Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili - Экономика - Рефераты

Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

587.5 KB

Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili Reja: 1.Moliyaviy natijalar, foyda va rentabellikni ifodalovchi ko`rsatkichlar tahlilining ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalari. 2.Umumiy moliyaviy natijalar, ularning tarkibi, tuzilishi va ko`rsatkichlarning bir-biri bilan bog`liqligi. 3.Moliyaviy natija, foyda va rentabellik ko`rsatkichlarini baholash va tahlil qilish yo`llari. 4.Xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyatidan olingan daromadlari tahlili. 5.Marjinal foyda tahlili. 6.Mahsulot sotishdan ko`rilgan yalpi foyda va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili. 7.Moliyaviy natijalar tarkibiga kiruvchi xarajatlarning turlari va ularning tavsifi. 8.Xarajatlarni baholash va tahlil qilish yo`llari. Xarajatlar o`zgarishiga ta`sir qiluvchi omillar va ularni hisoblash yo`llari. 9.Asosiy va umumxo`jalik faoliyati foydasi (zarari), ularni aniqlash va tahlil qilish yo`llari. 10.Favqulodda foyda va zararlar tahlili. 11.Soliq to`langunga qadar foyda tahlili.

12.Byudjetga to`lovlar va ajratmalarning tahlili. 13.Soliq to`lovlari dinamikasi, ularning natijaviy ko`rsatkichlar bilan qiyosiy tahlili. 14.Korxonalarda soliq yukini hisoblash yo`llari. 15.Sof foyda va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili. 16.Rentabellik ko`rsatkichlari va ularga ta`sir etuvchi omillar tahlili. 17.Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash.

Moliyaviy natijalar, foyda va rentabellikni ifodalovchi ko`rsatkichlar tahlilining ahamiyati, mazmuni, maqsadi va vazifalari Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyat uzluksizligi, rivoji va taraqqiyotini ta`minlab beruvchi asosiy manba bu foyda hisoblanadi. Foyda nafaqat biznesni harakatga keltiruvchi kuch‚ balki uni istiqbolda raqobatdoshligini ta`minlashning, moliyaviy barqarorligini o`stirishning ham zaruriy sharti hisoblanadi. Foydaga ishlash korxonaning yashovchanligini oshirishning, risklarga bardoshliligini ta`minlashning muhim vositasidir. Moliyaviy natijalar tahlilida daromad va xarajatlarning, foyda va zararlarning shakllanish qatorlari bo`yicha o`zgarishlari baholanadi, natijaviy ko`rsatkichlarning omilli tahlili o`tkaziladi, imkoniyatlari o`rganiladi, natijaviylikni yaxshilashning chora-tadbirlari belgilanadi. Shuningdek, korxonaning foydalilik darajasini xarakterlovchi rentabellik ko`rsatkichi va uning omilli tahlili amalga oshiriladi. Foyda yoki zarar – bu boshqa umumlashgan daromadning tarkibiy qismlaridan tashqari jami daromaddan xarajatlar chegirilganidan keyingi qolgan natijasidir. Jami daromad – bu davr mobaynidagi operatsiyalar va boshqa hodisalar natijasida kapitalda yuzaga keladigan o`zgarishlardir. Jami umumlashgan daromad “foyda yoki zarar”ning hamda “boshqa umumlashgan daromad”ning barcha qismlarini qamrab oladi. Umumlashgan daromad – foyda va zararlarning barcha manbalaridan to`plangan natijadir. Kelgusida iqtisodiy naf keltiruvchi qiymatliklar Aktivlarni kelib tushishi yoki ko`payishi Aktivlarni chiqib ketishi yoki kamayishi Daromad va xarajatlar farqi Naflilikni nisbiy ifodasi Aktivlar Daromad Xarajat Foyda Rentabel

lik rasm. Moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlarning bir-biriga bog`liqligi Aktivlar – subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Daromad – aktivlarning kelib tushishi yoki ko`payishi yoxud majburiyatlarning kamayishi shaklida iqtisodiy nafning hisobot davrida o`sish va ushbu o`sish kapital egalarining kapitalga qo`yilmalari bilan bog`liq bo`lmagan ko`payishidir. Daromad tushunchasi odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad va boshqa daromadlarni o`z ichiga oladi. Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad tadbirkorlik subyektining odatdagi faoliyati doirasida hosil bo`ladi va turlicha nomlanadi, shu jumladan sotishdan tushum, yig`imlar, foizlar, dividendlar va royaltilar. Daromadni hisobga olishdagi asosiy masala bo`lib, ushbu daromad qachon tan olinishi kerakligini aniqlash hisoblanadi. Daromad kelgusi iqtisodiy naf tadbirkorlik subyekti tomonidan olinishi ehtimoli mavjud bo`lganida va ushbu naf ishonchli darajada baholanishi mumkin bo`lganda tan olinadi. Xarajat – aktivlarning chiqib ketishi yoki kamayishi yoxud majburiyatlarning ortishidir. Foyda – daromad va xarajatlar o`rtasidagi ijobiy farq. Zarar – daromad va xarajatlar o`rtasidagi salbiy farqdir. Mavzuning maqsadi – moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlar tizimini, ularning «Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot»da ifodalanishini, har bir ko`rsatkichning aniqlanish yo`llarini, moliyaviy natijalarning umumlashgan ko`rsatkichlari tahlilini yoritishdan iborat.

Tahlil jarayonida ushbu bog`liqlikning murakkab tizimi o`rganiladi. Bu uning vazifasini to`g`ri belgilab olishni taqozo qiladi. Korxonaning moliyaviy natijalarini ifodalovchi ko`rsatkichlarni tahlil qilish vazifalari quyidagilardan iborat: moliyaviy natijalarni ifodalovchi barcha ko`rsatkichlarning to`g`ri aniqlanganligini tekshirish; moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlarning hisobot davridagi o`zgarishiga baho berish; moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlarning har biriga ta`sir qiluvchi omillarni belgilash va ularni ta`sirini baholash; moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlarning bir-biriga bog`liqligini, aloqadorligini, ularni sof foyda o`zgarishiga ta`sirini baholash; moliyaviy natijaviylik ko`rsatkichlarini mulkiy holat va samaradorlik bilan bog`liq jihatlarini baholash; rentabellik ko`rsatkichlariga baho berish va uning o`zgarishiga ta`sir qiluvchi omillarni tahlil etish; foyda va rentabellikni oshirishning ichki imkoniyatlarini axtarib topish va chora-tadbirlarini belgilash. «Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot» (OKUD bo`yicha 2-shakl) tahlilning asosiy axborot manbasi hisoblanadi. Shu bilan birga, tahlil jarayonida korxonaning «Buxgalteriya balansi» (1-shakl), «Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot» (4-shakl), «Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot» (5-shakl), «Moliyaviy-iqtisodiy holat bo`yicha ma`lumotnoma» (2b shaklga 1 ilova) kabi hisobotlari, ma`lumotlari va hisob-kitoblari qo`llaniladi. Umumiy moliyaviy natijalar, ularning tarkibi, tuzilishi va ko`rsatkichlarining bir-biri bilan bog`liqligi Xo`jalik subyektlarining hisobot davridagi sof daromadi yoki zarari quyidagi elementlar asosida aniqlanadi: xo`jalik umumiy faoliyatidan olingan daromad yoki ko`rilgan zarar;

favqulodda daromad (zarar); daromad solig`i to`langunga qadar umumiy moliyaviy natija (foyda yoki zarar); sof foyda. Yalpi daromad xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyatidan olingan daromadlarni o`z ichiga oladi. Asosiy faoliyatdan daromad mahsulot, ishlar, xizmatlar, tovar-moddiy zaxiralar, boshqa aktivlarni sotishdan, shuningdek` mukofotlar, foizlar va dividendlar, gonorarlar va xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatiga bog`liq bo`lgan rentadan olinishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyekt asosiy bo`lmagan faoliyat natijasida oladigan daromadlari daromadni aniqlashga mos keladigan moddalarni o`z ichiga oladi. Birjada muomalada bo`ladigan qimmatli qog`ozlarni qayta baholash va boshqalar asosiy bo`lmagan faoliyat natijasida paydo bo`ladigan daromadlarga kiradi. Bunday daromadlar iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda ular haqidagi axborot foydali bo`lganligi sababli alohida qayd etiladi. Soliqqa tortiladigan daromad (zarar) soliq qonunchiligiga muvofiq belgilangan hisobot davridagi daromad (zarar) summasini ifoda etadi. Moliyaviy natijalar – xo`jalik yurituvchi subyektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir. Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda qarorlar qabul qilish uchun zarur bo`lgan axborotni taqdim etish maqsadida faoliyat turlarini chegaralash yo`li bilan ko`rsatilishi mumkin. Daromadlar va xarajatlarning xo`jalik yurituvchi subyektning ish natijalarini ko`rsatish imkoniyatini beradi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, omonat egalarining xususiy sarmoyaga ulushlari daromad hisoblanmaydi, xususiy sarmoyaning egalari o`rtasida taqsimlanishi esa xarajat hisoblanmaydi. Moliyaviy natijalarni moliyaviy hisobotda aks ettirish masalasi eng muhim masala hisoblanadi. Bunda quyidagi talablarga amal qilinadi: - aktivlarning ko`payishi va majburiyatlarning kamayishi bilan bog`liq bo`lgan bo`lg`usi iqtisodiy foydaning o`lchangan ko`payishi paydo bo`lganda

daromad moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda aks etadi. Daromadlarni tan olish aktivlarning ko`payishi va majburiyatlarning kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda yuzaga kelishi lozim; - xarajat aktivlarning kamayishi va majburiyatlarning ko`payishi bilan bog`liq bo`lgan bo`lg`usi iqtisodiy foydaning o`lchangan kamayishi paydo bo`lganda moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda aks etadi. Xarajatlarni tan olish majburiyatlardagi ko`payish yoki aktivlarning kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda yuzaga kelishi lozim. Xarajatlarni belgilash mulkni, ishlab chiqarishni boshqarish hamda mahsulot sotish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko`rsatish va zararlar bilan bog`liq. Ular odatda pul mablag`lari, moddiy zaxiralar, inshootlar, uskunalar va boshqa aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish, ishlatish shaklida bo`lishi mumkin. Zararlar ham iqtisodiy foydaning kamayganligini bildiradi va o`z tabiatiga ko`ra boshqa xarajatlardan farq qilmaydi. Zararlar boshqa aktivlarni sotishda yoki tabiiy ofatlar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin. 1 Sotishdan tushgan yalpi moliyaviy natija (Yamn) = Mahsulot (ish, xizmat)ni sotishdan kelgan sof tushum (St) - Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxi (Tn) 2 Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (Mfmn) = Y aMN - Davr xarajatlari (Dx) + Boshqa operatsion daromadlar (Bd) 3 Moliyaviy faoliyat natijasi (Mfn) = Moliyaviy faoliyatdan kelgan daromadlar (Mfd) - Moliyaviy faoliyatga ketgan xarajatlar (Mfx)

4 Tasodifiy (favqulodda) foyda yoki zarar (Tf) (Tz) = Tasodifiy (favqulodda) daromad (Td) - Tasodifiy (favqulodda) xarajat (Tx) 5 Soliq to`langunga qadar bo`lgan umumiy moliyaviy natija foyda (Yaf) = Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (Mfmn) + Mf n + T f 6 Sof foyda (Sf) = Soliq to`langunga qadar umumiy moliyaviy natija foyda (Yaf) - Soliqlar va ajratmalar (S) 7 Taqsimlanm agan foyda (Tmf) = Sof foyda (Sf) - Dividendlar (Dv) rasm. Umumiy moliyaviy natijalar, ularning tarkibi, tuzilishi va ko`rsatkichlarning bir-biri bilan bog`liqligi Moliyaviy natijaga daxldor bo`lgan elementlarning bog`liqligi yuzasidan analitiklar quyidagi qoidaning saqlanishiga muhim ahamiyat qaratishi lozim. Moliyaviy natijaga daxldor birliklar va ularning uzviyligi F1/F0 ST1/ST0 XK1/XK0 A1/ A0 1 Sof foydaning o`sishi Sotishdan tushumning o`sishi Xususiy kapitalning o`sishi Aktiv lar ning o`sishi 1 00 1. Aktivlar o`sishining sharti 2. Moliyaviy salohiyatning o`sish sharti 3. Iqtisodiy salohiyatning o`sish sharti

