Молиявий натижалар аудити - Экономика - Рефераты

Молиявий натижалар аудити

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB

Молиявий натижалар аудити Режа: 1. Молиявий натижалар аудитининг аҳамияти, вазифалари. 2. Товар ва маҳсулотларни сотишдан олинадиган я лпи даромад аудити. 3. Фойда ва зарарлари аудити. 4. Молиявий натижаларни ҳисобот кўрсаткичлари бўйича аудити. 5. Молиявий ҳисоботни тузиш ва аудитдан ўтказиш. 6. Қўшма корхоналарда молиявий натижалар аудитининг хусусиятлари. 7. Рентабеллик даражаси таҳлили.

1. Молиявий натижалар аудитинингаҳамияти ва вазифалари Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўз фаолиятини фойдали, харажатларни қоплаши тегишли даромад олиш йўлида ташкил қилади. Олинган даромад миқдори бевосита ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига, сифатига баҳосига, бозордаги талабга қараб ўзгариб боради. Молиявий натижа асосан йил охирида ҳисоб-китоб қилинади. Бунинг учун йил давомида қилинган хўжалик муомаласининг натижалари ҳисоб- китоб қилиниб,барча бухгалтерия ҳисоби счётларидаги ёзувлар 1 январь ҳолатига келтирилади. Бунинг учун харажатлар ўзида ифода этувчи счётлар ҳисобот даврининг охирига етилади ва йиллик қилинган жами харажат суммалари ҳисоблаб чиқилади. Молиявий натижаларни ҳисоблаш тартиби тармоқлар бўйича бир- биридан фарқ қилиб, бу фарқ асосида маҳсулот таннархини аниқлаш харажатларни тақсимлаш мезони туради. Молиявий натижанинг асосий манбаи бўлиб, маҳсулотни сотишдан келиб тушган пул мааблағлари ҳисобланади. Молиявий натижалар ҳолатига маҳсуулот ва товарларни сотиш билан боғлиқ харажатлар бевосита таъсир қилади. Фикримизни далили сифатида савдо-тижорат соҳасида молиявий натижаларни аниқлаш ҳолатига (тартибига) мурожаат қилайлик. Бунинг учун «Маҳсулот (иш, хизмат)лар реализацияси» счётининг маълумотларидан фойдаланамиз. Бу счётнинг кредит томонида товарлар реализацияси сотиш баҳосида кўрсатилади. Олинган товарлар учун мол етказиб берувчилар билан ҳисоб-китобни эркин шартнома (сотиб олиш) баҳосида амалга оширилади. Ўртадаги фарқ савдо устамасини ташкил қилади. Савдо устамасининг миқдои бевосита шу товарга бўлган талаб билан ўлчанади. Савдо устамасининг асосий мақсади товарларни сотиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш ва даромад манбаини шакллантиришдир. Молиявий натижаларни аниқлашда савдо устамаси алоҳида-алоҳида сотилган ва қолган товарларни нисбатан ҳисобланади.

Ҳисобот даврида товарлар хракати билан боғлиқ харажатлар «Давр харажатлари» счёти ҳисобига олинади. Бу счётда кўрсатилган харажатлар жами товарларга тааллуқли бўлиб, даромадни аниқлашда сотилган ва қолган товарларга тааллуқли бўлган харажатларни аниқлашни талаб қилади. Шунинг учун ҳисобот даврининг охирида ўртача савдо устамаси ва сотилган товарларга тааллуқли ҳаражатларни ҳисоб-китоб қилиш талаб қилинади (йил охирида «Савдо устамаси» ва «Давр харажатлари» счёти бўйича қилинадиган ҳисоб-китоб назарда тутилмоқда). Молиявий натижаларни аниқлашда уларни бевосита товарларни сотишдан, яъни асосий хўжалик фаолиятидан ва кўзда тутилмаган манбалардан шаклланишига алоҳида аҳамият берилади. Ўзбекистон Республикасида «Маҳсулот (иш, хизматлар) таннархига киритиладиган маҳсулот (иш, хизмат)лар ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларнинг шаклланиш таркиби тўғрисида»ги Низомни қабул қилиниши молиявий натижалар ҳолатини такомиллаштиришга қаратилгандир. Республикамизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг самараси йилдан-йилга ортиб бормоқда, янгича муносабатларнинг шаклланиши унинг янги ижобий натижаларини бермоқда. корхона ва ташкилотларда тежамкорликни тўғри ташкил қилиш иқтисодий маданиятни қандай қилиниши билан баҳоланади. Бозор иқтиодиёти шароитида ҳар бир корхона ўз маҳсулоти сифати учун жавобгар. Бозор талабига жавоб бериш, рақобатбардошлиги, сифатли бўлиши даврнинг ўзида талаб қилмоқда. Юқоридаги талабларни бажарилиши ўз навбатида товар ишлаб чиқаришни молиявий ҳолатини яхшилашига ўз таъсирини ўтказади. Ўзбекистон Республикасида «Маҳсулот (иш, хизмат)лар ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини таркиби ҳамда молиявий натижаларнинг шаклланиши тартиби тўғрисида»ги Низом халқаро андозаларни ҳисобга олган ҳолда, бухгалтерия ҳиобини юритиш ва солиққа тортиш учун

харажатларни ҳисоблашда юзага келадиган фарқларни эътиборга олган ҳолда ишлаб чиқилади. Низомг асосан корхона ва ташкилотларнинг молиявий натижалари қуйидаги фойда кўрсаткичларига асосан олиб борилади, яъни маҳсулотни сотишдан олинган фойда-ялпи фойда, у маҳсулотни сотишдан олинган соф даромаддан сотилган маҳсулот таннархини айриш йўли билан аниқланади. Молиявий натижаларни аниқлашда юқоридаги Низомга тўлиқ риоя қилинади. Ўзбекистон Республикасида маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш харажатларини тартибга солишни такомиллаштириш тўғрисида махсус Низом қабул қилинди. Низом хўжалик юритувчи субъектлар юридик ва жисмоний шахслар учун Ўзбекистон Республикасида маҳсулот (иш,хизмат)лар таннархига киритиладиган харажатларни аниқлаш бир хилда бўлишини таъминлаш мақсадида, шу билан бирга ҳисоб ва ҳисоботлар ҳақидаги қонунларни инобатга олган ҳолда ишлаб чиқилгандир. Харажатларни юқоридаги Низом асосида шакллантириш молиявий натижаларни тўғри аниқлаш имконини беради. Низомда келтирилган харажатларни турланиши энг аввало, харажатларнинг тўғри ва тўла акс эттириш, молиявийҳисоботни тузишда фойда ва зарарни аниқлашга қаратилган. Молиявий натижаларни таҳлил қилишдан асосий мақсад биринчидан, харажатларни камайтиришда ички имкониятларни ва улардан самаради фойдаланиш, иккинчидан маҳсулотни рақобатбардошлигини аниқлашдир. Молиявий натижаларни таҳлил қилишда қуйидаги омилларга алоҳида эътибор бериш керак: 1) Асосий воситалардан самарали фойдаланишга; 2) Маҳсулотни рақобатбардошлиги ва сифатига; 3) Меҳнат унумдорлигини ошириш имкониятларига; 4) Маҳсулот товарларни сотиш даражасига; 5) Шартнома шартларининг бажарилишига;

