кредит 0112-0199 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» 2.Кам чиқган асосий воситанинг жамланган эскириш суммаси ҳисобдан чиқарилганда Дебет 0212-0299 «Асосий воситаларни эскириши ҳисоби счётлари» Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» 3.Кам чиқган асосий воситанинг қолдиқ қийматига Дебет 4730 «Моддий зарарни қоплаш бўйича ходимларнинг қарзлари» Кредит 9210 «Асосий воситаларнинг чиқими» 4. Камомад чиқишига йўл қўйган шахсга нисбатан асосий воситанинг қолдиқ қийматидан юқори қийматда жазо чораси белгиланганда ўртадаги фарқ суммасига

Дебет 4730 «Моддий зарарни қоплаш бўйича ходимларнинг қарзлари» Кредит 9390 «Бошқа операцион даромадлар» 5. Қарз ўндириб олинганда Дебет «Пул маблағлари счетлари», 6710 «Меҳнат ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» Кредит 4730 «Моддий зарарни қоплаш бўйича ходимларнинг қарзлари» Асосий воситалар инвентаризациясида аниқланган ортиқчалар суммасига Дебет 0112-0199 «Асосий воситалар ҳисоби счётлари» Кредит 9390 «Бошқа операцион даромадлар» Солиқ Кодексига мувофиқ корхонанинг ялпи даромадига киритилган асосий воситаларнинг инвентаризацияда аниқланган ортиқча суммалари, шунингдек камомадга йўл қўйганлик учун ўндирилган молиявий жазо суммаси умум тасдиқланган тартибга мувофиқ солиқга тортилади. 1. Номоддий активларнинг ҳисоби Номоддий активларнинг моҳияти. Номоддий активларнинг моҳияти, уларни баҳолаш ва ҳисобга олиш тартиби БХМС № 7 «Номоддий активлар» билан регламентлаштирилган. Ушбу стандартга мувофиқ номоддий активлар деганда, моддий буюм мазмунига эга бўлмаган корхона томонидан хўжалик фаолиятида бошқарув учун қўллашда назорат қилинадиган, шунингдек кўп йиллар (бир йилдан ортиқ) ишлатиладиган мулк объектлари тушунилади (п. 7). Мулк объектларини номоддий актив сифатида тан олиш учун улар қуйидаги мезонларга жавоб беришлари лозим: •актив тушунчаси талабларини қондириши, яъни корхонанинг иқтисодий ресурси бўла олишлиги; • бахолаш мумкинлиги; • аҳамиятлилиги; • тўғрилиги;

• келгусида иқтисодий наф келтиришлиги; •мустақил фойдаланиш мумкинлиги, яъни ишлатиш, сотиш, алмаштириш, бепул бериш, ҳисобдан алоҳида чиқариш мумкинлиги Номоддий активларнинг характерли хусусияти шундаки, улар асосан мулк объектига нисбатан эгалик ҳуқуқи сифатида намоён бўлади. Дунё мамлакатларида энг кенг тарқалган ва номоддий актив сифатида эътироф этиладиган ҳуқуқларга қуйидагилар киради: • Патент, ноу-хау -бу ишлаб чиқилган буюм, технологик жараён, фаолиятга эгалик қилиш ҳуқуқи. Бундай ҳуқуқни эгалик қилувчи субъектга махсус патент бериш ваколатига эга Вазирлик ёки идоралар беради. • Муаллифлик ҳуқуқи - бу ёзилган китоб, яратилган мусиқа, тасвирий санъат ва бошқа асарлар учун унинг муаллифига берилган ҳуқуқ. Ушбу ҳуқуқ асарлар эгаларига уларни чоп эттириш, қайта босмага бериш, кўпайтириш, сотиш, ёздириш, ижро этиш, тақсимлаш ва шу каби бошқа ҳаракатларни қилишни ўз ичига олади. •Лицензия -бу у ёки бу хўжалик фаолияти, хўжалик операцияси билан шуғулланиш учун давлатнинг компетент органи томонидан берилган рухсатнома. Лицензия махсус расмий ҳужжат бўлиб, у корхонага унда кўрсатилган фаолият турини белгиланган муддат ичида амалга оширишга рухсат беради. Лицензия олиш лозим бўлган фаолият ёки операцияларнинг турлари, лицензия бериш ваколати юклатилган компетент органлар давлат томонидан белгиланади. Масалан, дори- дармон ишлаб чикариш бўйича лицензияни Соғлиқни сақлаш Вазирлиги, туристик хизматларни кқрсатиш учун лицензияни «Ўзбектуризм» ассоциацияси, аудиторлик фаолияти билан шуғулланиш учун лицензияни Молия Вазирлиги беради. Лицензия олиш учун корхона тегишли компетент органга қуйидаги ҳужжатларни тақдим этади: •Лицензия бериш тўғрисида ариза, унда фаолият тури, муддати кўрсатилади; •Корхонанинг натариусдан тасдиқланган таъсис ҳужжатлари (таъсис шартномаси, устав, давлат рўйхатидан ўтганлик тўғрисидаги қарор ва бошқалар);