4. Faoliyatning rivoji va taraqqiyotning sharti Analitiklar yuqoridagi bog`lanishlarda albatta “oltin qoida”ning saqlanishiga e`tibor qaratishlari lozim. Negaki, ushbu qoidaga amal etmasdan biznesning hayotiyligini, faoliyatning davomiyligini, iqtisodiy rivojlanishning makroiqtisodiy barqarorligini ta`minlab bo`lmaydi. “O`zbekiston temir yo` llari” AJda moliyaviy natijaga daxldor birliklar va ularning uzviyligi Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+;-) O`sishi, % Daxldorlik Sof foyda 507 693 607 974 038 284 466 344 677 191.8 191.8 >154.0 Sotishdan sof tushum 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 154.0 154>130.7 Xususiy kapital 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 130.7 130.7<184.0 Aktivlar 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 184.0 184.0>100 Sof foyda daxldorlik darajasi sotishdan sof tushumdan nisbatan yuqori bo`lgan, sof tushumning xususiy kapitalga daxldorlik darajasi yuqori bo`lgan, xususiy kapitalning aktivlarga daxldorlik darajasida nisbat saqlanmagan. Korxonadagi umumiy holatni ijobiy baholash mumkin. “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512

Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshqa operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607 Moliyaviy natija, foyda va rentabellik ko`rsatkichlarini baholash va tahlil qilish yo`llari Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotni tahlili o`qish, vertikal, gorizontal, trendli tahlil, moliyaviy koeffitsiyentlar va qiyosiy tahlil, omilli tahlil usullaridan foydalangan holda olib boriladi. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotni o`qishda uning satrlar bo`yicha ko`rsatkichlar tarkiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy qatorlarning qiymat ifodasiga, hisobot davri va o`tgan yilning shu davri bo`yicha ma`lumotlarga umumiy izoh beriladi. Vertikal tahlilda moliyaviy natijalarning shakllanishini bir qatorli va ko`p qatorli usullarida o`zaro farqlanishlariga va nisbiy o`zgarishlariga baho beriladi. Bunda asosiy jihat yakuniy ya`ni jamlangan moliyaviy natijalar qatorida tarkib bo`yicha foyda va zararlarning salmog`iga baho beriladi. Gorizontal tahlilda esa moliyaviy natijalarning shakllanish qatorlari, ko`rsatkichlari bo`yicha davriy o`zgarishlariga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. Asosli yoki trend tahlilida moliyaviy natijalar va ular tarkibining yillar bo`yicha o`zgarishlariga va dinamik o`zgarishlariga baho beriladi. Eng muhim jihat asos yiliga nisbatan o`zgarishlariga baho berishga qaratiladi.

Moliyaviy natijalar tahlili tashqi va ichki subyektlar tomonidan olib boriladi. Ichki subyektlar tomonidan olib boriladigan tahlil ichki moliyaviy tahlil qatoriga kiritilib, faqat shu korxonaning xodimlari tomonidan olib boriladi. Moliyaviy tahlilda o`rganiladigan ko` rsatkichlar tizimi 1. Daromadlar Mahsulot sotishdan sof tushum 1.1. Boshqa operatsion daromadlar 1.2. Moliyaviy faoliyatdan daromadlar 1.3. Favqulodda daromadlar 2. Xarajatlar Sotilgan mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi 2.1. Davr xarajatlari 2.2. Moliyaviy xarajatlar 2.3. Favqulodda xarajatlar 3. Foyda va zararlar Yalpi foyda (zarar) 3.1. Asosiy faoliyat foydasi (zarari) 3.2. Umumxo`jalik faoliyatining foydasi (zarari) 3.3. Moliyaviy faoliyat foyda (zarar) 3.4. Umumxo`jalik faoliyatining foydasi (zarari) 3.5. Favqulodda foyda (zarar) 3.6. Soliq to`loviga qadar foyda (zarar) 4. Rentabellik ko`rsatkichlari Sotuv rentabelligi 4.1. Xarajat rentabelligi 4.2. Kapital rentabelligi 4.3. Aktivlar rentabelligi 4.4. Asosiy vositalar rentabelligi Tahlilda moliyaviy natijalar (daromad va xarajatlar), foyda va zararlar, rentabellik ko`rsatkichlarini joriy va o`tgan yil ko`rsatkichlari tahlil usullarida retrospektiv tarzda o`rganiladi, o`zgarish sabablari va omillari baholanadi. Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarida ko`pgina tadbirkorlik subyektlari moliyaviy natijalar tahlili yuzasidan quyidagi jihatlarni ochib berishlari lozim: (a) moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta`sirlar; (b) xo`jalik yurituvchi subyektining faoliyatini moliyalashtirish manbalari va u tomonidan ko`zlangan majburiyatlarning kapitalga nisbati koeffitsiyenti;

(d) xo`jalik yurituvchi subyektining (MHXSlarga muvofiq) moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda tan olinmagan resurslari. Moliyaviy natijalar tahlilida o`rganiladigan ko` rsatkichlar tizimi va ularning tahlili Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi , % . Daromadlar (mln so`m): 3 631 337 630 5 687 590 502 2 056 252 872 156.6 Mahsulot sotishdan sof tushum 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 154.0 Boshqa operatsion daromadlar 0 0 0 0 Moliyaviy faoliyatdan daromadlar 269 112 080 506 789 162 237 677 082 188.0 Favqulodda daromadlar 0 0 0 0 . Xarajatlar (mln so`m): 3 337 277 870 4 956 117 015 1 618 939 145 148.5 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar ishlab chiqarish tannarxi 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Davr xarajatlari 568 302 199 752 744 444 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 135 306 333 178 630 359 43 324 026 132.0 Moliyaviy xarajatlar 159 047 300 833 455 050 674 407 750 523.9 Favqulodda xarajatlar 0 0 0 0 . Foyda va zararlar (mln so`m): Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 887 603 512 1 989 514 178 1 131 910 666 224.2 Asosiy faoliyat foydasi (zarari) 454 607 646 1 415 400 093 960 792 447 3.12 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 564 672 426 1 088 734 205 524 061 779 193.0

Daromad solig`i 16 304 363 30 730 577 14 426 214 188.4 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206.0 Sof foyda 507 693 607 974 038 284 466 344 677 192.1 . Rentabellik ko`rsatkichlar, % Sotuv rentabelligi 26.3 38.3 12.0 145.6 Xarajat rentabelligi 35.8 62.3 26.5 174.0 Kapital rentabelligi 6.5 9.6 3.1 147.6 Aktivlar rentabelligi 3.8 4.0 0.2 105.2 Korxonada daromad solig`ini to`lagunga qadar bo`lgan foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 93 foizga yoki 524 061 779 ming so`mga ortgan. Sof foyda summasi mos ravishda o`tgan yilga nisbatan 92.1 foizga qiymatda 466 344 677 ming so`mga o`sgan. Rentabellikning tanlangan va tahlil qilingan turlari bo`yicha holatni ham ijobiy baholash mumkin. Jumladan sotuv rentabelligi o`tgan yilga nisbatan 12 foizga, xarajatlar rentabelligi o`tgan yilga nisbatan 26.5 foizga, kapital rentabelligi 3.1 foizga, aktivlar rentabelligi 0.2 foizga ortgan. “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning buxgalteriya balansi (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil O`zgarishi (+;-) O`sishi, % Aktiv 1. Uzoq muddatli aktivlar 12 593 199 960 10 219 731 945 2 373 468 015 123.2 2. Joriy aktivlar 11 683 693 105 2 978 372 713 8 705 320 392 392.3 Balans aktivi bo`yicha jami 24 276 893 065 13 198 104 658 11 078 788 407 183.9 Passiv 1. O`z mablag`lari manbalari 10 124 233 076 7 745 794 466 2 378 438 610 130.7 2. Majburiyatlar 14 152 659 989 5 452 310 192 8 700 349 797 259.7 Balans passivi bo`yicha jami 24 276 893 065 13 198 104 658 11 078 788 407 183.9

“O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016- 2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil O`zgarishi (+;-) O`sishi, % Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 1 818 575 790 154 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 716 665 124 128.9 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 1 101 910 666 224.2 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 43 324 026 131.8 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 960 792 447 311.6 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 674 407 750 523.8 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 237 677 082 188.1 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 524 061 779 192.9 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 14 426 214 187.5 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 43 290 888 207.5 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607 466 344 677 192.1 Xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyatidan olingan daromadlari tahlili Xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati turi keng qo`llaniladigan va ahamiyatli ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Korxonalarga soliq solish tartiblari, ularning stavkalari, qator imtiyozlar va periferensiyalar ushbu faoliyat turidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Amaldagi me`yoriy huquqiy hujjatlar talabiga muvofiq asosiy faoliyat turini belgilash tartiblariga quyidagicha amal qilinadi:

- Agar asosiy faoliyat turini belgilashda olingan tushumning yoki qo`shilgan qiymat solig`i summasining salmog`iga bosh omil sifatida qaraladi. Eng yuqori tushum olib kelgan, yoki eng yuqori qo`shilgan qiymat solig`ini aniqlangan faoliyat turi deb belgilanadi. - Statistika organlari korxonalarning asosiy faoliyat turini belgilashda ular tomonidan topshiriladigan statistik hisobot manbalariga tayanadilar. Bunda ham asosiy faoliyat turi statistika organi tomonidan korxona ishtirokisiz, mustaqil, sotishdan olingan sof tushum hajmiga qarab belgilanadi. Ba`zi hollarda bir yilda bir marta, boshqalarida esa uni har chorakda belgilash talab etiladi. O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksida asosiy va birgalikdagi faoliyat turlariga quyidagicha ta`rif beriladi: Asosiy faoliyat turi — yuridik shaxsning hisobot davri yakunlari bo`yicha umumiy realizatsiya qilish hajmidagi sof tushum ulushi ustunlik qiladigan faoliyatdir. Birgalikda ishlab chiqarilgan mahsulot — birgalikdagi faoliyat natijasi bo`lgan tovar (ish va xizmat) lardir. Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar tahlilida joriy davrda mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushumning hajmi, sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi, davr xarajatlari, operatsion daromadlar va xarajatlarning tahlili amaldagi “Mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida”gi nizom talablari bo`yicha amalga oshiriladi. Shu sababli yuqoridagi tarkibdan bir muncha farq qiladi. Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasini aniqlashda asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyat turlarini tarkiblash bir mazmunda qaralmaydi. Asosiy faoliyat sifatida mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan eng yuqori tushumga ega qator tarkiblansa, qolgan barcha sotishlar asosiy bo`lmagan faoliyat sifatida tarkiblanadi. Lekin ularning barchasi moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda asosiy faoliyat natijasi (hisobotning 100-satri) sifatida qayd etiladi.

Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasi mahsulot (tovar, ish va xizmat) larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotning 030- satr), davr xarajatlari (040-satr), asosiy faoliyatning boshqa daromadlari (090-satr) dan iborat bo`ladi. Demak, xulosa qilishimiz mumkinki, asosiy faoliyat korxona faoliyatining (ishlab chiqarish, savdo, umumiy ovqatlanish, ijara va h.k.) xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyatlar, soliqqa tortish, imtiyoz va periferensiyalardan kelib chiqib belgilanishi mumkin. Tushumni tan olishda realizatsiya qilishning mazmunini ham aniq tushunib olish lozim. Realizatsiya qilish deganda — sotish, ayirboshlash, beg`araz berish maqsadida tovarlarni jo`natish (topshirish), ishlarni bajarish va xizmatlar ko`rsatish, shuningdek, garovga qo`yilgan tovarlarga bo`lgan mulk huquqini garovga qo`yuvchi tomonidan garovga oluvchiga topshirish nazarda tutiladi. Hisobvaraq-fakturalar, ishlar bajarilganligi yoki xizmatlar ko`rsatilganligi to`g`risidagi dalolatnomalar, tovarlar jo`natilganligini (topshirilganligini), ishlar bajarilganligini, xizmatlar ko`rsatilganligini tasdiqlovchi kvitansiyalar, cheklar va boshqa hujjatlar realizatsiya qilganlikni tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanadi. Asosiy faoliyat natijasi va uning tahlili Asosiy faoliyat natijasi ko`rsatkichlari Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi, % Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 010 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 154.0 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 020 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr.010-020) 030 887 603 512 1 989 514 178 1 131 910 666 224.2 Davr xarajatlari, jami (satr 050+060+ 070+ 080), shu jumladan: 040 568 302 199 752 744 444 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 070 135 306 333 178 630 359 43 324 132.0

026 Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari 080 - - - - Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 090 - - - - Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090) 100 454 607 646 1 415 400 093 960 792 447 3.12 Korxonada mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum summasi o`tgan yilga nisbatan 1 818 575 790 ming so`mga, foizda 54 %ga ortgan. Sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish tannarxi o`tgan yilga nisbatan 716 665 124 ming so`mga foizda 28.9 %ga ortgan. Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 1 131 910 666 ming so`mga foizda 2.2 baravarga ortgan. Davr xarajatlari, operatsion xarajatlarning ham o`sishi kuzatilgan. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari kuzatilmagan. Asosiy faoliyatning natijasi o`tgan yilga nisbatan 960 792 447 ming so`mga yoki 3.12 baravarga ortganligini ijobiy baholash mumkin. Marjinal foyda tahlili Biznesni boshqaruv qarorlarini asoslashda marjinal tahlil muhim rol o`ynaydi. Marjinal foyda tahlilida o`zaro aloqadorlikka ega bo`lgan iqtisodiy ko`rsatkichlarning uchta guruhini tarkiblash mumkin. Bu ko`rsatkichlar ishlab chiqarish (sotish) hajmi, xarajatlar (o`zgaruvchan va o`zgarmas) va foyda ko`rsatkichlaridir. Mazkur usul ko`pincha zararsizlik tahlili deb yuritiladi. Ushbu usul amerika olimlari tomonidan 1930-yillarda ishlab chiqilgan. Uning g`oyaviy muallifi asli kasbi injener bo`lgan Uolter Rautenshtrax hisoblanadi. Uslubiyot negizida,

mahsulot ishlab chiqarish hajmiga muvofiqlikda o`zgarib turuvchi va o`zgarmas xarajatlarning tarkiblanishi turadi. Korxonaning marjinal daromadi – sotishdan tushumdan o`zgaruvchan xarajatlarni chegirish asosida aniqlanadi. Mahsulot birligidan marjinal daromad ushbu mahsulotning bahosi bilan unga ketgan o`zgaruvchan xarajatlarning farqiga teng. Baho tarkibida esa faqat o`zgaruvchan xarajatlar emas, balki doimiy xarajatlar va foyda summasi ham aks etadi. Marjinal tahlilning asosiy jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi: - zararsiz ishlash hajmini aniqlash; - korxonaning xavfsiz (zararsiz) ishlash doirasini belgilash; - foydaning ko`zlangan hajmida mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilab olish; - marjinal daromadlikka erishishda doimiy xarajatlarning kritik darajasini aniqlash; - belgilangan topshiriqlarni uddalashda doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar ta`sirida mahsulot bahosining kritik darajasini belgilab olish. Marjinal daromadning odatda uchta tur ko`rsatkichi hisob-kitob qilinadi: Mutlaq marjinal daromad; Nisbiy marjinal daromad; Operatsion richag. Marjinal daromad ko` rsatkichlari Ko`rsatkichlar Aniqlanishi Belgilar izohi 1. Mutlaq marjinal daromad ST-O`x ST – sotishdan tushum O`x – o`zgaruvchan xarajat 2. Nisbiy marjinal daromad MD/ST MD – marjinal daromad 3. Operatsion richag Fo`/STo` Fo` – mahsulot sotishdan foydaning o`sishi STo` – sotish hajmining o`sishi 4. Mahsulot sotishdan foydaning o`sishi (F1-F0)/F0 Foydaning joriy (1) va o`tgan (0) davr ko`rsatkichi 5. Sotish hajmining o`sishi (S1-S0)/S0 Sotish hajmining joriy (1) va o`tgan (0) davr ko`rsatkichlari

Ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi nashr etilgan adabiyotlarda nazariy jihatdan bayon etiladi. Me`yoriy hujjatlarda esa ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga tarkiblash normalari belgilanmaydi. Shu sababli, amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga tarkiblagan holda hisobga olish tartibiga amal etilmaydi. Moliyaviy natijalarni aniqlashning xalqaro amaliyoti Mahsulot sotishdan sof tushum X1 Sotishdan sof tushum=sotishdan yalpi tushum-sotishga soliqlar O`zgaruv chan xarajatlar Mahsulot hajmining o`zgarishiga bog`liq xarajatlar Marjinal foyda X2 Doimiy xarajatlar Mahsulot hajmining o`zgarishiga bog`liq bo`lmagan xarajatlar Operat sion foyda X3 Davr xarajatlari, asosiy faoliyatining boshqa daromadlari Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar (sotish, ma`muriy va boshqa umumxo`jalik xarajatlari), mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tashqari sotishlardan daromadlar Asosiy faoliyat foydasi X4 Moliyaviy faoliyatdan daromadlar, xarajatlar Moliyaviy tasnifga ega jarayonlardan daromadlar va xarajatlar Umumxo`ja lik faoliyati foydasi X5 Favqu lodda daromadlar , xarajat lar Xo`jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidan aniq farq qiladigan,

ya`ni tez-tez yoki muntazam sodir bo`lmaydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar yoki xarajatlar Soliq to`loviga qadar foyda X6 Soliq idoralari tomonidan belgilangan qoidalarga muvofiq aniqlangan foyda (zarar) Buxgalteriya hisobi bo`yicha foyda -soliq xarajatlari chegirib tashlanishidan oldingi davr foydasi yoki zarari Soliqlar, to`lovlar, yig`imlar X7 Sof foyda X8 Ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga tarkiblashdan maqsad shuki, bu xarajatlarni yuzaga chiqish shakli, o`rni va javobgarlik markazlari bo`yicha hisobga olish hamda xarajatlarni maqsadli boshqarish imkonini beradi. Afsuski, ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlariga tarkiblashda ishlab chiqarish va davr xarajatlariga bir xil mazmunda qarashmoqda. Vaholanki, bu tarkib xarajatlarning har ikkala guruhiga nisbatan ham tarkiblanishi to`g`ri deb qaraladi.

Mahsulot sotishdan olingan tushumni hisoblashda “Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi” (eski tahriri, 1996-yil) Qonunni qabul qilinishi va amaliyotga kiritilishi bilan kassali usuldan hisobga olish usuliga o`tish belgilandi. Buni bevosita hisobning barcha o`zgaruvchi birliklarini o`z ichiga oluvchi korxona hisob siyosatining o`zgarishi bilan xarakterlash mumkin. Demak, marjinal foyda kontributsiyasiga ta`sir etuvchi asosiy birliklardan biri bu – korxona hisob siyosatining o`zgarishidir. Kassali usuldan hisobga olish usuliga o`tilishi marjinal foyda, yalpi summasini oshiradi. Lekin keyingi davrlar bo`yicha uning realligini ta`minlash vazifasi qo`yiladi. Marjinal foyda va uning omilli tahlili hisob-kitoblari Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili shartli Hisobot yili Mahsulot sotishdan yalpi tushum Mo`*Bo` Mx*Bo` Mx*Bx Sotilgan mahsulotni ishlab chiqarish tannarxida o`zgaruvchan xarajatlar Mo`*O`o` Mx*O`o` Mx*O`x Marjinal foyda Mo`(Bo`-O`o`) Mx(Bo`-O`o`) Mx(Bx-O`x) Sotilgan mahsulot tannarxida o`zgarmas xarajatlar Do` Dx Dx Mahsulot sotishdan sof foyda Mo`(Bo`-O`o`)- Do` Mx(Bo`-O`o`)-Dx Mx(Bx-O`x)- Dx Belgilar izohi: Mo`, Mx – o`tgan yil (Mo`) va hisobot yilidagi (Mx) haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori; Bo`, Bx – o`tgan yil (Bo`) va hisobot yilidagi (Bx) sotilgan mahsulotlar birlik bahosi; O`o`, O`x - o`tgan yil (O`o`) va hisobot yilida (O`x) mahsulotlar birligiga o`zgaruvchan xarajatlar; Do`, Dx – o`tgan yil (Do`) va hisobot yilida (Dx) jami o`zgaruvchan xarajatlar.

Yuqoridagi bog`lanishlardan marjinal foyda va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni ham hisob-kitob qilish mumkin. Marjinal foyda ko`rsatkichi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi, hisob-kitob qilinadigan omillarga mahsulotlar miqdori, birlik bahosi va bir birlikka o`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri kiradi. 1. Marjinal foyda va uning o`zgarishiga mahsulot miqdorini o`zgarishi ta`sirini topish uchun quyidagi bog`lanishdan foydalaniladi; Mx * Bo` - Mo` * Bo` = Bo` * (Mx - Mo`) 2. Marjinal foyda o`zgarishiga baho o`zgarishining ta`sirini quyidagi bog`lanishda topish mumkin; Mx * Bx – Mx * Bo` = Mx * (Bx - Bo`) 3. Marjinal foyda o`zgarishiga mahsulot birligiga o`zgaruvchan xarajatlar sarfi o`zgarishini ta`siri quyidagi bog`lanishda topiladi; Mx * O`x – Mx * O`o` = Mx * (O`x - O`o`) Uchta omil yig`indisi jamlangan holda marjinal va sof foyda o`zgarishiga omillar ta`sirini hisob-kitob qilib chiqish mumkin. Korxona foydasini oshirish yo`llariga: sotish hajmini oshirish (tovarlarni kreditga sotish, sotishdan keyingi kafolatlangan xizmat ko`rsatishlar, to`lovlarda turli chegirmalardan foydalanish), narxlarni oshirish, sifatni yaxshilash orqali, talabgor bozorlarni izlab topish, yetkazib berish muddatlarini qisqartirish), mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish (korxona ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalanishni yo`lga qo`yish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish zaxiralaridan tejamli foydalanish, sifatsiz va brak mahsulotlarga yo`l qo`ymaslik) orqali erishish mumkin. Mahsulot sotishdan ko`rilgan yalpi foyda va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili Mahsulot sotishdan ko`rilgan yalpi foyda quyidagi operatsiya va hodisalar natijasida hosil bo`ladigan daromadni hisobga olishda qo`llanilishi kerak: (a) tovarlarni sotish;