6) Унумсиз харажаатларни камайтиришга; 7) Корхона рентабеллик даражасига. Юқоридаги омилларни тўғри таҳлил қилиш уни сифати ва ҳажми билан боғлиқ ҳолда олиб бориш молиявий натижаларни яхшиланишигаа ижобий таъсир қилади. Мулк шаклидан қатъий назар ҳар бир корхона а ташкилот фаолиятини баҳоловчи кўрсаткич бўлиб унинг маълум тайёргарлик ишларини бошқариш талаб қилинади. Тайёргарлик ишларига харажатлар ҳисобини тартибга солиш, харажатларни маҳсулот таннархига турлари бўйича тақсимланишини таъминлаш,ялпи даромад суммасини ҳисоб-китобини қилиш каби ишларни бажариш талаб қилинади. Молиявий натижаларни аниқлашда бевосита маҳсулот, иш ва хизматларни сотишдан олинган даромад, кўзда тутилмагнан фойда ва зарарлар ҳолатига алоҳида аҳамият берилди. Чунки бундай кўсаткичлар бухгалтерия ҳисоби алоҳида-алоҳида кўрсатилади. Давлат тасаруфида бўлган корхоналар билан хусусий уорхоналарни молиявий натижаларини аниқлашдаги асосий фарқ шундаки, фойдани тақсимлашдир. Халқ хўжалиги тармоқлари ўз навбатида ишлаб чиқариш билан боғлиқ корхоналар яъни саноат, қишлоқ хўжалиги, маиший хизмат, савдо ва хоказо тармоқларни ўз ичига олади, оғир ва енгил саноат тармоқларига бўлинади. Уларни фаолиятида асосий кўрсаткич молиявий натижа ҳисобланади. Ишлаб сиқариш корхоналарида молиявийнатижанинг асосий манбаи бўлиб, маҳсулот ишла чиқариш ва уни истеъмолга етказиб бериш, яъъни сотиш ҳисобланса бошқа тармоқларда, масалан, савдо товарларини сотиш ва ундан олинадиган даромад манбаи бўлиб, савдо устамаси ҳисобланади. Ҳар бир тармоқни ўзига хос хусусиятини ҳисобга олиб, уларда молиявий натижаларни аудит бир-биридан фарқ қилади. Бу фарқ асосида маҳсулотни баҳолаш харажатларни туркумларга ажратиш турлари ётади.

2 . Товар ва маҳсулотларни сотишдан олинадиган ялпи даромад аудити. Ҳар бир товар ишлаб чиқарувчининг охирги маҳсулоти, яъни тайёр маҳсулот тасдиқланган стандартларга жавоб бериши ва техник назорати томонидан қабул қилинган бўлиши керак. Корхона фаолиятида реализация жараёни асосий жараён бўлиб, унда тайёр маҳсулот тузилган шартномаларга асосан товар олувчиларга жўнатилади ва шу даврдан бошлаб сотилган деб ҳисобланади. Сотилган маҳсулот ҳажми ялпи даромадни шакллантирувчи омил ҳисобланади. Хақиқий фойда суммаси ҳар ойнинг охирида қуйидаги усулда топилади: Ф  СК  (ТТ  ҚҚС) Бунда Ф-ҳақиқий фойда СК-маҳсулотни сотиш қиймати ТТ-тўлиқ ҳақиқий таннарх ҚҚС-қўшимча қиймат ва акциз солиқ ялпи даромадни аниқлаш ҳар бир тармоқ хусусиятидан келиб чиққан ҳолда бир-биридан фарқ қилади. Масалан: савдо ишлаб чиқариш хиссадорлик жамиятларида ялпи даромад суммасининг манбаи бўлиб, сотилган товарларга таълуқли бўлган сарф устамаси ҳисобланади. Ҳар ойнинг охирида сотилган товарларга таълуқли бўлган сарф устамасининг ўртача фоизи аниқланади. Жами ой давомида сотилган товарлар суммасидан ўртачт фоиз суммаси топилади ва шу сумма ташкилотни ҳисобот давридаги ялпи даромади деб юритилади. Ялпи даромад суммасини аудит назоратида «Маҳсулот сотиш» счетининг кўрсаткичлари аудит томонидан текширилади. Бу счетнинг кредит томонидан қолдиқ товар ва маҳсулотларни сотишдан олинадиган ялпи даромадни кўрсатади. Товар ва маҳсулотларни сотишдан олинган ялпи даромад суммасидан ҳисобор даврида сотилган товарларга таълуқли бўлган

харажатлар қоплангандан кейин маҳсулотни сотишдан олинган фойда суммаси кўрсатилади. Аудит назоратида ялпи даромадни ташкил топиши билан боғлиқ бухгалтерия ёзувларининг тузилиши ва у билан боғлиқ ҳисоб- китоблар аудитор томонидан текширилади. Аудитор ўз фаолиятида товар ва маҳсулотларни сотишдан ташкил топадиган даромадни аудиторлик назоратидан ўтказар экан, биринчи навбатда Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралда тасдиқланган Низомига асосланганлигини ўрганиб чиқади. Низомда келтирилган харажатлар таркиби энг аввало бухгалтерия ҳисобидаги харажатларни тўғри ва тўлиқ акс эттиришга, шунингдек хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий ҳисоботини тузиш учун, молиявий натижаларини аниқлашга йўналтирилгандир. Молиявий натижани аниқлашда қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланиш юқорида кўрсатилган Низомда белгилангандир. ЯФ  ССТ-ИТ Бунда ЯФ-ялпи фойда; ССТ-сотишдан олинган соф тушум; ИТ-сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи. Асосий фаолиятдан кўрсатилган фойда, бу маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда билан давр харажатлари ўртасидаги фарқ ва асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлардан бошқа зарарлар суммасини айрилиш йўли билан аниқланади. Аудиторлик назоратини ўтказишда даромад ва харажатларни тўғри аниқлаш ва гуруҳлашга қандай эътибор берилганлиги, харажат моддалари асосида ўрганилиб чиқилади. Харажат моддаларини тўғри ҳисоб-китоб қилмаслик ҳисобот даврида молиявий натижаларни нотўғри аниқлашга олиб келади. Бундай холларга йўл қўйилганлигини билиш учун аудитор харажатларни махсулий таннархига тўғри ўтказилганлигини ва ўз навбатида қолган маҳсулотга тегишли қисмини тўғри аниқланганлигини текшириб чиқиш керак.