•Давлат солиқ идорасида ҳисобга олинганлик тўғрисидаги маълумотнома нусхаси; •Бошқа талаб қилинган ҳужжатлар Лицензия берилган муддатида кучга эга бўлади. Корхонанинг тугатилиши билан лицензия ўз кучини йўқотади. Савдо маркаси, савдо белгилари ва саноат намуналари- бу корхона томонидан ишлаб чиқариладиган маҳсулот ёки хизмат учун берилган номлар ёхуд рамзлар, масалан «Кока-Кола», «Нексия», «Сони», «Хон» ва шу кабилар. Эгалик қилиш мақсадида ушбу савдо маркалари, савдо белгилари ва саноат намуналари давлат рўйхатидан ўтқазилиши мумкин. Рўйхатдан ўтқазилган белгилар, рамзлар бўйича эгалик ҳуқуқи қонун асосида ҳимояланади. Дастурий таъминот - бу замонавий компьютерларда техник- иқтисодий ҳисоб-китобларни олиб бориш бўйича яратилган дастурлар, алгоритмлар тўплами. Франчайзлар - бу янги формула ва алгоритмларни, технологияларни, ташқи кўриниш ва белгиларни қуллаш бўйича ҳуқуқ. Ушбу ҳуқуқ франчайзга (фойдаланиш ҳуқуқини олувчи) франчайзор (фойдаланиш ҳуқуқини берувчи) томонидан махсус франчайз шартномаси асосида берилади. Масалан, кетчуп ишлаб чиқариш технологиясидан фойдаланиш ҳуқуқини «Балтимор-Челек» қушма корхонасига «Балтимор» холдинг компаниясидан франчайз шартномаси асосида олган. Гудвил - бу корхонанинг соф активларини сотиб олиш қиймати ва бозор қиймати (ёки ҳаққоний ҳисоб қиймати) ўртасидаги фарқ бўлиб, у фақат биринчи қиймат иккинчисидан ортиқ бўлганда вужудга келади. Масалан, сотиб олинган корхонанинг қиймати 40 млн. сўм, унинг активларининг бозор қиймати ёки ҳаққоний ҳисоб қиймати -45 млн. сўм, корхонанинг мажбуриятлари -8 млн. сўм. Бу ҳолда, сотиб олинаётган корхонанинг соф активларининг ҳаққоний (бозор) қиймати - 37 млн сўм (45-8) бўлади. Ўртадаги 3 млн. сўмлик (40 -37) фарқ сотиб олувчи корхона учун гудвил ҳисобланади. Гудвил юқори нархларда сотиб