(b) xizmatlarni ko`rsatish; (v) boshqa tomonlar xo`jalik yurituvchi subyektning foizlar, royalti va dividendlar ko`rinishidagi daromadlarni keltiradigan aktivlardan foydalanishi. Tovarlarga xo`jalik yurituvchi subyekti tomonidan sotish maqsadida ishlab chiqarilgan tovarlar hamda qayta sotish uchun xarid qilingan tovarlar, masalan chakana savdo bilan shug`ullanadigan sotuvchi tomonidan xarid qilingan tovarlar yoki qayta sotish maqsadida saqlanayotgan yer va boshqa mulklar kiradi. Xizmat ko`rsatish odatda xo`jalik yurituvchi subyektni shartnomada belgilab qo`yilgan topshiriqni kelishilgan davr davomida bajarishini o`z ichiga oladi. Xizmatlar bir yoki bir necha davrlar davomida ko`rsatilgan hollarda ular tegishli davrlar bo`yicha hisobga olinadi. Xo`jalik yurituvchi subyektning aktivlaridan boshqa tomonlar foydalanishi natijasida quyidagi ko`rinishdagi daromadlar yuzaga keladi: (a) foizlar – xo`jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo`lgan pul mablag`lari yoki ularning ekvivalentlaridan yoki xo`jalik yurituvchi subyektiga to`lanishi kerak bo`lgan summalardan foydalanilgani uchun olinadigan haq; (b) royalti – xo`jalik yurituvchi subyektiga tegishli bo`lgan uzoq muddatli aktivlar, masalan patentlar, savdo belgilari, avtorlik huquqlari va dasturiy ta`minotlardan foydalanilgani uchun olinadigan haq; (v) dividendlar – ulushli investitsiyalarning egalariga ularning ayrim turdagi kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda foydaning taqsimlanishi. Daromadlar xo`jalik yurituvchi subyektining faqat o`zi uchun olingan yoki olinadigan iqtisodiy nafning yalpi tushumini qamrab oladi. Uchinchi tomon nomidan undirib olingan summalar, masalan sotishga soliqlar, tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar, qo`shilgan qiymat solig`i, xo`jalik yurituvchi subyektga kelib tushadigan iqtisodiy naf bo`lib xizmat qilmaydi va kapitalning ko`payishiga olib kelmaydi. Shu bois, ular daromaddan chiqarib tashlanadi. Shunga o`xshash, vositachilik munosabatlarida, iqtisodiy nafning yalpi tushumi buyurtmachi nomidan undiriladigan summalarni qamrab oladi, lekin xo`jalik yurituvchi subyektining kapitali oshishiga olib kelmaydi. Buyurtmachi nomidan

undirilgan summalar daromad bo`lib hisoblanmaydi. Aksincha, daromad bo`lib vositachilik haqi hisoblanadi. Milliy hisobchilikda asosiy faoliyatdan olingan daromadlarning muhim qatori sifatida sotishdan sof tushum tarkiblanadi. Sotishdan sof tushum jami tushumdan sotishga soliqlar (egri soliqlarni) chegirish asosida topiladi. Sotishdan yalpi foyda sotishdan sof tushumdan sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larning tannarxini chegirish orqali topiladi. Operatsiya natijasida hosil bo`ladigan daromad summasi odatda xo`jalik yurituvchi subyekt bilan xaridor yoki aktivdan foydalanuvchilar o`rtasidagi kelishuvlar asosida aniqlanadi. U olingan yoki olinadigan tovonning haqqoniy qiymati bo`yicha baholanadi, bunda xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan ruxsat etilgan har qanday savdo chegirmalari yoki ulgurji savdo chegirmalari hisobga olinadi. Tovarlarni (mahsulotlarni) sotilgan qatorga kiritish va tushumlarni daromad sifatida tan olishni moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida quyidagi normalari belgilanadi: (a) tovarlarga egalik qilish bilan bog`liq bo`lgan ahamiyatli risklar va mukofotlar xaridorga o`tkazilganda; (b) xo`jalik yurituvchi subyekt sotilgan tovarlarni endilikda egalik huquqiga xos bo`lgan darajada boshqara olmaganida va ularni samarali darajada nazorat qila olmaganida; (v) daromadning summasini ishonchli darajada baholash mumkin bo`lganda; (g) operatsiyalar bilan bog`liq bo`lgan iqtisodiy nafning olinishi ehtimoli mavjud bo`lganida; (d) operatsiya bo`yicha amalga oshirilgan yoki amalga oshiriladigan xarajatlar ishonchli darajada baholana olganda. Mulkka egalik qilish huquqi bilan bog`liq ahamiyatli risklar va mukofotlar xo`jalik yurituvchi subyekti tomonidan xaridorga o`tkazilishi paytini aniqlash uchun operatsiyaning jihatlarini o`rganish talab etiladi. Aksariyat hollarda, egalik

huquqi bilan bog`liq risklar va mukofotlarning o`tkazilishi xaridorga yuridik egalik qilish huquqi yoki tasarruf qilish huquqining o`tishi paytiga to`g`ri keladi. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda Ko`rsat kichlar Hisobot yili O`tgan yil Farqi (+;-) Daromad Xarajat Daromad Xarajat Daromad Xarajat Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 x 3 362 225 5 50 x 1 818 575 7 90 x Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi x 3 191 287 162 x 2 474 622 0 38 x 716 665 1 24 Sotishdan yalpi foyda 1 989 514 178 887 603 51 2 1 131 910 6 66 Sotilgan mahsulot o`tgan yil bahosi va tannarxida 4 852 124 352 2 865 241 005 3 362 225 5 50 2 474 622 0 38 1 489 898 8 02 390 618 9 67 K1 = ∑ q1s0/∑q0 s0 K1*R0 -P0 ∑ q1pk- ∑ q1 p1 Korxonada mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum, sotilgan mahsulot (ish va xizmat) larni tannarxi, mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foyda o`tgan yilga nisbatan o`zgarishini omilli tahlili yuzasidan amalga oshirilgan qayta hisoblashlarda sotishdan daromadlar o`tgan yilga nisbatan qiyosiy

bahoda 1 418 898 802 ming so`mga, xarajatlar summasi esa 390 618 967 ming so`mga ortganligini ko`rish mumkin. Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foyda va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilar kiradi: - sotish hajmi; - mahsulotlar tarkibining o`zgarishi; - mahsulotlarni sotish bahosining o`zgarishi; - xomashyolar, materiallar, yoqilg`i sarflari ta`riflari o`zgarishi; - moddiy va mehnat sarflarining o`zgarishi. Omillar ta` sirini hisob-kitoblari quyidagi tartibda amalga oshiriladi Ko`rsatkichlar Formulalar Izohi 1. Sotishdan yalpi foydaning umumiy o`zgarishi ∆ R = R1 – R0 R1;R0 – joriy va o`tgan davrdagi yalpi foyda summasi 1.1. Sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi hisobiga ∆R1 = ∑ q1p1- ∑q1 p0 q1p1 – joriy davrda sotilgan mahsulot miqdori va bahosi q1p0 – joriy davrda sotilgan mahsulot o`tgan yil bahosida 1.2. Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi hisobiga ∑ q1pk- ∑q1 p1 pk – xom ashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi 1.3. Sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi hisobiga K1 = ∑ q1s0/∑q0 s0, K1*R0 -P0 K1 – sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi 1.4. Sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishini sotishdan tushumga ta`siri hisobiga R0*K2 K2=(∑ q1p0/∑ q0po- ∑ q1s0/∑ q0s0) R0*K2 – sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishining sotishdan tushumga ta`siri hisobiga 1.5. Bir so`mlik mahsulotga xarajat ∑ q1s0-∑ q1sk sk – shartli baholar o`zgarishi hisobiga korrektirovka qilingan

summasining o`zgarishi hisobiga tannarx 1.6. Sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri hisobiga ∑ q0s0*K1-∑ q0s0 Omillar ta`sirini jamlash Ko`rsatkichlar mln so`m Sotishdan yalpi foydaning umumiy o`zgarishi 1 131 910 666 1.1. Sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi hisobiga 328 676 988 1.2. Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi hisobiga -488 289 775 1.3. Sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi hisobiga 178 891 297 1.4. Sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishini sotishdan tushumga ta`siri hisobiga 1 874 444 428 1.5. Bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi hisobiga -390 618 967 1.6. Sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri hisobiga -371 193 305 Korxonada sotishdan olingan yalpi foyda va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar ta`sirida sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi (328 676 988 ming so`m), sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi (178 981 297 ming so`m), sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishining sotishdan tushumga ta`siri (1 874 444 428 ming so`m) ijobiy ta`sir etgan. Xomashyo va materiallar, energiya safrining ta`rif baholarining o`zgarishi hisobiga (488 289 775 ming so`m), bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi hisobiga (390 618 967 ming so`m) hamda sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri tufayli (371 193 305 ming so`m) yalpi foyda kamayishi kuzatilgan. Barcha omillar ta`sirida mahsulot sotishdan yalpi foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 1 131 910 666 ming so`mga ortgan.

Moliyaviy natijalar tarkibiga kiruvchi xarajatlarning turlari va ularning tavsifi Xo`jalik yurituvchi subyektlar xarajatlari funksiyalar bo`yicha: - mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari; - sotish xarajatlari; - ma`muriy xarajatlar; - boshqa operatsion xarajatlar; - moliyaviy xarajatlar; - favqulodda xarajatlarga tarkiblanadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarining xarajatlari mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari, moliyaviy xarajatlar va favqulodda xarajatlardan iborat bo`ladi. Xo`jalik yurituvchi subyektning barcha xarajatlari ularning xususiyati (masalan, eskirish, xomashyolar xaridi, transport xarajatlari, xodimlarga haq to`lash xarajatlari) ga qarab birlashtiriladi. Masalan: - foydalanilgan xomashyolar va materiallar; - xodimlarga haq to`lash xarajatlari; - eskirish va amortizatsiya xarajatlari; - boshqa xarajatlarga tarkiblanadi. Mahsulot (ish va xizmat) lar ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan, ishlab chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli bo`ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan, ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar. Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni sotish xarajatlari va umumxo`jalik ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar. “Davr xarajatlari”ga quyidagi moddalar kiradi.

1. Sotish xarajatlari: - tovarlarni temir yo`l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot- ulovda tashish xarajatlari; - savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo`yicha xarajatlari; - sotish bozorlarini o`rganish bo`yicha xarajatlar (marketingga, reklamaga sarflangan xarajatlar); - yuqorida sanab o`tilmagan sotish bo`yicha boshqa xarajatlar. 2. Ma`muriy xarajatlar Ma`muriy xarajatlarga quyidagilar kiradi: boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; xizmat yengil avtotransportini va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari; xo`jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo`linmalarini tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari; boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo`lmagan boshqaruvning boshqa texnik vositalarini saqlash va ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari; telekommunikatsiyalar xizmatlari, shu jumladan: mahalliy tarmoqlar abonent raqamidan foydalanganlik uchun to`lov; kanallarni ijaraga berish; ko`chma yo`ldosh va peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish; ma`lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu jumladan internet uchun haq to`lash; shaharlararo va xalqaro telefon so`zlashuvlari uchun haq to`lash; ma`muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to`lash; ma`muriy ahamiyatga ega bo`lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek‚ eskirish (amortizatsiya) xarajatlari; boshqa ma`muruiy xarajatlar; 3. Boshqa operatsiya xarajatlari Boshqa operatsiya xarajatlariga quyidagilar kiradi: kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil etilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno; loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash, shuningdek‚ obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog`idagi

shikastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga o`xshash boshqa xarajatlar yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko`rish uchun javobgar bo`lgan yetkazib beruvchi yoki boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirilishi mumkin bo`lmagan darajada amalga oshiriladi; maslahat va axborot xizmatlariga haq to`lash; auditorlik xizmatlariga haq to`lash, o`tkaziladigan auditorlik xizmatlariga haq to`lash; zararlar, jarimalar, penyalar; boshqa operatsion xarajatlar. 3. Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar: banklar va boshqa moliya-kredit tashkilotlari kreditlari bo`yicha foizlar; mol-mulkni moliyaviy ijaraga olish (lizing) bo`yicha foizlarni to`lash xarajatlari; chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo`yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar; sarflangan (qimmatli qog`ozlarga, sho`ba korxonalarga va hokazolarga) mablag`larni qayta baholashdan ko`rilgan zararlar; o`z qimmatli qog`ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog`liq xarajatlar; moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar. 4. Favqulodda zararlar Favqulodda zararlar – bu xo`jalik yurituvchi subyektlarning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ro`y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlar moddalaridir. Bunga favqulodda moddalar va davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi kerak bo`lgan o`tgan davr moddalari kirmaydi. U yoki bu moddaning favqulodda zararlar moddasi sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak: - korxonaning odatdagi xo`jalik faoliyatiga xos emaslik; - bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak; - boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog`liq emaslik. Tegishli moddalarni favqulodda xarajatlarga kiritish yoki kiritmaslik to`g`risida qarorlar qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo`jalik yurituvchi subyekt alohida iqlim

sharoitlarida joylashgan bo`lsa, u holda iqlim sharoitlariga bog`liq holdagi ishlamay turib qolishlar favqulodda deb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda “bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak” mezoniga javob bermaydi. Xarajatlar va ular o` zgarishining tahlili Xarajat ko`rsatkichlari Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi, % Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 020 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Davr xarajatlari, jami 040 568 302 199 752 744 444 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 070 135 306 333 178 630 359 43 324 026 132.0 Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari 080 0 0 0 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar jami (satr 180+190+200+210), shu jumladan: 170 159 047 300 833 455 050 674 407 750 523.0 Favquloddagi zararlar 230 0 0 0 0 Foyda solig`i 250 16 304 363 30 730 577 14 426 214 188.4 Foydadan boshqa soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar 260 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206.4 Jami xarajatlar 3 394 256 689 5 070 812 936 1 676 556 247 149.4 Korxonada jami xarajatlar o`tgan yilda 3 394 256 689 ming so`mni, joriy yilda 5 070 812 936 ming so`mni tashkil qilgan. O`tgan yilga nisbatan mutlaq o`zgarishi 1 676 556 247 ming so`mni, o`sish darajasi 149.4 foizni tashkil etgan.