Республикамизда иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш тармоқлар фаолиятини кеннгайтиришни талаб қилмоқда. Бу борада савдо ва хизмат кўрсатиш сохаларида сезиларли ишлар амалга оширилмоқда. Бугунги савдо ташкилоти фақат товарларни истеъмолчиларга билан кифояланмай балки товар ишлаб чиқариш, яъни истеъмол бозорини товар билан тўлдиришда фаолият кўрсатмоқда. Савдони товар ишлаб чиқариш билан боғлиқ холда фаолият олиб бориш харажатларни маҳсулот таннархига ўтказиладиган қисмини, ҳамда товарларни сотиш билан боғлиқ бўлган қисмини тўғри ҳисоб-китоб қилинишини талаб қилмоқда. Аудиторлик назоратида харажатларни тўғри ҳисоб қилинганлигини бухгалтерия ҳисобидаги ёзувлар ва уларга берилган бухгалтерия ёзувларини тўғрилигини текширилади. Ҳозирда барча харажатлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади, яъни маҳсулот таннархига киритиладиган харажатларга қуйидагилар киради: А) бевосита ва билвосита моддий харажатлар; Б) бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари; В) ишлаб чиқариш хусусиятларига эга бўлган устама харажатлар. Шундай харажатлар борки, уларни ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархига эмас, балки давр харажатлари таркибида ифода этиш мақсадга мувофиқдир. Бундай харажатларга реклама харажатлари, товарларни ташиб келиш, сақлаш харажатлари киради. Товарларни сотишдан олинадиган фойда манбаи бўлиб сотилган товарларга таълуқли бўлган савдо устамаси ҳисобланади. Бу устама товарларни шартнома баҳоларига нисбатан, талаб ва таклифни ҳисобга олган ҳолда белгиланиб, товарни сотиш баҳосида намоён бўлади. Аудит текширишда сарф устамалари холати, уларни тўғри белгиланиши аниқланади. Бозор иқтисодиётининг ўзига хос хусусияти шундаки, сотувчи ўз товарини юқори баҳога, сотиб олувчи эса арзонроқ (пастроқ) баҳода сотиб олишга ҳаракат қилишададир. Бу шароитда савдони холати, ташкил қилиш

талаб ва таклифини ўрганиш сотиб олувчига яратилган шароит муҳим ўрин эгаллайди. Демак, товарни сотиш баҳосини белгилашда талаб ва таклиф, товарнинг сифати, аҳолининг қарийб қобилияти аҳамиятлидир. Истеъмол товарларини сотиш баҳоларини пасайиши шу товарга бўлган талабдан келиб чиқади. Баҳони пасайтириш асоси улар учун қўшилган савдо устамасини пасайтириш ҳисобига амалга оширилади. Товарларни сотиш баҳоларини пасайтиришда асосан инвентаризация ўтказиш йўли билан амалга расмийлаштирилади. Агар сотиш баҳоларини пасайтирган товарлар ҳажми товарлар суммасига нисбатан 30 фоиздан ортиқ бўлса, товарлар тўлиқ инвентаризация қилиниб унинг натижалари аниқланади. Халқ истеъмоли товарларини арзонлаштириш, яъни сотиш баҳоларини пасайтиришдаги фарқ суммасига дебет «Савдо устамаси» счети, кредит «Товарлар» счети деб бухгалтерия ёзуви берилади. Баҳони пасайиши ўртасидаги фарқ суммаси моддий жавобгар шахснинг товар ҳисоботида кўрсатилади. Товар ҳисоботида кўрсатиш учун асос қилиб инвентаризация натижалари асосида тузилган далолатнома олинади. Сотиш баҳоларини ўзгариши билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилаётганда бу тўғридаги буйруқлар, инвентаризация комиссиясининг сифати, тузилган далолатномаларнинг холати, фарқ суммаларини тўғри аниқланганлиги текширилади. Товарларни истеъмолчиларга етказиб беришда идишлар алоҳида аҳамиятлидир, чунки товарни рекламасида, хусусиятида унинг хизмати юқоридир. Идишлар билан боғлиқ муомалалар аудит назоратидан ўтказилар экан, биринчи навбатда идишларни сақлаш, қайтариб топшириш, уларни баҳолаш билан боғлиқ холатлар аудитор томонидан ўрганилиб чиқилиши керак. Идишлар хусусиятидан келиб чиққан холда белгиланган муддатларда қайтариладиган ва қайтарилмайдиган бепул олинган идишларга бўлиш мумкин.

Аудит ишларида идишларни тўлиқлигини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. Бунинг учун мавжуд идишларни инвентаризация қилиш билан амалга оширилади. Лекин идишларни инвентаризация қилиш маълум вақтни талаб қилиши муносабати билан уларни тўлиқлигини моддий жавобгар шахларнинг ҳисоботлари асосида ташкил қилиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Идишлар билан боғлиқ бўлган муомалалар аудит қилинаётганда, уларни идиш йиғувчи ташкилотларга топширилганлигини тасдиқловчи хужжатлар ёрдамида идишларнинг холати аудиторлик назоратидан ўтказилади. Агар аудитор томонидан идишлар ҳаракати билан боғлиқ муомалалар бўйича жарима тўловларининг тўпланганлиги аниқланса, у ҳолда айбдор шахслар аниқланиб тегишли ундириб олиш чора тадбирлари белгиланади. 3. Фойда ва зарарлар аудити Мулк шаклидан қатъий назар ҳар бир корхона ва ташкилотнинг иш фаолиятининг натижаси унинг молиявий ҳолати билан, яъни олинган даромадлари билан баҳоланади. Фойда бир турли маҳсулот бўйичаа ёки жами маҳсулотни сотишдан олинадиган даромад билан харажатлар ўртасидаги фарқдан иборат. Фойда ҳолатига маҳсулот сифати, сотиш имкониятларига, тўлов муносабатларига боғлиқ бўлиб сотилган маҳсулот ҳажми билан тартибга солинади. Фойда ва зарарлар аудитида сотилган маҳсулот миқдорини тўғри белгилаш, харажатлар ҳисоб-китоб, уларни маҳсулот таннархига ўтказилиши тўғрилиги текширилади. Фойда ва зарарлар ҳолати аудит назоратида уларни маҳсулот тури бўйича ҳисоб-китоб қилинишига эътибор бериш талаб қилинади.