олинган активларни келгусида катта даромад келтириши мумкинлиги аниқ бўлган ҳолларда самарали ҳисобланади. Ташкилий харажатлар - бу корхона таъсисчиларининг уни ташкил этиш бўйича сарфлаган харажатлари, масалан корхонани таъсис хужжатларини ишлаб чиқиш, давлат рўйхатидан ўтқазиш, муҳр ва штампни тайерлаш, банкдаги ҳисоб рақамини очиш ва бошка шу каби ташкилий ишларга сарфланган харажатлар. Бу харажатлар, одатда, таъсисчи (лар) нинг шахсий маблағлари эвазига корхона иш фаолиятини бошлагунга қадар қилинади. Қонун хужжатларига мувофиқ ташкилий харажатлар таъсисчиларнинг устав капиталига ҳиссаси сифатида тан олиниши ва қабул қилиниши мумкин. Юқорида номлари ва тавсифи келтирилган номоддий активларнинг барчаси (гудвил ва ташкилий харажатлардан ташқари) сотиш, алмаштириш, бериш объекти бўлиб ҳисоблананиши мумкин. Номоддий активлар ҳисобининг вазифалари . Номоддий активлар бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: •Номоддий активларни уларнинг моҳиятини очиб берувчи мезонларига мос равишда ҳисобга олиш; •Номоддий активларни тўғри туркумлаш ва гуруҳларга ажратиш; •Номоддий активларни тўғри баҳолаш; •Номоддий активлар ҳолати ва ҳаракатини тўғри, ўз вақтида тегишли бошланғич хужжатлар билан расмийлаштириш ва ҳисоб регистрларида акс эттириш; •Номоддий активлар амортизациси (эскириши) ни белгиланган усул ва меъёрлар бўйича тўғри ҳисоблаш; •Номоддий активларни Солиқ Кодексига мувофиқ солиқга тортилишини таъминлаш; •Номоддий активлар бутлигини таъминлаш, бунинг учун уларни белгиланган муддатларда қайта рўйхатдан ўтқазиш (инвентаризация қилиш), унинг натижаларини тўғри аниқлаш ва ҳисобга олиш;

•Мавжуд номоддий активлардан унумли фойдаланиш, кераксиз номоддий активларни ликвидация килиш, бепул бериш ёки сотиш натижаларини тўғри ҳисобга олиш; •Номоддий активларга қилинган қўшимча харажатларни (капитал қуйилмаларни) тўғри ҳисобга олиш. Номоддий активларни баҳолаш. Номоддий активларни баҳолашда бошланғич қиймат, тикланган қиймат, қолдиқ қиймат, амортизацияланадиган қиймат, сотиш қиймати турлари ишлатилиши мумкин (БХМС № 7, п. 9-15). Ушбу қиймат турларининг моҳияти асосий воситаларни баҳолашда қулланиладиган қиймат турларининг моҳиятига тўлиқ ўхшашдир. Номоддий активларни ҳисобга олиш қиймати бўлиб бошланғич қиймат ҳисобланади. Ушбу қиймат номоддий активларни келиб тушиш манбаларига қараб қуйидагича аниқланади: •Таъсисчилардан устав капиталига таъсис бадали сифатида қабул қилинганда - таъсисчиларни келишув шартномаси бўйича; •Сотиб олинганда - сотиб олиш баҳоси плюс барча ишлашга тайёр ҳолатга келтиришга кетган харажатларни ўз ичига олган қиймат бўйича; •Бепул олинганда - эксперт йўли билан аниқланган қиймат бўйича; •Илмий тадқиқот ва изланишларнинг натижаси сифатида қабул қилинган да ҳақиқий таннархи бўйича. Тикланган қиймат номоддий активларни қайта баҳолашдан кейинги ёки қўшимча капитал қуйилмалардан кейинги вақтинчалик қиймати бўлиб, у шу санадан бошлаб бошланғич қиймат ҳисобланади. Қолдиқ қиймат номоддий активларни жамланган эскириш суммаси чегириб ташлангандан кейинги бошланғич қиймати бўлиб, асосан уларни баланс қийматини топишда ишлатилади. Сотиш қиймати номоддий активларни олувчи ва сотувчи ўртасидаги келишув қиймати бўлиб, у фақат сотиш натижаларин ҳисобга олишда қўлланилади.