Xarajatlar tarkibi bo`yicha eng yuqori o`zgarish moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar qatoriga to`g`ri kelgan. Ushbu tarkib xarajatlar o`tgan yilga nisbatan 5.23 baravarga ortgan. Shuningdek‚ soliqlar to`lovi bo`yicha xarajatlar ham 188.4 foizga, boshqa soliqlar va yig`imlar bo`yicha xarajatlar 2.06 baravarga ortgan. Davr xarajatlari va boshqa operatsion xarajatlar o`sishi 132 foizni, mahsulot tannarxini o`sishi 128.9 foizni tashkil qilgan. Xarajatlarni baholash va tahlil qilish yo`llari. Xarajatlar o`zgarishiga ta`sir qiluvchi omillar va ularni hisoblash yo`llari Ishlab chiqarish xarajatlarini baholash moliyaviy hisobotlarning muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini baholashda albatta ularning tuzilishi va tabiatini bilish talab etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari “Xarajatlar tarkibi” to`g`risidagi Nizomga muvofiq quyidagi xarajat elementlari bo`yicha tarkiblanadi: - ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar; - ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari va ajratmalari; - ishlab chiqarishda bevosita va bilvosita qatnashayotgan asosiy va nomoddiy aktivlarni eskirish xarajatlari; - ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar. Ularni baholanishi tarkib bo`yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Masalan; mehnat haqini baholanishi hisoblangan mehnat haqi va ajratmalar summasidan yoki mehnat haqi va ajratmalar yuzasidan tan olingan majburiyatlar summasidan kelib chiqib baholanadi. Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya, eskirish qiymatlari belgilangan, qat`iy, normalar asosida hisob-kitob qilingan qiymat bilan baholanadi. Asosiy aktivlar va nomoddiy aktivlar ularning to`liq boshlang`ich qiymati bo`yicha hisobga olinadi. Asosiy aktivlar va nomoddiy aktivlar qiymatini hisobdan chiqarish ularning qiymati to`liq to`langunga yoki obyekt safdan chiqib ketgunga

qadar bo`lgan eskirishini (amortizatsiyani) hisoblash yo`li bilan amalga oshiriladi. Amortizatsiya ajratmalari obyekt foydalanishga topshirilganidan keyingi oydan boshlab amalga oshiriladi. Yerning qiymati amortizatsiya qilinmaydi. Moliyaviy qo`yilmalar buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq hisobga olinadi. Majburiyatlar taraflarning kelishuviga binoan pulda o`lchov bilan aks ettiriladi. Sud qarori bo`yicha yuzaga kelgan majburiyatlar tegishli summada aks ettiriladi. Potensial majburiyatlar dastlabki haqiqiy bahosi bo`yicha aks ettiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiruvchi moddiy xarajatlarni baholanishi asosiy vositalarni yoki nomoddiy aktivlarni eskirishi, mehnat haqi va ajratmalar baholanishidan keskin farq qiladi. Aylanma aktivlarni baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti bo`yicha balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarxi bo`yicha (sotib olish narxi yoki ishlab chiqarish tannarxi) yoki bozor bahosi bo`yicha (sof sotish qiymati) amalga oshiriladi. Moddiy resurslar tarkibiga kiruvchi va ishlab chiqarish xarajatlarida asosiy element hisoblangan zaxiralarni baholanishini buxgalteriya hisobini milliy standartlari bo`yicha quyidagi turlari tarkiblanadi: Meyoriy xarajatlar – bular maqsadli xarajatlar bo`lib, hisobot davri boshida rejalashtiriladi va samarali ish olib borishda ularning kelgusi qiymati qancha bo`lishini ko`rsatadi. Bu usul asosan «standart-kost» deb nom olgan xarajatlarni hisobga olish tizimida ishlatiladi, va bu usul bir xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda qo`l keladi. Bu usulda ishlab chiqarishga sarf qilingan materiallar normativ qiymatda baholanadi. Haqiqiy baho bilan normativ qiymat o`rtasidagi farq hisobot davri oxirida aniqlanib, ularga tegishli tartibda tuzatishlar kiritiladi. Har bir korxona tashkil topganidan keyin, foyda olish maqsadida, albatta moliyalashtirish bilan shug`ullanadi. Foydani ko`paytirishga yo`naltirilgan

aktivlarni boshqarish jarayoni moliyaviy menejmentda leveridj kategoriyasi bilan harakatlanadi. Leveridj bu – tom ma`noda og`ir narsalarni o`zgartira oladigan ma`lum bir kuch (yelka) bo`lib, uning yordamida nisbatan og`ir yuklarni joyidan ko`chirish imkoni tug`iladi. Iqtisodiyotga tatbiq qilinganda, unga uncha katta bo`lmagan o`zgarish ham natijaviy ko`rsatkichning sezilarli darajada o`zgarishiga olib keluvchi omil sifatida qaraladi. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot moddalarini qayta kopanovka qilish va detallashtirish yo`li bilan aniqlanishi mumkin bo`lgan leveridjni uchta turi mavjud. Daromad va leveridjni o`zaro bog`liqligi. Bu guruhlashtirishning ma`nosi shuki, sof daromad ishlab chiqarish va moliyaviy xarakterdagi foyda va xarajatlar o`rtasidagi farq bilan bog`liqdir. Ular bir-birlarini to`ldirmaydilar, biroq har bir harakatni boshqarish mumkindir. Bularning hammasi korxonaning bozor iqtisodiyoti sharoitida bozorning ma`lum qismini egallab, korxona erkin moliyalashtirishiga xizmat qiladi. Sof daromadning qiymati ko`p omillarga bog`liqdir. Korxona faoliyatini moliyaviy boshqaruvi yuzasidan quyidagi ta`sir birliklarini kiritish mumkin: - moliyaviy resuslarning qanchalik darajada oqilona ishlatilganligi; - mablag`lar manbasi tuzilmasini. Mahsulot tannarxining asosiy elementlari bu doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Bunda ular orasidagi farq har xil bo`lishi mumkin. Bu farq korxonaning texnika va texnologiya siyosati bilan bevosita bog`liqdir. Mahsulot tannarxining o`zgarishi umumiy sof daromadni o`zgartirishga olib keladi. Asosiy vositalarni moliyalashtirish, doimiy harakatlarni o`sishiga va o`zgaruvchan xarajatlarni kamayishiga olib keladi. Biroq, bu o`zgaruvchanlik to`g`ri chiziq orqali ifodalanmaydi. Shuning uchun doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarning optimal nuqtasini topish oson ish emas. Ana shu o`zaro bog`lanish ishlab chiqarish leveridjini tashkil etadi.

Shunday qilib, ishlab chiqarish leveridji – bu mahsulot tannarxi va ishlab chiqarish hajmini tuzilmalarini o`zgarishi natijasida yalpi foydaga ta`sir ko`rsatishning potensial imkoniyatidir. Moliyaviy leveridjda, korxona o`zining mablag`lari va qarzga olgan mablag`larini moliyalashtirish manbasi sifatida aks ettiriladi. Qarzga olingan mablag`larni ishlatish korxona uchun ma`lum ushlanishlar bilan bog`liqdir. Korxonaning o`zini mablag`lari bilan uzoq muddatga olingan qarzlar o`rtasida qanday farq (ularning hajmi) bo`lishi, ularning daromadga ta`siri moliyaviy leveridjda o`rganiladi. Shunday qilib, moliyaviy leveridj – bu korxona passividagi uzoq muddatli qarzlarning hajmi va tuzilmasining o`zgarishi orqali foydaga potensial imkoniyatlarning ta`sir qilishidir. Umumiy leveridj – bu o`z ichiga uchta narsani ya`ni, tushum, moliyaviy va ishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlar va sof daromadni oladi. Bu umumiy leveridjni tahlil qilish uchun iqtisodiyotda ma`lum bo`lgan, “o`lik nuqta” sidan foydalaniladi. “O`lik nuqta” usuli. Har bir korxona ishlab chiqarish jarayonida turli xildagi xarajatlarga duch keladi. Yangi hisobotlar rejasiga binoan, mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo`yicha ikkita xarajat hisobi varianti bor. Birinchi, sobiq iqtisodiyotga xos bo`lgan, xarajatlarni egri va to`g`ri xarajatlarga bo`lish orqali mahsulot tannarxini aniqlash. Ikkinchi variant, bu iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ko`p qo`llaniladigan sir bo`lib, bunda korxona xarajatlari o`zgaruvchan (ishlab chiqarish) va doimiy xarajatlarga ajratiladi. O`zgaruvchan xarajatlar sotish hajmiga to`g`ri proporsionaldir. Doimiy xarajatlar esa sotishga bog`liq emasdir. Agar biz doimiy va o`zgaruvchan xarajatlarni doimiy, o`zgaruvchan va yarim o`zgaruvchan xarajatlarga bo`lsak maqsadga muvofiq bo`ladi. O`rtacha tannarx usuli zaxiralarni o`rtacha bahosida ishlab chiqarish tannarxiga olib borishni, Fifo usuli dastlabki kirimni dastlab chiqarishni, Lifo usuli so`nggi kirimni dastlab hisobdan chiqarishni xarakterlaydi.

Bu usullarni farqlashni ahamiyati shundaki, ularning natijaviy ko`rsatkichga ta`siri turlicha bo`ladi. Masalan; o`rtacha tannarx bo`yicha alohida ishlab chiqarish tannarxiga, Fifo usulida alohida, Lifo usulida alohida ishlab chiqarish tannarxi ko`rsatkichlariga ega bo`linadi. Buning ta`sirida natijaviy ko`rsatkich ham turlicha bo`ladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini baholashda boshqa xarajat elementlarini baholanishi xarajatlarning tarkibi bo`yicha farqlanadi. Masalan; xizmatlar shaklida olingan ishlar hajmi ularning haqiqiy qiymati yoki majburiyatlarning tan olingan qiymati bo`yicha baholanadi. Mahsulot (ish va xizmat) lar tannarxini baholash. 4-son BHMSda TMZlarning mahsulot, ishlar va xizmatlar singari turlari tannarxini aniqlash uchun quyidagi usullar taklif etiladi: Oddiy usuli – bir turdagi mahsulot (ish va xizmat) larni ishlab chiqaradigan va yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishga ega bo`lmagan tashkilotlarda qo`llaniladi. Mahsulot (ish va xizmat) lar birligining tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ish va xizmat) lar birliklarining umumiy miqdoriga bo`lish yo`li bilan hisoblab chiqariladi. Me`yoriy usuli – xomashyo, materiallar, mehnat va ishlab chiqarish quvvatidan foydalanishning belgilangan me`yorlari bo`yicha xarajatlarni hisobga olishga asoslangan, u amaliyotda ko`proq qo`llaniladi. Buyurtma usuli – yakka tartibdagi va mayda turkumli ishlab chiqarishga ega bo`lgan tashkilotlarda qo`llanadi. Barcha xarajatlar buyurtmaning yakunlanishiga qadar to`laligicha tugallanmagan ishlab chiqarish deb hisoblanadi. Agar ushbu buyurtma bir xildagi mahsulot (ish va xizmat) lar turkumidan iborat bo`lsa, mahsulot (ish va xizmat) lar birligining tannarxi mazkur buyurtma bo`yicha xarajatlar summasini mahsulot birliklari miqdoriga bo`lish orqali aniqlanadi. Bosqichli usul – boshlang`ich xomashyo va materiallar ishlab chiqarish jarayonida bir qator bosqich, faza, pog`onalardan o`tadigan ishlab chiqarishda qo`llanadi. Ushbu usulda avval barcha mahsulotlar (ish va xizmat) larning tannarxi, so`ngra uning birligi tannarxi aniqlanadi. Bunda bosqichli usul