Фойда ва зарарни тўғри ҳисоб-китоб қилинганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, харжат моддалари бўйича текширилиб, ўртадаги фарқ суммаларини келиб чиқиш сабаблари таҳлил қилинади бухгалтерия ҳисоби счётларидаги фойда ва зарарни кўрсатувчи ёзувлар бу тўғрида тузилган ҳисобот кўрсаткичлари билан таққосланиш ҳолда аудитдан ўтказилади. Аудит назорати давомида ҳисоб ва ҳисобат кўрсатмаларидаги фойда ва зарарлар, баланс фойдани аниқланганлиги текширилади. Фойда ва зарарлар аудитида фойдадан тўланган солиқ ва бошқа тўловларни белгиланган меъёрларга мос келиши аниқлаб корхонанинг соф даромадини тўғри ҳисоб- китоб қилинганлиги аниқланади. Текшириш давомида ялпи даромад суммаисдан қопланадиган харажатлар уларни ҳисобот даврлари бўйича такомиллаш таркиби текширилади. Корхона фойдасини қайси йўналишлар бўйича такомиллаш тартиби текширилади. Корхона фойдасини қайси йўналишлар бўйича сарфланганлиги уни корхона хўжалик фаолияти билан боғлиқ даражасига аудитор алоҳида эътибор бериши керак. Мол етказиб берувчи ва товар олувчи ташкилотлар ҳисоб-китобларни тўғри амалдаги қонунларга мос шартнома шартларига асосланган ҳолда олиб боиршлари керак. Ҳар иккала ташкилот учун шартнома шартларини бажармаслик, тегишли жарима, устама суммаларини келиб чиқишига сабаб бўлади, яъни кўзда тутилмаган фойда ва зарарлар келиб чиқади. Уларни келиб чиқиш сабабларига қуйидагилар киради: -Банк томонидан белгиланган тўлов муддатларига риоя қилмаслик; -Шартнома шартларини бажармаслик; -Жўнатилган товарларни тасдиқланган стандарт нормаларига тўғри келмаслиги; -Товарларни идишларга жойлашдаги хатоликлар; Юқоридаги ҳолатлар бўйича кўзда тутилмаган фойда ва зарарлар ҳолати аудит назоратида биринчи навбатда шартномаларни қонун талабларига мос келиши, уларни тўғри тузилгани ўрганилади,чунки шартнома шартлари бўйича бажармаслик ҳолатлари учун турли жарима

фоизлари белгилангандир. Иккинчидан кўзда тутилмаган фойда ва зарарларни вйбдорларни аниқлашига қаратилади. Аудит назоратида келтирилган зарар қайси манбалардан қопланганлиги текширилади. Шартнома шартларини бажармаслик оқибатида келиб чиқадиган кўзда тутилмаган фойда ва зарар алоҳида-алоҳида текширилиб, уларни ҳужжатлаштириш тартибига алоҳида эътибор бериш лозимдир. Кўзда тутилмаган фойда ва зарарлар ҳолати аудит назоратида уларни бухгалтерия ҳисоби счётларида тўғри кўрсатилганлиги ҳужжатлар ёрдамида ҳарр бир ҳолат бўйича текширилади. 4 . Молиявий натижаларни ҳисоб кўрсаткичлари бўйича аудити Ҳар бир корхона ва ташкилот фаолиятини умумлаштириш, хўжалик фаолиятига баҳо беришда ҳисобот (кўрсаткичлари) алоҳида аҳамиятлидир. Амалиётда оператив, статистика, бухгалтерия ҳисобларидан кенг фойдаланилади. Оператив ҳисобот узлуксиз тарзда олиб борилмасдан, маълум бир вақт бирлигида амалга оширилаётган хўжалик жараёнини кузатиш мақсадида тузилади, кўп ҳолларда оператив ҳисобот кўрсаткичлари умумлаштирувчи маълумотларни ўзида ифода этмайди. Статистика ҳисобот шакллари, тузилиши тегишли маълумотларни қайд қилиш тартиби давлат органлари томонидан тартибга солинган ҳолда олиб борилади. Бухгалтерия ҳисоби бошқа ҳисобот шаклларидан фарқли ҳолда, ташкил қилиниб, биринчидан амалга оширилган хўжалик муомалаларини узлуксизлигини талаб қилади, иккинчидан ҳисоботни тузиш тартиби, топшириш кўриб чиқиш ва тасдиқлаш Республика Молия Вазирлиги томонидан белгиланади. Бухгалтерия ҳисобини ҳажми, тегишли ҳисобот бланкалари Вазирлик томонидан тасдиқланади. Бухгалтерия ҳисоботида тасдиқланмаган ҳужжатлардан фойдаланиш ман қилинади. Бухгалтерия ҳисобини тузиш учун тегишли тайёргарлик ишларини олиб бориш талаб қилинади. Бундай тайёргарлик ишларига тегишли

счётлардаги маълумотларни ҳисоблаб чиқиш, қолдиқларни аниқлаш, уларни аналитик счётлар билан тўрилигини таъминлаш айланма ведомостлари тузиш, уларни маблағлар ҳолатини тўғри ифодалаш, бош давтар маълумотларини ҳисоблаб балансга олиш ишлари киради. Бухгултерия ҳисоблари қайси даврга тузилишига қараб иккига бўлинади, яъни даврий ва йиллик бухгалтерия ҳисоблари, ўз навбатида даврий бухгалтерия ҳисоботлари ойлик, чораклик бухгалтерия ҳисоботларига бўлинади. Йиллик бухгалтерия ҳисоби жорий йил натижалари бўйича йилнинг охирига тузилади. Йиллик бухгалтерия ҳисоботини тузиш тасдиқланган йўриқномаларга асосланади. Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўз фаолиятини фойдали бўлиши учун харакат қилади ва бунинг учун белгиланган тартибда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил қиладилар. Бухгалтерия ҳисобида ҳар бир амалга оширилган хўжалик муомаласи иккиёқлама ёзув асосида (ифода этилади) кўрсатилади, яъни бир счёт дебетланиб, иккинчиси кредитланади. Ой, чорак давомида ҳар бир амалга оширилган хўжалик муомалалари тегишли журонал ордерларда умумлаштирилади, яъни тегишли ҳисобот даври учун ҳисобот тузишга маълумотлар жамлаб боради. Ҳисобот маълум бир белгиланган муддат ичида амалга оширилган хўжалик муомалалари умулаштирилган ҳолда ўз ифодасини топади. Ҳисоб чорак ва йиллик бўлиб, уни тузиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан белгиланади. Ҳозирда чорак ва йиллик молиявий ҳисоботларни шаклларини тўлдириш тўғрисидаги кўрсатма асосида олиб борилмоқда (1997 йил 15.01.5-сони буйруқ) чораклик ва йиллик ҳисоботларни тузиш тартиби, муддатлари Республика Молия Вазирлиги томонидан белгиланади. Ҳисоботни мазмунли бўлишии ва қуйидагиларга жавоб бериши керак: -Маълумотларни тўғри бўлиши; -Аниқ ва содда тузилиши;