Амортизацияланадиган қиймат бошланғич ва ликвидацион қиймат ўртасидаги фарқ бўлиб, у амортизация (эскириш) суммасини ҳисоблашда қўлланилади. Номоддий активларнинг синтетик ва аналитик ҳисоби. 21- сон БҲМС да номоддий активлар ҳисобини юритиш учун актив бўлган № 0400 «Номоддий активлар ҳисоби счётлари» ва контрактив бўлган № 0500 «Номоддий активларнинг эскириши ҳисоби счётлари» тизимлари кўзда тутилган. 0410-0490 «Номоддий активлар ҳисоби счетлари»нинг дебетида уларнинг бошланғич қийматини ошишига олиб келувчи операциялар (масалан, янги номоддий активларни сотиб олиниши, уларни бепул келиб тушуши, қайта баҳоланиши, инвентаризацияда аниқланган ортиқчалар), кредитида эса номоддий актвларнинг бошланғич қийматини камайишига олиб келувчи операциялар (масалан, уларни сотилиши, бепул берилиши, ҳисобдан чиқарилиши, аниқланган камомадлар) қуйидаги бухгалтерия ёзувлари билан акс эттирилади. № 1. 2 . Операциянинг мазмуни Дебет счет Кредит счет Ёзувга асос бўлувчи ҳужжат Номоддий активлар сотиб олинганда 0410- 0490 0830 Шартномалар, счет- фактуралар Илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик ишланмалари 0410- 0490 3190 Лойиҳа-смета хужжатлари, натижасида қабул қилинган номоддий активларнинг хақиқий далолат-номалар 3 . таннархига Бепул келиб тушган номоддий 0410- 8530 Шартнома, активларнинг эксперт йули билан 0490 далолатнома, 4 . белгиланган қийматига счет-фактура Таъсис бадали сифатида кирим 0410- 4610 Таъсис

қилинган номоддий активларнинг келишув баҳосидаги қийматига 0490 шартномаси, далолатнома, 5 . счет- фактура Инвентаризацияда аниқланган 0410- 9390 Қарор, ортиқча номоддий активларнинг 0490 далолатнома 6 . қийматига Номоддий активларни сотилиши ва бепул берилишида : -сотиш қийматига 4010 9220 Шартнома, -ҚҚС суммасига 9220 6410 Счет-фактура, -бошланғич қийматга 9220 0410-0490 далолатнома -эскириш суммасига 0510- 0590 9220 -олинган фойдага 9220 9320 7 . -кўрилган зарарга 9430 9220 Номоддий активлар молиявий инвестициялар сифатида киритилганда: -келишув қийматига 0610- 0690 9220 Шартнома, Счет-фактура, далолатнома -бошланғич қийматига 9220 0410-0490 -эскириш суммасига 0510- 0590 9220 - ҚҚС суммасига 9220 6410 9320 8 -олинган фойда суммасига 9220 Гудвил корхона харажатлари Хара- 0480 Расчет эвазига ҳисобдан чиқарилганда жат

9 . счёт-лари Инвентаризацияда камомад аниқланганда -бошланғич қийматга 9220 0410-0490 Далолатнома, қарор -эскириш суммасига 0510- 0590 9220 -камомад суммасига 470 9220 БХМС № 7 «Номоддий активлар» га мувофиқ (п.46) номоддий активлар ҳар йилнинг охирида якуний ҳисобот тузиш олдидан инвентаризациядан ўтқазилиши лозим. Бундан ташқари улар қайта баҳолашда, корхонада реорганизация (бирлашиш, бўлиниш) юз берганда, корхона тугатилганда инвентаризация қилинади. Номоддий активларни инвентаризациясини ўтқазиш БХМС № 19 «Инветаризацияни ташкил қилиш ва ўтқазиш» да белгиланган тартиб бўйича амалга оширилади. Номоддий активларнинг қиймати оширилганда инвентаризация қайдномаси маълумотлари асосда қуйидаги бухгалтерия ёзувлари қилинади: • Бошланғич қиймат оширилганда Дебет 0410-0490 «Номоддий актвлар ҳисоби счетлари» Кредит 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» • Бошланғич қиймат камайтирилганда Дебет 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» Кредит 0410-0490 «Номоддий актвлар ҳисоби счетлари» Номоддий активларнинг аналитик ҳисоби моддий жавобгар шахслар бўйича ҳар бир инвентар объектнинг коди (тартиб номери) бўйича карточкаларда ёки китобда юритилади. Ушбу карточка ва китоблар номоддий активлар келиб тушганда очилади ва уларнинг бутун фойдали хизмат муддати даври давомида сақланади.