tashkilotning tarmoqqa mansubligiga bog`liq holda ikki variantda amalga oshirilishi mumkin: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz variantlarda. Xarajatlarni inventar baholash usuli (savdoda). Usul tanlovi TMZlar nomenklaturasiga va ularning turi, ishlab chiqarish turi, uning murakkabligi, tugallanmagan ishlab chiqarish mavjudligi, ishlab chiqarish jarayonining qancha davom etishiga bog`liq bo`ladi. Hisob siyosatida tanlangan usul ochiq ko`rsatiladi. TMZlarni qayta baholash. Korxona hisob siyosatida TMZlar qiymatini aniqlashtirish davriyligi ham ochiq ko`rsatiladi, bu aniqlashtirish TMZlarni joriy qiymatiga sotishning sof qiymatiga muvofiqlashtirish (agar sotishning sof qiymati tannarxdan past bo`lsa, qiymatni arzonlashtirish) maqsadida amalga oshiriladi. TMZlarni hisobdan chiqarishda baholash. Korxona ishlab chiqarishga hisobdan chiqariladigan tovar-moddiy zaxiralarni baholash usulini mustaqil ravishda belgilaydi: Xarid qilingan materiallar birligi tannarxi bo`yicha. Bu usul maxsus loyihalar uchun mo`ljallangan buyumlarga, ular sotib olingan yoki ishlab chiqilganligidan qat`iy nazar qo`llaniladi. O`rtacha tortilgan qiymat bo`yicha (AVECO). Tovar-moddiy zaxiralar har bir birligining qiymati davr boshida aynan bir xil birliklarning o`rtacha tortilgan qiymati va davr mobaynida xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan aynan bir xil birliklarning qiymatidan kelib chiqib aniqlanadi. TMZlar har bir birligi qiymatini AVECO usuli bo`yicha aniqlash davr boshidagi tovar-moddiy zaxiralar qoldig`ining tannarxi va miqdori hamda ushbu davr mobaynida kelib tushgan tovar-moddiy zaxiralarning tannarxi va miqdoridan shakllanadigan, aynan bir xil birliklarning umumiy tannarxini ularning umumiy miqdoriga bo`lish yo`li bilan amalga oshiriladi. O`rtacha qiymat tashkilot tomonidan tanlangan usulga qarab davriy yoki TMZlarning har bir yangi turkumi kelib tushishiga ko`ra hisoblab chiqarilishi mumkin. Vaqt bo`yicha birinchi xaridlar paytida TMZlar tannarxi bo`yicha (FIFO). TMZlarning chiqib ketayotgan birliklari tannarxiga birinchi navbatda xarid

qilingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralarning qiymati kiradi, davr oxiridagi tovar- moddiy zaxiralar qiymati esa oxirgi bo`lib xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralar birliklarining umumiy qiymatidan tashkil topadi. Tovar-moddiy zaxiralarning har bir guruhi (turi) bo`yicha hisobot davri mobaynida qiymatni aniqlashning bittagina usuli qo`llaniladi. Qo`llanadigan usul hisob siyosatida ham aks ettirilishi lozim. Zaxiralarni baholash usullarining ustunlik va kamchiliklari Usullar Ustunligi Kamchiligi . FIFO TMZlarni real baholash imkonini beradi Xarajatlarning eskirishiga olib keladi; foydani potensial tarzda oshiradi; zaxiralar hisobini qiyinlashtiradi . LIFO Ishlab chiqarish xarajatlarini real bo`lishini va foydaning asosligini ta`minlaydi Zaxiralarni past bahoda baholashga olib keladi; zaxiralar hisobini qiyinlashtiradi . AVECO Foydalanish oson, hisob- kitoblar kam Haqiqatdan farq qiluvchi zaxiralar va ishlab chiqarish xarajatlarini baholashga olib keladi . NIFO Zaxiralar va ishlab chiqarish xarajatlarini real baholash imkonini beradi Har safar xarajat paytida TMZlar bahosini aniqlash bo`yicha ko`p harakat qilish talab qilinadi . Normativ qiymat usuli Zaxiralar hisobini yengillashtiradi, chunki ularni qiymati bo`yicha qayd qilishning hojati yo`q Normativ qiymat joriy qiymatni aks ettirmasligi va shuning uchun zaxiralar qiymatini buzib ko`rsatishi mumkin Amaliyotda xo`jalik yurituvchi subyektlarda mahsulotga talabning mavsumiyligi, bozor konyunkturasining o`zgarishi natijasida ishlab chiqarish faoliyati vaqtinchalik to`xtatilish holatlari yuz berishi mumkin. Ushbu vaziyatda ishlab chiqarish bilan bog`liq ayrim xarajatlar, xususan, ushbu ishlab chiqarish bilan bog`liq ish haqi, asosiy vositalarga amortizatsiya xarajatlari to`xtatilmaydi. Chunki ishlab chiqarish jarayoni to`xtagani bilan ishlab chiqarish bilan bog`liq

barcha ishchi xodimlar ishdan bo`shatilmaydi va bu ishchilarga ularni saqlab turish uchun hech bo`lmaganda minimal daraja bo`lsa ham, ish haqi hisoblanadi, shuningdek, ushbu ishlab chiqarish bilan bog`liq amortizatsiya xarajatlari ham amalga oshiriladi. Xarajatlar o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin. Bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar: moddiy sarflar me`yorining o`zgarishi; moddiy sarflar birligi bahosining o`zgarishi. Bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar: ishchilar sonining o`zgarishi; bir ishchiga to`g`ri keladigan mehnat haqining o`zgarishi. Ish haqidan ajratmalarning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar: ajratmalar bazasining o`zgarishi, ajratmalar stavkasining o`zgarishi. Amortizatsiya xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar: amortizatsiyalanadigan qiymat o`zgarishi; amortizatsiya normalarining, tartiblarining o`zgarishi. Boshqa xarajatlar sarfiga ta`sir etuvchi birliklar yuqoridagi tarkibga kirmaydigan va alohida tarkiblanadigan xarajatlarning turiga qarab o`zgaradi. Davr xarajatlari o`zgarishiga ta`sir etuvchi birliklar sotish, ma`muriy, boshqa operatsion xarajatlar tarkibidan kelib chiqib o`rganiladi. Moliyaviy xarajatlar o`zgarishiga ta`sir etuvchi birliklar ularning shakllanish tarkibidan kelib chiqib baholanadi. Favqulodda xarajatlar oldindan rejalashtirilmaydi, ularning yuzaga chiqishi oldindan ko`zda tutilmaydi va tasodifiy tasnifga ega. Asosiy va umumxo`jalik faoliyati foydasi (zarari), ularni aniqlash va tahlil qilish yo`llari

Xo`jalik yurituvchi subyekt asosiy va umumxo`jalik faoliyatidan moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko`rsatkichlari bilan tavsiflanadi. A). Mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o`rtasidagi tafovut sifatida aniqlanadi: YaF = SST – IT Bu yerda: YaF – yalpi foyda; SST – sotishdan olingan sof tushum; IT – sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi. B). Asosiy faoliyatdan ko`rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o`rtasidagi tafovut va plyus asosiy faoliyatdan ko`rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi: AFF = YaF – DX + BD – BZ Bu yerda: AFF – asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX – davr xarajatlari; BD – asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ – asosiy faoliyatdan ko`rilgan boshqa zararlar. S). Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko`rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi: UF = AFF + MD – MX Bu yerda: UF – umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda; MD – moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MX – moliyaviy faoliyat xarajatlari. Asosiy va umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda zararlar tahlili Asosiy faoliyat natijasi Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi,

ko`rsatkichlari % Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 010 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 154.0 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 020 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-020) 030 887 603 512 1 989 514 178 1 131 910 666 224.2 Davr xarajatlari, jami (satr 050+060+070+080), shu jumladan: 040 568 302 199 752 744 444 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 070 135 306 333 178 630 359 43 324 026 132.0 Hisobot davrning soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari 080 - - - - Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 090 - - - - Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030- 040+090) 100 454 607 646 1 415 400 093 960 792 447 3.12 Moliyaviy faoliyatning daromadlari: 110 Dividendlar shaklidagi daromadlar; foizlar shaklidagi daromadlar; moliyaviy ijaradan daromadlar; valyuta kursi farqidan daromadlar; moliyaviy faoliyatning 120- 160 269 112 080 506 789 162 237 677 082 188.1

boshqa daromadlari Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar: 170 Foizlar shaklidagi xarajatlar; Moliyaviy ijara bo`yicha foizlar shaklidagi xarajatlar; valyuta kursi farqidan zararlar; moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar 180- 210 159 047 300 833 455 050 674 407 750 523.9 Umumxo`jalik faoliyatidan moliyaviy natija 564 672 426 1 088 734 205 524 061 779 192.9 Korxona umumxo`jalik faoliyatidan moliyaviy natijalar tahlilidan shuni xulosa qilish mumkinki, o`tgan yilga nisbatan umumxo`jalik faoliyati natijasi 524 061 779 ming so`mga yoki 192.9 foizga ortgan. Bu o`zgarishlar asosan asosiy faoliyat natijasidagi ijobiy farqlanishlar hisobiga ro`y bergan. Negaki, joriy davrda moliyaviy faoliyatdan daromadlar 188.1 foizga o`sgan holda, moliyaviy faoliyatdan xarajatlar 523.1 foizga ortishi kuzatilgan. Ya`ni moliyaviy faoliyatdan daromadlardagi o`zgarishlardan 3 baravar ko`p xarajatlar ortishiga yo`l qo`yilgan. Xo`jalik umumiy (oddiy) faoliyatidan keladigan daromadlar va xarajatlar moddalari muayyan miqdorga etsa va xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyati operatsiyalari mazmuni juda muhim bo`lsa, bu moddalarning mohiyati va miqdori ochib ko`rsatilishi kerak. Moliyaviy hisobotlarga‚ tushuntirishlarda ochib ko`rsatishni talab qiladigan muhim xo`jalik operatsiyalariga quyidagilar kiradi: - mahsulotni sotishning sof qiymatiga qadar TMZni qayta baholab, kamaytirish yoki asosiy vositalar qiymati tiklanmay turib, uni qayta baholab narxini arzonlashtirish, shuningdek‚ bunday qayta baholashlarni bekor qilish;

- xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatini kechiktirish, shuningdek‚ kechiktirishga xarajatlar bo`yicha har qanday zaxiralarni bekor qilish; - uzoq muddatli investitsiyalarni tugatish; - faoliyatini to`xtatish; - sud jarayonlarini yo`lga qo`yish; - zaxiralarni bekor qilish. Favqulodda foyda va zararlar tahlili Foydaning joriy ko`rsatkichi uning o`tgan yillarga tegishli qismi, kelgusidagi kutilishlarini prognoz, ya`ni bashorat qilishda daromad va xarajatlarning alohida tarkibiy qismlarini baholash lozim. Ana shunday tarkibiy birliklardan biri bu favqulodda foyda va zararlar hisoblanadi. Foyda va zararlarni bashoratlashda uning tarkibiy elementlarining takroriyligiga muhim ahamiyat qaratiladi. Lekin, favqulodda moddalar bunday xususiyatga ega emas. Shu sababli‚ ushbu tarkibni o`rganishda favqulodda foyda va zararlarning yuzaga chiqishiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Favqulodda daromad (zarar) – xo`jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya`ni tez-tez yoki muntazam sodir bo`lmaydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar yoki xarajatlardir. U yoki bu moddaning favqulodda zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak: - korxonaning odatdagi xo`jalik faoliyatiga xos emaslik; - bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak; - boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog`liq emaslik. Tegishli moddalarni favqulodda zararlar qatoriga kiritish yoki kiritmaslik to`g`risida qarorlar qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim.