-Вақтида тузилиши ва топширилиши; Чораклик ҳисоботлар учун қуйидаги ҳисобот шакллари тасдиқланган: 1. «Бухгалтерия баланси» шакли. 2. «Молиявий фаолият ҳақидаги ҳисобот» шакли. 3. «дебиторлик ва кредиторлик қарзлари хақидаги маълумотнома» шакли. Юқоридаги ҳисобот шаклларини тўлдириш учун маълумотлар бухгалтерия ҳисобининг тегишли счётлардан олинади. Ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилигини корхона хўжалик фаолиятига тўғри баҳо бериш, эришган ютуқ ва камчиликларни таҳлил қилишш имконини беради. Ҳисобот тузишда иқтисодий маълумотларни умумлаштириш, уларни баланс моддаларига жойлаштиришда ҳисоб маълумотларнини тегишли счётлар бўйича ҳисоб-китоб қилиш алоҳида аҳамият талаб қилади. Шунинг учун ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилигини таъминлаш бевосита бош бухгалтер зиммасига юклангандир. Йиллик ҳисобот белгиланган муддатларда топширилиши юқори ташкилотлар томонидан назорат қилинади. Ҳисобот қабул қилинган қарорларни бажарилиши малдаги қонунларга риоя қилиш шартлари ўрганилади. Корхона ва ташкилот ҳмабалғларининг ҳоолати, хўжалик фаолияти давомида ўзгариб боради, яъни материаллар тайёр млаҳсулотга, тайёр маҳсулотлар эса пул маблағларига айланиб боради. Ишлаб чиқаришни кенгайтириш, маҳсулот сифатини яхшилаш мақсадида мулк эгасига шундай маълумотлар керак бўладики, унинг натижасига кўра маблағларга, яъни асосий ва асосий маблағларга бўлган талдалбни ўрганиш учун асос яратилади. Ҳар бир ҳисобот маълум бир белгиланган мақсад учун қаратиллгандир, олайлик моддий жавобгар шахсларнинг товар ҳисоботини, унда ҳисобот кунининг бошига бўлган товарлар қолдиғини кунлик кирим ва чиқими, куннинг охирига бўлган қолдиқ кўрсатилади. Демак, ҳисобот кўрсаткичлари

деб товар харакатини узлуксиз маълум кетма-кетликда ташкил қилинишидир. Ҳисобот кўосаьткичлари доимо маълум кетма-кетликда ташкил қилинмайди, мисол учун оператив (тезкрор) ҳисобот кўрсаткичлари фақат кузатиш ўтказилаётган давридаги маълумотни ўрганиб умумлаштириб бориш мумкин, лекин бу ҳисобот кўрсаткичи узлуксиз, кетма-кетликка риоя қилинган деб ҳисобланмайди. Ҳисобот кўрсаткичларидаги ёзувларни тўғрилигини ўлчов бирликларидан ўринли фойдаланиш талаб қилинади. Ҳар бир мулк эгаси з маблағларини тўлиқлигини таъминлаш асосида тегишли молиявий ҳолатини яхшилашини ҳислобга олган ҳолда фаолият кўрсатади. Молиявий ҳолати дейилганда корхона ва ташкилотнинг фаолияти давомида эришган фойда ёки зарарлари тушунилади. Молиявий натижани аниқлашда маҳсулотни счётдан олинан даромад, яъни ялпи даромаддан қилинган харажатлар чиқариб ташлангандан қоладиган сумма назарда тутилади. Аудитор корхона молиявий ҳолати тўғрисидаги ҳисоботни тўғрилигини текширишдан олдин, унинг Низоми, ташкил қилиш билан боғлиқ барча таъсис ҳужжатларида олинган фойдани сарфланиши тўғрисида тегишли маълумотлар кўрсатилади. Ўзбекистон Республикасида «Маҳсулот (иш, хизмат)лар ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларнинг шаклланиши таркиби тўғрисида»ги Низомнинг қабул қилиниши молиявий ҳолатни тўғри аниқлашга харажатларни тартибга солиш учун қаратилгандир. Низом хўжалик юритувчи субъектлар учун Республика миқёсида маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархига киритиладиган харажатларни аниқлаш, уларни, бир хил бўлишини таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилгандир. Молиявий натижаларни аниқлаш тармоқлар бўйича бир-биридан фарқ қилиниши мумкин. Масалан: савдода моливий натижани аниқлашда товарнинг сотиб олиш, яъни шартнома баҳосига қўшиладиган савдо устамаси молиявий натижани шакллантирувчи омил ҳисобланибл, унинг ҳисобидан

товарларни истеъмолчига етказиб бериш билан боғлиқ ҳолда жойлар қопланади, қолган қисми молиявий натижа деб ҳисобланади. Шунинг учун савдода сотилган товарларга тааллуқли бўлган савдо устамасининг фоизи аниқланади. Сотилган товарларга тааллуқли савдо устамаси ташкилотни сифат кўрсаткичи ҳисобланиб, б сумма «Савдо устамаси» счётининг кредит томонида кўрсатилади, шунинг учун аудитор бу счёт бўйича амалга оширилган муомалаларни, шунингдек сотилган товарларга тааллуқли савдо устамаси тўғри аниқланганлигини текшириб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Демак, савдода молиявий ҳолат, натижа, савдо устамаси кредит томонидаги қолдиққа ва муомала харажатлари ҳолтига нисбатан аниқланади. Молиявий натижалар тўғрисида 2-шакл «Молиявий фаолият ҳақидаги ҳисобот» шакли тузилади. Аудит назоратида 2-шаклда кўрсатилган маълумотлар бухгалтерия ҳисоби счётларидаги маълумотлар билан таққосланиб ҳар бир ҳисобот сатридаги кўрсаткич ҳисоб ёзувлари билан солиштирилиб тўғрилиги аниқланади. Молиявий натижалар ҳолати тегишли счётларда бош дафтарга олинади, бош дафтардаги маълумотлар 2-шаклдаги кўрсатилган маълумотлар билан солиштирилган ҳолда текширилади. 5 . Молиявий ҳисобот тузиш ва аудитдан ўтказиш Молиявий ҳисобот қамраб олган даври бўйича кунлик, хафталик, ойлик, кварталлик ва ярим йиллик ҳисоботлар ва йиллик ҳисоботларга бўлинади. Ҳисоботни тузишда бухгалтерия ҳисоботини юритишнинг қуйидаги шартларига риоя қилиш талаб қилинади: -Ҳисобот йили давомида қонунда белгиланган тартибда мулкий муносабатларга амал қилиш ҳисоб сиёсатини бажариш -Ҳисобот йилида амалга оширилган хўжалик муомалаларини счётларда тўғри акс эттиршиш ва сарф харажатларни ҳисобот даври бўйича акс эттириш