Номоддий активларни эскиришининг ҳисоби. Номоддий активларга эскириш ҳисоблашда қуйидаги омиллар асос қилиб олинади: • Фойдали хизмат муддати; • Корхонанинг устав фаолиятининг муддати; • Номоддий активнинг жисмоний ва маънавий эскириш характери; Фойдали хизмат муддатини ҳисоблаш мумкин бўлган номоддий активлар учун йиллик эскириш суммаси уларнинг амортизацияланадиган қийматини фойдали хизмат йиллар сонига булиш йўли билан топилади. Топилган суммани 12 га бўлиб, ҳар ойлик эскириш суммаси харажатлар счётларига олиб борилади. Фойдали хизмат муддатини аниқлаш қийин бўлган номоддий активлар бўйича хизмат муддати энг кўпи билан 5 йил қилиб, лекинда корхона устав фаолияти муддатидан кўп бўлмаган мудддатга, белгиланади (БХМС № 7, п. 39.2). БХМС № 7 га мувофиқ (п.42-44), номоддий активларга амортизация (эскириш) ҳисоблаш худди асосий воситалар сингари бир маромли, бажарилган иш ҳажмига пропорционал, хизмат йиллари сонлари йиғиндисига пропорционал (кумулятив) ва камайиб борувчи қолдиқ қийматдан ҳисоблаб топиш усуллари бўйича амалга оширилади. Танланган усул (усуллар) корхонанинг ҳисоб сиёсатида кўрсатилган бўлиши лозим. Асосий воситалар каби номоддий активлар амортизациясини ҳисоблашда Солиқ Кодекси негизига бир маромда ҳисоблаш усули олинган, қолган усуллар бўйича ҳисоб-китобларда аниқланган меъёрдан ортиқча суммалар фойда солиғи базасига қайта қўшилади ва шу йўл билан солиқга тортилади. Ҳар ҳисобот йили охирида номоддий активларнинг фойдали хизмат муддати қайта кўриб чиқилиши ва шунга мос равишда амортизация (эскириш) меъёри ўзгартирилиши мумкин (БХМС № 7, п. 46). Номоддий активлар бўйича амортизация (эскириш) ни ҳисобланиши уларнинг ишлатиш мақсадига кўра 0510-0590- счетларнинг кредитида ва харажатлар счетларининг (2010, 2310, 2510, 2710, 3110,9410,9420) дебетида акс эттирилади. 0510-0590 счетларнинг дебетида номоддий активларни сотилиши,

бепул берилиши, ҳисобдан чиқарилиши, камомадлари ва таъсис бадали сифатида киритилиши муносабати билан уларга тўғри келадиган жамланган эскириш суммасини камайтириш акс эттирилади. Бунда 9220 «Бошка активларни сотилиши ва турли чиқимлари», 0480 «Гудвил», 8510 «Активларни қайта баҳолаш бўйича тузатишлар» счётлари кредитланади. Номоддий активлар амортизациясининг аналитик ҳисоби ҳар бир номоддий актив бўйича карточкаларда ёки китобда олиб борилади.

Адабиётлар : 1. Бакиева Х., Ризаев Н. Бухгалтерия хисоби назарияси. Укув кулланма. -Т.: Иктисод-молия, 2008 2. Каримов А., Исломов Ф., Авлокулов А. Бухгалтерия хисоби. Дарслик. -Т.: Шарк, 2004. 3. Пардаев А.Х., Пардаев Б.Х. Бошкарув хисоби. Укув кулланма. - Т.: Г.Еулом номидаги адабиѐт ва санъат нашриѐти, 2008. 4. Сатывалдыева Д.А. Бухгалтерский учет. Учебник. -Т.: IQTISODIYOT . 2015 г. 580 с. 5. Хамдамов Б.К., Исломов Ф.Р., Авлокулов А.З. Молиявий хисобот. Укув кулланма. - Т.: ―ИКТИСОД-МОЛИЯ‖, 2008. 7. Дусмуратов Р. Кишлок хужалигида бухгалтерия хисоби ва статистика асослари. -Т: Фан ва технология‖, 2014. 8. Жураев Н., Абдувохидов Ф., Сотиволдиева Д. Молиявий ва бошкарув хисоби. Дарслик (лотин алифбосида). -Т.: 2012 й. 480 б. 9. Холбеков Р.О. Бухгалтерия хисоби назарияси (лотин алифбосида). -Т.: Чулпон номидаги нашриѐт-матбаа ижодий уйи, 2011 й. 200 б.

Похожие

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби аудити

Асосий воситалар ва номоддий активлар хисоби аудити

Асосий воситалар ва номоддий активлар аудити

Номоддий активлар щисоби

Асосий воситалар ва номоддий активларни ҳисобга олиш