Foyda va zararlarning ushbu qatori favqulodda holatlar ya`ni taraflarning xohish irodasi va harakatlariga bog`liq bo`lmagan, tabiat hodisalari (zilzila, ko`chkilar, bo`ron, qurg`oqchilik va boshqalar), boshqa tabiiy ofatlar yoki ijtimoiy- iqtisodiy vaziyatlar (urush holati, qamal holati, davlat manfaatlarini ko`zlab importni hamda eksportni ta`qiqlash va boshqalar) keltirib chiqargan muayyan sharoitlardagi favqulodda, oldini olib bo`lmaydigan va kutilmagan holatlar bo`yicha majburiyatlari tufayli yuzaga chiqadi. Favqulodda foyda va zararlar tahlili Ko`rsatkichlar Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+;-) O`sishi, % 1 2 3 4 5 6 Favquloddagi foyda va zararlar 230 0 0 0 0 Foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230) 240 564 672 426 1 088 734 205 524 061 779 192.9 Foyda solig`i 250 16 304 363 30 730 577 14 426 214 188.4 Foydadan boshqa soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar 260 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206.4 Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr 240-250-260) 270 507 693 607 974 038 284 466 344 677 192.1 Korxonada joriy davrda va o`tgan davrda ham favqulodda daromadlar va xarajatlar qayd etilmagan. Soliq to`loviga qadar foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 524 061 779 ming so`mga yoki 192.9 foizga ortgan. Foyda solig`i bo`yicha o`zgarish 14 426 214 ming so`mga o`tgan yilga nisbatan ko`p to`langan. Foydadan boshqa soliqlar va to`lovlar summasi ham o`tgan yilga nisbatan 43 290 888 ming so`mga ortgan. Soliq to`langunga qadar foyda tahlili

Korxona faoliyatining umumiy natijasi soliq to`loviga qadar moliyaviy natijada jamlanadi. Soliq to`loviga qadar foyda – foyda solig`i va boshqa soliqlar to`lovining obyekti bo`lganligi sababli uning nomlanishida “soliq to`loviga qadar” so`ziga urg`u berilgan. Soliq to`loviga qadar foyda summasidan foyda solig`i hamda foydadan boshqa soliqlar va majburiy to`lovlar amalga oshiriladi. Amaldagi, “Xarajatlar tarkibi to`g`risida”gi nizomga muvofiq ushbu jamlangan qatorni aniqlash uslubiyotini belgilash mumkin. Soliq to`langungacha olingan foyda, u umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda plyus favqulodda (ko`zda tutilmagan) vaziyatlardan ko`rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqlanadi: STF = UF + FF – FZ Bu yerda: STF – soliq to`langungacha olingan foyda; FF – favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ – favqulodda vaziyatlardan ko`rilgan zarar. Yilning sof foydasi, u soliq to`langandan keyin xo`jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida qoladi, o`zida foydadan to`lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to`lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar to`langunga qadar olingan foydani ifodalaydi: SF = STF – DS – BS Bu yerda: SF – sof foyda; DS – daromad solig`i; BS – boshqa soliqlar. -jadval Sof foyda va uning omilli tahlili Asosiy faoliyat natijasi ko`rsatkichlari Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi, % Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof 010 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 790 154.0

tushum Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 020 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-020) 030 887 603 512 1 989 514 178 1 131 910 666 224.2 Davr xarajatlari, jami (satr 050+060+070+080), shu jumladan: 040 568 302 199 752 744 444 184 442 245 132.3 Boshqa operatsion xarajatlar 070 135 306 333 178 630 359 43 324 026 132.0 Hisobot davrning soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari 080 - - - - Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 090 - - - - Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090) 100 454 607 646 1 415 400 093 960 792 447 3.12 Moliyaviy faoliyatning daromadlari: 110 Dividendlar shaklidagi daromadlar; foizlar shaklidagi daromadlar; moliyaviy ijaradan daromadlar; valyuta kursi farqidan daromadlar; moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari 120- 160 269 112 080 506 789 162 237 677 082 188.1 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar: 170 Foizlar shaklidagi 180- 159 047 300 833 455 050 674 407 750 523.9

xarajatlar; moliyaviy ijara bo`yicha foizlar shaklidagi xarajatlar; valyuta kursi farqidan zararlar; moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar 210 Umumxo`jalik faoliyatidan moliyaviy natija 220 564 672 426 1 088 734 205 524 061 779 192.9 Favquloddagi foyda va zararlar 230 0 0 0 0 Foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230) 240 564 672 426 1 088 734 205 524 061 779 192.9 Foyda solig`i 250 16 304 363 30 730 577 14 426 214 188.4 Foydadan boshqa soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar 260 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206.4 Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr 240- 250-260) 270 507 693 607 974 038 284 466 344 677 192.1 Korxonada o`tgan yilga nisbatan barcha ko`rsatkichlar bo`yicha ijobiy natijalarga erishilgan. Jumladan: - sotishdan yalpi foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 1 131 910 666 ming so`mga yoki 224.2 foizga ortgan; - davr xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 184 442 245 ming so`mga yoki 133.2 foizga o`sgan; - moliyaviy faoliyatdan daromadlar 237 677 082 ming so`mga yoki 188.1 foizga oshgan; - moliyaviy faoliyatdan xarajatlar 674 407 750 ming so`mga yoki 523.9 foizga ortgan;

- umumjo`jalik faoliyati natijasi 524 061 779 ming so`mga yoki 192.9 foizga ortgan; - foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 524 061 779 ming so`mga yoki 192.9 foizga ortgan; - sof foyda summasi o`tgan yilga nisbatan 466 344 677 ming so`mga yoki 192.1 foizga ortgan. Byudjetga to`lovlar va ajratmalarning tahlili Byudjetga to`lovlar va ajratmalar deganda korxonalarning soliqlar va boshqa majburiy to`lovlari bo`yicha majburiyatlari tushuniladi. Ushbu majburiyatlar qisqa muddatli majburiyatlar hisoblanadi. Chunki qonunchilikka muvofiq ular joriy davrda qoplanishi zarur. Soliqlar deganda – muayyan miqdorlarda undiriladigan, muntazam, qaytarib berilmaydigan va beg`araz xususiyatga ega bo`lgan, byudjetga yo`naltiriladigan majburiy pul to`lovlari tushuniladi. Boshqa majburiy to`lovlar deganda – davlat maqsadli jamg`armalariga majburiy pul to`lovlari, bojxona to`lovlari, shuningdek‚ vakolatli organlar hamda mansabdor shaxslar tomonidan yuridik ahamiyatga molik harakatlarni to`lovchilarga nisbatan amalga oshirish uchun, shu jumladan muayyan huquqlarni yoki litsenziyalar va boshqa ruxsat beruvchi hujjatlarni berish uchun to`lanishi lozim bo`lgan yig`imlar, davlat boji tushuniladi. Soliqlarga quyidagilar kiradi: 1) yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`i; 2) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i; 3) qo`shilgan qiymat solig`i; 4) aksiz solig`i; 5) yer qa`ridan foydalanuvchilar uchun soliqlar va maxsus to`lovlar; 6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 7) mol-mulk solig`i;

8) yer solig`i; 10) benzin, dizel yoqilg`isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq. Boshqa majburiy to`lovlar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1) davlat maqsadli jamg`armalariga majburiy to`lovlar: - yagona ijtimoiy to`lov; - byudjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga fuqarolarning sug`urta badallari; - davlat maqsadli jamg`armalariga majburiy ajratmalar; Respublika yo`l jamg`armasiga yig`imlar; 2) davlat boji; 3) bojxona to`lovlari; 4) ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko`rsatish huquqi uchun yig`im. Soddalashtirilgan tartibida to`lanadigan soliqlarga: - yagona soliq to`lovi; - yagona yer solig`i; - tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo`yicha qat`iy belgilangan soliq. Shuningdek, davlat umummilliy dasturlarini amalga oshirish davrida tegishli jamg`armalar tashkil etilishi mumkin bo`lib, ularga qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda majburiy to`lovlar belgilanadi. Soliq va majburiy to`lovlar bo`yicha korxonalarning majburiyatlariga quyidagilar kiradi: - o`z soliq majburiyatlarini o`z vaqtida va to`liq hajmda bajarishi; - qonun hujjatlariga muvofiq buxgalteriya hisobini yuritishi, moliyaviy va soliq hisobotini tuzishi; - davlat soliq xizmati organlariga va boshqa vakolatli organlarga imtiyozlar olish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi; - soliq tekshiruvlari o`tkazilayotgan vaqtda davlat soliq xizmati organlariga soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblab chiqarish, to`lash bilan bog`liq hujjatlar hamda ma`lumotlarni taqdim etishi;

- davlat soliq xizmati organlarining va boshqa vakolatli organlarning hamda ular mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarishi, shuningdek‚ mazkur organlarning, ular mansabdor shaxslarining qonuniy faoliyatiga to`sqinlik qilmasligi shart. Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarning tahlili quyidagi bosqichda amalga oshiriladi: - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha ishonchli va to`liq axborot manbaini shakllantirish; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha korxona va soliq organidagi ma`lumotlarni taqqoslash; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarning o`zgarish dinamikasini aniqlash; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar o`zgarishiga ta`sir qiluvchi omillarni aniqlash va ularning ta`sirini hisoblash; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar tahlili yuzasidan yakuniy xulosalarni shakllantirish; - ichki va tashqi imkoniyatlardan natijaviy omilga ta`sir etishini boshqarish yuzasidan qarorlarni tayyorlash va realizatsiya qilish. Soliqlar va boshqa majburiy to` lovlarning tarkibi tahlili Ko`rsatkichlar nomi Satri O`tgan yil Hisobot yili Farqi (+,-) O`sishi, % 1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`i 280 16 304 363 30 730 577 14 426 214 188.4 2. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i 290 191 645 223 258 722 106 67 076 883 135.1 shu jumladan: shaxsiy jamg`arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga ajratmalar 291 3. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i 300 40 674 456 83 965 344 43 290 888 206.4 4. Qo`shilgan qiymat solig`i 310 271 325 645 417 841 490 146 515 845 153.8

5. Aksiz solig`i 320 - - - - 6. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq 330 - - - - 6. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 340 2 256 400 3 942 012 1 685 612 174.7 7. Yuridik shaxslarning mol- mulkiga solinadigan soliq 350 213 121 506 313 560 412 82 438 906 146.9 8. Yuridik shaxslardan olinadigan er solig`i 360 125 642 301 138 625 410 12 983 109 110.4 Korxonada foydadan soliq to`lovi o`tgan yilga nisbatan 14 426 214 ming so`mga yoki 188.4 foizga ortgan. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i o`tgan yilga nisbatan 67 076 883 ming so`mga yoki 135.1 foizga, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig`i o`tgan yilga nisbatan 43 290 888 ming so`mga yoki 206.4 foizga, qo`shilgan qiymati solig`i 146 515 845 ming so`mga yoki 153.8 foizga, suv resurslaridan foydalanganlik solig`i 1 685 612 ming so`mga yoki 174.7 foizga, mol-mulk solig`i to`lovi o`tgan yilga nisbatan 82 438 906 ming so`mga yoki 146.9 foizga ortgan. Soliq to`lovlari dinamikasi, ularning natijaviy ko`rsatkichlar bilan qiyosiy tahlili Zamonaviy talablarga javob beradigan soliq tizimini yaratish iqtisodiyotni jadal rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish, investitsiya muhitini yaxshilash hamda ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish ko`lamini kengaytirishning asosiy shartlaridan biridir. Jumladan, bu yo`nalishda soliq tizimini takomillashtirish jarayonida xo`jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan soliq yukini izchil kamaytirish maqsadida, eng avvalo, ularning daromadlaridan undiriladigan bevosita soliqlarning salmog`ini kamaytirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Albatta, soliq yukini kamaytirish natijasida korxonalarda o`z ixtiyorida qoladigan mablag`lardan ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish, uning samaradorligini oshirish maqsadida investitsiya