-Бухгалтерия ечимлари режаси асосида ва бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонунга риоя қилиш -Ҳисобот кўрсаткичларини тўлиқлигини, аниқлигини таъминлаш мақсадида белгаланган инвентаризация ўтказиш муддатларига риоя қилиш ва синтетик счётлар маълумоттини аналитик счёт маълумотлари билан тенглигини таъминлаш. Молиявий ҳисоботга қўйилган талаблардан бири ҳисобот тушунарли ва содда бўлишидадир. Ҳисоботда кўрсатилган маълумотларнинг тўғрилиги биринчи навбатда бухгалтерия ҳисобининг ҳолатига счётлардаги ёзувларнинг аниқлигига боғлиқдир. Молиявий ҳисобот кўрсаткичларидаги маълумотларнинг тўғрилиги аудит назоратидан ўтказилар экан асосий эътибор уларни тасдиқловчи манбалар яъни бухгалтерия ҳисоби кўрсаткичлари назоратдан ўтказилади. Молиявий ҳисобот қуйидаги шаклларни ўз ичига олади, аудит назоратида ҳар бир ҳисобот шаклидаги маълумотларнинг тўғрилиги аниқлаб чиқилиши керак. Мисол учун «Бухгалтерия баланси» 1-шакл маълумотларининг аниқлиги тўғрилигини текширишда ҳар бир баланс моддасини ифода этувчи бухгалтерия ҳисоби счётидаги маълумотлар билан баланс моддасида кўрсатилган маълумот бир-бири билан таққосланади. Бошқа бухгалтерия (молиявий) ҳисоботи шаклларида ифода этилган кўрсаткичлар тегишли бухгалтерия счётлари ёрдамида текширилади. Айрим ҳисобот кўрсаткичларини бевосита тегишли счётлардан олиш имконияти паст, ҳисобот кўрсаткичларини бевосита тегишли счётлардан олиш тартибга солинади. Бундай ҳолларда ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилигини текшириш тузилган ҳисоб-китобларни тўғрилигини текшириш билан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонунга асосан молиявий ҳисоб тузадилар. Маълумки ҳисобот кўрсаткичларидаги асосий маълумотлар тегишли жадвал кўринишида ифода этилади. Жадвалдаги маълумотлар корхона ва

ташкилот хўжалик фаолиятига ҳисобот йилида рўй берган ижобий ёки салбий ўзгаришлар тўғрисида тўлиқ маълумотлар бермайди. Йиллик ҳисоботга ёзиладиган тушунтириш хатида ҳисобот даврида хўжалик фаолиятини яхшиланишига таъсир қилувчи омиллар шархи билан кўрсатилади. Тушунтириш хатининг бошланишида тармоққа тааллуқли бўлган қонунларнинг бажарилиши, бу бўйича белгиланган чора-тадбирлар мазмуни қисқа ва тушунарли тарзда ёзилади. Тушунтириш хатида асосан қуйидаги маълумотларни тўлиқ ёритилишига эришиш керак: -ҳисобот даврида корхона ишчи ходимларининг касб махорати натижалари; -олинган ва тўланган жарималар уларни келиб чиқиши сабаблари; -асосий воситалардан унумли фойдаланиш; -номоддий активлар холати бўйича ўзгаришлар; -харажатларнинг тежаб қолишдаги ички имкониятлардан фойдаланиш. Тушунтириш хатида ҳисобот даврини эришган ютуқлар эмас, балки кейинги йил учун таклифлар, таҳлил натижалари ўз ифодасини топиши керак. Ҳисобот даврининг бошига ва охирига бўлган ташкилотни тўлов қобилиятини, айланма маблағларда фойдаланиш имкониятлари таҳлиллар асосида берилади. Мулк шаклидан қатъий назар ҳар бир корхона, ташкилот ўз фаолиятини умумлаштириш натижасини аниқлаш ва унга баҳо бериш мақсадида ҳисобот тузиши ва камчиликларини таҳлил қилиш имконияти яратилади. Ҳисобот тузиш йили билан миқдор ва қиймат кўрсаткичлари холати бир хил кўрсаткичда яъни пул ифодасида кўрсатилади. Бухгалтерия ҳисоботи корхона фаолиятини режалаштиришда назорат ва баҳолашда ахборот манбаи бўлиб хизмат қилади. «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуннинг 16- моддасида: «Молиявий ҳисобот, Бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида тузилади». Молиявий ҳисобот қуйидагиларни ўз ичига олади:

 Бухгалтерия баланси;  Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот;  Асосий воситалар харакати тўғрисида ҳисобот;  Пул оқимлари тўғрисида ҳисобот;  Изохлар, ҳисоб-китоб ва тушунтиришлар. Молиявий ҳисоботнинг таркиби ва мазмунини «Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги белгилайди» деб кўрсатилган. Демак, йиллик, чорак бўйича ҳисоботларни тузиш тартиби, мазмуни Республика Молия Вазирлиги томонидан белгиланади ва бу тўғрисида тегишли Низом, Йўриқномаларни ишлаб чиқади. Ундай ҳисоботнинг мақсади, вазифалари тузиш тартиби кўрсатилади. Йиллик ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилиги бухгалтерия счётларидаги маълумотларга асосланган бош дафтар маълумотлари билан тартибга солинади. Йиллик бухгалтерия ҳисоботига тушунтириш хати илова қилинади. Хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий фаолияти (аҳволи) белгиланган ҳисобот шаклида кўрсатилади. Ҳисобот кўрсаткичларида корхона ташкилотининг фаолияти ўтган ҳисобот даври билан, йил бошига бўлган холати билан таққосланиб таҳлил қилинади. Бухгалтерия ҳисоботининг бошқа ҳисобот турлари фарқи шундаки, унда бир вақтнинг ўзида натура ва пул ўлчов бирликларидан фойдаланиш мумкин. Иккинчидан ҳисобот кўрсаткичларини кетма-кетлиги уларни ўзаро боғлиқлиги билан бошқа ҳисобот кўрсаткичлар билан фарқ қилади. Ҳисобот кўрсаткичларида маблағ харакати умумлаштирилган ва турлари, йўналишлари бўйича таҳлил қилинади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15 январдаги 5-сонли буйруғида «Корхоналарнинг шаклларини тузиш бўйича кўрсатмаси»да ҳисоботларни тузиш тартиби, хажми, маълумотларни акс эттириш кўрсатилган. Ҳисобот кўрсаткичларини тўғрилиги аудит назоратидан ўтказилаётганда ҳисобот учун белгиланган шаклларга алоҳида аҳамият бериш лозим. Агар

аудитор «Бухгалтерия баланси»ни текширар экан, балансдаги кўрсаткичларни синтетик счёт кўрсаткичлари билан, мос келиши аниқлаб чиқади. Хўжалик фаолиятида маблағлар харакати билан боғлиқ счётлардаги маълумотларни аналитик счётлардаги кўрсаткичлар билан боғлиқлигига аудит эътибор бериш керак. Аудитор томонидан «Молиявий фаолият ҳақидаги ҳисобот» шакли (2-шакл) назорат қилинар экан, асосий эътибор Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан тасдиқланган шакллар билан уларни ўзаро боғлиқлиги яъни баланс моддаларидаги кўрсаткичларни ҳисобот шаклларидаги маълумотлар билан мос келиши таҳлил қилинади. Айниқса, 2-шаклдаги «Сотишдан тушган соф тушумни аниқлашда қўйилган қиймат солиғи бож тўловлари каби маълумотлар билан боғлиқ ҳолда текширилади. Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот» (2- шакл)ни иккинчи қисми бевосита бюджетга тўловлар тўғрисидаги маълумот бўлиб, унда солиқлар суммаси турлари бўйича кўрсатилади. Бу шаклдаги маълумотлар билан тегишли шаклларнинг маълумотлари бир-бири билан таққосланган ҳолда таҳлил қилинади. 6 . Қўшма корхоналарда молиявий натижалар аудитининг хусусиятлари Президентимиз И.А.Каримов республикамизда хорижий сармоялар иштирокидаги ишлаб чиқариш корхоналарини ташкил қилишга қайта эътибор билан қараб келмоқда. Хорижий корхоналар иштирокида ташкил қилинган корхоналар фаолиятини рағбатлантиришга қаратилган бир қатор Фармонлар қабул қилинди. Хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналар ташкил этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 2 июлдаги «Ўзбекистон Республикасида хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарни ташкил этиш, Давлат рўйхатидан ўтказиш ва тугатиш тартиби тўғрисида»ги 366-сонли қарорида белгилаб берилган. Бу қарорга 1998 йил 27

март 134-сонли Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан киритилган ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда Давлат рўйхатидан ўтказиладиган хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналар жумласига қуйидаги шартларга жавоб берадиган корхоналар киради. Корхонанинг низом жамғармаси 150 минг АҚШ долларига тенг суммадан кам бўлмаслиги керак. Корхона иштирокчиларидан бири албатта хорижий юридик шахс бўлиши керак. Хорижий сармоя улуши корхона низом жамғармасининг камида 30 фоизини ташкил этиши зарур. Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар худудларида жойлашган 500 минг АҚШ долларгача миқдорда Низом жамғармасига эга бўлган хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналар Қорақалпоғистон Республикаси Адлия Вазирлигида ва вилоятлар адлия бошқармаларида давлат рўйхатидан ўтадилар. Низом жамғармаси 500 минг АҚШ долларидан кўп бўлган, шунингдек, Тошкент шаҳрида жойлашган хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналар Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика Вазирлигининг Давлат статистик департаменти ёки тегишли худудий органида унинг корхоналар ва ташкилотларнинг ягона давлат реестрига киритилганлиги ва унга корхоналар ва ташкилотлар умумреспублика классификаторининг индентификация кодлари берилганлиги тўғрисидаги гувоҳномани олишга мажбурдир. Рўйхатдан ўтган корхона бир хафта ичида ўзи жойлашган жойдаги солиқ инспенциясида рўйхатдан ўтиши мажбурдир. Чет эл инвестицияларини амалга ошириш шакллари, чет эл инвесторларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари уларнинг хўжалик фаолияти тартиби чет эллик ходимларни жалб этиш тартиби ҳамда чет эл инвестициялари бўйича давлат мажбуриятлари ва улар устидан назорат қилиш бўйича давлат органларининг ваколатлари Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонунда белгиланган. Мазкур Қонуннинг 6-моддасида чет эл инвестициялари

иштирокидаги корхона давлат рўйхатига олинган пайтдан бошлаб юридик шахс ҳуқуқига эга бўлишлиги белгилаб қўйилган. Юқоридаги Қонуннинг 12-моддасига мувофиқ чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар Ўзбекистон Республикасининг қонун хужжатлари талабларига риоя этган ҳолда экспорт-импорт муомалаларини мустақил равишда амалга оширадилар. Ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотни экспорт қилганларида бундай маҳсулотлар лицензияланмайди ва кварталланмайди. Чет эллик инвесторлар билан тузилган шартномаларга мувофиқ Ўзбекистон Республиксида турган чет давлатлар фуқароларининг шахсий эҳтиёжлари учун олиб кириладиган мол-мулкдан бож тўловлари олинади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 31 майдаги «Хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналарни ташкил этиши ва уларнинг фаолиятини рағбатлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ экспортга мўлжалланган ва импортнинг ўрнини босувчи маҳсулот ишлаб чиқарувчи хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар учун 1996 йил 1 июндан бошлаб ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун бюджетга тўланадиган фойдадан олинадиган солиқ, қўшилган қиймат солиғи юзасидан тўловлар икки йилгача кечиктириш ҳуқуқи берилган. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1996 йил 30 ноябрдаги «Хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналарга бериладиган қўшимча рағбатлантириш омиллари ва имтиёзлари тўғрисида»ги Фармонига мувофиқ 1997 йил 1 сентябрдан бошлаб ўзи ишлаб чиқарадиган маҳсулотни эркин алмаштириладиган валютага экспорт қилувчи хорижий сармоялар бўлиб ишлаб чиқариш корхоналари учун қуйидаги қўшимча имтиёзлар берилган:  Ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотга экспорт бож тўловлари бекор қилинган;  Харидорларга хизмат қилувчи вакил банкларнинг кафолатлари мавжуд бўлган ҳамда амалдаги қонунларда кўзда тутилган валюта даромади тушуми

муддатларида риоя этилган тақдирда ўз маҳсулотини олдиндан ҳақ тўламасдан ва аккредитив очмасдан экспорт қилиш ҳуқуқи берилган. Юқоридаги имтиёзларни бошқа турлари ҳам амалдаги қонунлар асосида қўлланилиб келмоқда. Қўшма корхоналар фаолияти (тузилган) Уставда белгиланади, уни амлга ошириш қўйилган ўзаро сармояларда намоён бўлади. Низомга асосан корхонанинг устав сармояси унинг иштирокчилари ҳисобидан ташкил топади. Устав сармоясига хўжалик фаолиятидан олинган фойда ҳисобига кўпайиши мумкин. Аудит назоратида биринчи бир томонларнинг устав сармоясидаги улуши, ўрганилади, унинг амалдаги қонунларига мос ҳолда тшкил қилинганлиги аниқланади. 7 . Рентабиллик даражаси тахлили ва аудити. Рентабиллик хўжалик фаолиятининг натижаларини тўла ва ҳар томонлама тасвирлаб беради. Мулк шаклидан қатъий назар иш самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткич сифатида фойдаланилади. Рентабеллик хўжалик фаолиятини ўз даромадлари билан барча харажатларини қоплаб хўжаликни ривожлантиришга қўшимча фойда касб этади. Рентабеллик даражасини аниқлашда турли кўрсаткичлардан фойдаланиш, яъни тармоқ хусусиятини ҳисобга олиш алоҳида аҳамиятлидир. Ўз навбатида унга таъсир қилувчи омилларни тўғри аниқлаш ва уларни тўғри тахлил қилиш натижасида унумсиз харажатларни камайтириш имкониятларини белгилаш чора-тадбирлари ишлаб чиқилади. Рентабеллик даражасини аниқлаш, тахлил қилиш ва аудит назоратини ишлаб чиқариш хиссадорлик жамиятлари мисолида ўрганиб чиқилиши мақсадга мувофиқ деб ҳисобланган холда фикр юритилади. Савдода рентабеллик даражаси фойданинг товар айланишига нисбатан аниқланади. Фойда мулкдорининг ўзи савдода икки кўрсаткичга, яъни товар айланишига

ва товарларни сотиш билан боғлиқ бўлган харажатларга боғлиқдир. Лекин савдода рентабеллик даражасини аниқлаш бўйича бошқа таклиф ва мулоҳазалар ҳам мавжуд. Масалан: фойдани асосий фондларга нисбатан ёки фойдани харажатларга нисбатан бўйича аниқлаш. Хозирда рентабелликни аниқлашда фойданинг товар айланишига нисбати бўйича аниқланишининг асосий томони шундаки, биринчидан икки кўрсаткич, яъни даромад (фойда) ва товар айланиши асосий кўрсаткич деб ҳисобланишидадир. Маълумки рентабелликни қайси кўрсаткичга нисбатан аниқлаш, ундан кутилаётган мақсадга эришиш бош вазифа бўлиб қолиши керак. Мулк шаклидан қатъий назар рентабеллик даражасини аниқлашда, корхона ва ташкилотлар турли кўрсаткичлардан фойдаланадилар. Мисол учун савдо ташкилотларида рентабеллик даражаси фойданинг товар айланишига нисбатан аниқланади. Иқтисодий адабиётларда, амалиётларда рентабелликни аниқлаш усуллари кўрсатилган. Корхонанинг рентабеллик даражасига биринчи навбатда маҳсулотни сотиш ҳажми таъсир қилса, иккинчи навбатда харажатларни тежамкорлик асосида ташкил қилиш меҳнат унумдорлигини ошириш каби омиллар ўз таъсирини ўтказади. Демак, бугунги рентабелликни аниқлаш тартиби бошқа кўрсаткичларни ҳам ўзида ифода этилишидадир. Рентабелликни тахлил қилиш биринчи навбатда унга таъсир қилувчи омилларни белгилашга олиб келади. Рентабеллик даражасини тахлил қилишда аудитор биринчи навбатда ялпи даромад даражаси билан харажатлар холатига алоҳида эътибор бериши керак. Ялпи даромаднинг ўзгаришига икки омил яъни товар айланиши ҳажми ва сотилган товарларга таълуқли бўлган савдо участкаси таъсир қилади. Товар айланиш ҳажмини рентабелликка таъсирини аниқлашда, товар балансидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Яъни товар баланси: Т s к  Т к  Т о.к  С т.с Бу ерда: Т s к – товарларни бошланғишлаб чиқариш қолдиғи; Т к –киримга қабул қилинган товарлар;

Т о.к –товарларнинг охирги қолдиғи; С т.с – сотилган товарлар суммаси. Товар айланиш ҳажмига ҳисобот даврининг бошқа мавжуд товарлар қолдиғи билан охирги товарлар қолдиғи ўртасидаги ўзгаришни яққол кўриш мумкин. Товар айланиши омилини ўртача ялпи даромад даражасига таъсирини аниқлаш учун товар айланиши ҳажми бўйича мутлоқ фарқи режадаги ўртача ялпи даромад даражасига кўпайтирилиб 100 га бўлинади. Ўртача ялпи даромад даражаси ўзгариши билан боғлиқ оралиғни аниқлаш учун ўрта ялпи даромад даражаси бўйича мутлоқ фарқ ҳисобидаги товар айланиши ҳажмига кўпайтирилиб 100 га бўлинади. Ҳар иккала омилни ижобий баҳолаш билан бирга корхона ва ташкилот фойдасига харажатлар ўз таъсирини ўтказиб беради. Умуман олганда рентабеллик даражасини тахлил қилишдан асосий вазифа, биринчидан унга таъсир қилувчи омилларни аниқлаш бўлса,иккинчидан рентабелликни ошириш имкониятларини белгилашдир, учинчидан товар заҳираларини тартибга солишдир. Аудитор томонидан рентабеллик даражаси текширилар экан, асосий эътибор уни тўғри аниқланганлигини текширилиб чиқилади. Текшириш давомида товар заҳиралари холати, товар айланиш ҳажмига ялпи даромад даражаси, харажатлар даражасини тўғри аниқланганлиги, ойлик сотилган товарларга таълуқли бўлган савдо устамасини аниқлаш тартиби ўрганилади. Савдода товарлар ҳаракати билан боғлиқ харажатлар бевосита рентабеллик даражасига ўз таъсирини ўтказилиши ҳисобга олиниб, харажатларни сотилган товарларга ва қолган товарларга таълуқли бўлган қисмини тўғри аниқланганлигини аудитор томонидан текширилади.

Похожие

Молиявий натижалар тахлили

Молиявий натижалар хисоби

Молиявий натижалар ҳисоби

Молиявий натижалар тўғрисида ҳисоботни тузиш

Капитал, фондлар ва молиявий натижалар ҳисоби