faoliyatini kengaytirish hamda xodimlar mehnatini yanada rag`batlantirish imkoni paydo bo`lmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy va iqtisodiy sohalarda amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgartirishlar va islohotlarning mantiqiy davomi sifatida, jumladan, 2017- 2021-yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan, soliq solish tizimini izchillik bilan soddalashtirish, soliq solinadigan bazani kengaytirish orqali soliq yukini pasaytirish kabi vazifalar belgilangan. Ushbu vazifalar ijrosi yuzasidan, shuningdek, soliq ma`muriyatchiligining zamonaviy uslublarini joriy etish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar yig`iluvchanligini oshirish maqsadida joriy 2018-yilning 18-iyulida Prezidentimizning “Soliq ma`muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarning yig`iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmon bilan soliq tizimini takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarning yig`iluvchanlik darajasini oshirish maqsadida davlat soliq xizmati organlari tizimini isloh qilishning muhim yo`nalishlari belgilab berildi. Jumladan, soliq ma`muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalari va ilg`or avtomatlashtirilgan tahlil uslublarini keng joriy etish, soliq to`lovchilarga, eng avvalo, tadbirkorlik subyektlariga to`g`ridan-to`g`ri muloqotsiz elektron xizmat ko`rsatishga to`liq o`tish vazifasi belgilandi. Bundan ko`zlangan asosiy maqsad, bir tomondan soliq to`lovchilarning behuda qog`oz, yo`l va boshqa sarf-xarajatlarini kamaytirsa, ikkinchi tomondan ta`magirlik kabi korrupsiya holatlarini oldini olishga xizmat qiladi. Shuningdek, soliq majburiyatlarini bajarishda soliq to`lovchilarga har tomonlama ko`maklashish, ularning huquqiy madaniyatini oshirish va soliqqa oid huquqbuzarliklar profilaktikasining ta`sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish hamda soliq nazoratini amalga oshirishning zamonaviy uslublarini joriy etish kabi vazifalar yuqorida aytib o`tilgan ezgu maqsadlarni ko`zda tutadi.

Makroiqtisodiy ko`rsatkichlar dinamikasi va hududlarning soliq salohiyatini tizimli tahlil etish orqali soliq solish obektlarini to`liq qamrab olishni ta`minlash va soliq solinadigan bazani kengaytirish bo`yicha samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish vazifasi esa mahalliy byudjetlarning daromad bazasini oshirib, ularning mustaqilligini ta`minlashga xizmat qiladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida “sog`lom raqobat”ni ta`minlash va “xufyona biznes” yuritish tartiblarini oldini olish yuzasidan ham qator yangi tartiblar belgilanmoqda. O`tgan davr mobaynida xo`jalik yurituvchi subyektlarda tekshirishlarni va ularning faoliyatiga asossiz aralashishlarni qisqartirish natijasida qator ijobiy natijalarga erishildi va bu jarayonlar davom ettirilmoqda. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejadan tashqari va muqobil tekshirishlarning bekor qilinganligi, hisobotlarning shakli va topshirish muddatlari soddalashtirilganligi, yangidan imtiyozlar preferensiyalarning joriy etilishi bilan korxonalar ixtiyorida qoladigan mablag`lar hajmi va ularning samaradorligi hisobiga, byudjetga to`lovlar va tushumlarning salmog`idan o`sish tendensiyalari tobora yaqqolroq ko`rinmoqda. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning byudjetga to`lovlari haqidagi axborotlari moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotga ma`lumotnomada hisob-kitob qilingan va haqiqatda to`langan qiymati bo`yicha aks ettiriladi. jadval Soliq to`lovlari dinamikasi Ko`rsatkichl ar Yillar O`zgarishi (+;-) 2017 y. 2016 y. 2015 y. 2014 y. 2017 y. 2016 y.ga nisbatan 2017 y. 2015 y.ga nisbatan 2017 y. 2014 y.ga nisbatan 1. Foyda solig`i 30 730 577 16 304 363 18 845 215 26 043 300 14 426 214 11 885 362 4 687 277 2. Foydadan boshqa soliq to`lovlari va 83 965 344 40 674 456 4 443 440 56 999 126 39 290 888 79 521 904 26 966 218

yig`imlari Korxonada foydadan soliq va boshqa soliqlar, to`lovlar dinamikasidan shuni xulosa qilish mumkinki, o`tgan davrlar bo`yicha to`lovlar summasi bir muncha ortgan. Asosiy soliq hisoblangan to`langan foydadan soliq summasi o`tgan yillarga nisbatan 2016-yilga nisbatan 14 426 214 ming so`mga, 2015-yilga nisbatan 11 885 362 ming so`mga, 2014-yilga nisbatan 4 687 277 ming so`mga ortgan. Korxonalarda soliq yukini hisoblash yo`llari va tahlili Soliq yuki mamlakat soliq tizimi ko`rsatkichlarining majmuasini ifodalaydi. Soliq yuki – soliq tushumlarining yalpi ichki mahsulot (YaIM) tarkibidagi ulushidir. Soliq yukini nafaqat mamlakat miqyosida, balki tarmoq, hudud yoki alohida olingan soliq to`lovchilar, korxonalar uchun ham aniqlash mumkin. Makroiqtisodiy darajada soliq yuki soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar summasini yalpi ichki mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. Uning ko`rinishi quyidagicha: CYu = S + T / YaIM * 100 Bu yerda: SYu – soliq yuki; S – soliqlar; T – to`lovlar; YaIM – mamlakatdagi yalpi ichki mahsulot. Korxonalarda soliq yuki ular oladigan daromadlariga nisbatan aniqlanadi. Ya`ni, mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hajmidan, yoki yangidan yaratilgan qiymatdan kelib chiqib hisoblanadi. Korxonalarda soliq yukini mahsulot (ish va xizmat) larni sotish hajmiga hamda qo`shilgan qiymatga nisbatan aniqlash formulalarini quyidagi mazmunda tuzib chiqish mumkin. Sotishdan tushumga nisbatan: a) SYu=S+T/ ST

Qo`shilgan qiymatga nisbatan: b) SYu=S+T/ QQ Bu yerda: F(D) – foyda (daromad); ST – sotishdan tushum; QQ – qo`shilgan qiymat. Qo`shilgan qiymat deganda ma`lum tovar (ish va xizmat) larni ishlab chiqarish jarayonida tovar (ish va xizmat) larga yangidan ishlov berish jarayonida qo`shiladigan qiymat tushuniladi. Qo`shilgan qiymat tarkibiga amortizatsiya ajratmalari, mehnat haqi to`lovlari, ijtimoiy ajratmalar, egri va boshqa soliqlar hamda foyda ham qo`shiladi. Soliq yukining tahlili Yillar Hisoblangan va to`langan soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar summasi Sotishdan tushum Yangidan yaratilgan qiymat Soliq yuki Sotishdan tushumga nisbatan Qo`shilgan qiymatga nisbatan A 1 2 3 4 5 2016 yil 860 969 894 3 362 225 550 2 474 622 038 25.5 34.7 2017 yil 1 247 387 351 5 180 801 340 3 191 287 162 24.07 39.1 Farqi (+,-) 386 417 457 1 818 575 790 716 665 124 -0.8 4.4 Korxonada soliq yuki sotishdan tushumga nisbatan 25.5 dan 24.07 ga kamaygan. Yangidan yaratilgan qiymatga nisbatan 34.7 foizdan 39.1 foizga ortgan. Sof foyda va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili Korxonada raqobatdoshlikni ta`minlash birinchi navbatda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, faoliyat natijaviyligini o`stirishga va uning istiqboldagi ko`rsatkichlarni qay darajada ta`minlashiga bog`liq.

Sof foyda hajmining o`sishi ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishning, mehnatga munosabatni o`zgartirishning, investitsion jozibadorlikni oshirish va bozor aktivligini ta`minlashning ham zaruriy sharti ham hisoblanadi. Sof foyda va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga yuqoridagi manbalarni umumlashtirgan quyidagi ta`sir birliklarini kiritish mumkin. Sof foyda va uning o`zgarishiga ta` sir etuvchi omillar Natijaviy ko`rsatkichlar Ta`sir omillari 1.Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foyda Sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi hisobiga Sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi Sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishining sotishdan tushumga ta`siri hisobiga Bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi hisobiga Sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri hisobiga +,- 2.Asosiy faoliyatning foydasi Sotish xarajatlari Ma`muriy xarajatlar Boshqa operatsion xarajatlar Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari +,- Umumxo`jalik faoliyatidan foydaning Moliyaviy faoliyatdan daromadlar Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar +,- Soliq to`loviga qadar foyda Favqulodda daromadlar Favqulodda xarajatlar +,- Sof foyda Foydadan soliq Foydadan boshqa majburiy to`lovlar -

Sof foydaning taqsimoti Ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga (jamg`arish) Rezerv (zaxira) fondini shakllantirishga (jamg`arish) Dividendlarga (iste`mol) Ustav kapitalini oshirishga (qonunda belgilangan tartiblarda) = Taqsimlanmagan foyda Jamlangan, umumlashgan holda to`planadi. Sof foyda va uning omilli tahlili Ta`sir omillari Aniqlash formulasi Ta`sir darajasi Izoh Sotishdan yalpi foydaning umumiy o`zgarishi ∆ R = R1 – R0 1 131 910 666 Sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi ∆R1 = ∑ q1p1- ∑ q1 p0 328 676 988 Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi hisobiga ∑ q1pk- ∑ q1 p1 -488 289 775 Sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi K1 = ∑ q1s0/∑q0 s0, K1*R0 -P0 178 891 297 Sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishini sotishdan tushumga ta`siri hisobiga R0*K2 K2=(∑ q1p0/∑ q0po- ∑ q1s0/∑ q0s0 ) 1 874 444 428 Bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi hisobiga ∑ q1s0-∑ q1sk -390 618 967 Sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri hisobiga ∑ q0s0*K1-∑ q0s0 -371 193 305 Davr xarajatlari, jami shu jumladan: ∆DX=DX1-DX0 -184 442 245 Sotish xarajatlari Sc1- Sc0 - Ma`muriy xarajatlar Sm1- Sm0 - Boshqa operatsion xarajatlar So1- So0 -43 324 026 Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida St1- St0 -

chegiriladigan xarajatlari Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari Pb1- Pb0 - Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) ∆ Af= Af 1- Af 0 960 792 447 Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami shu jumladan: ∆ Mfd 237 677 082 Dividendlar shaklidagi daromadlar D1-D0 - Foizlar shaklidagi daromadlar Fd1-Fd0 - Moliyaviy ijaradan daromadlar MId1-MId0 - Valyuta kursi farqidan daromadlar VKd1- VKd0 - Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari MBd1-MBd0 - Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar, jami shu jumladan: ∆ Mfx -674 407 750 Foizlar shaklidagi xarajatlar Fx1-Fx0 - Moliyaviy ijara bo`yicha foizlar shaklidagi xarajatlar MIx1-MIx0 - Valyuta kursi farqidan zararlar VKx1- VKx0 - Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar MBx1-MBx0 - Umumxo`jalik faoliyatining foydasi (zarari) ∆ Uxfn= Uxfn1- Uxfn0 524 061 779 Favquloddagi foyda va zararlar - Foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230) ∆ Fn= Fn1 – Fn0 524 061 779 Foyda solig`i ∆ Fs= Fs1 – Fs0 -14 426 214 Foydadan boshqa soliqlar va majburiy to`lovlar ∆ Fbs= Fbs1 – Fbs0 -43 290 888 Sof foyda SF1-SF0 466 344 677 Sof foyda o`tgan yilga nisbatan 466 344 677 ming so`mga ortgan‚ bu o`zgarishlar quyidagi ijobiy va salbiy omillar ta`sirida bo`lgan. Ijobiy omillar qatoriga: sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi (328 676 988 ming so`m), sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi (178 891 297 ming so`m),

sotilgan mahsulot tarkibining o`zgarishi (1 874 444 428 ming so`m), moliyaviy faoliyatdan daromadlarning o`zgarishi (237 677 082 ming so`m) ni; Salbiy omillar qatoriga: xomashyo, materiallar, energiya sarflari bahosining o`zgarishi (-488 289 775 ming so`m), bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi (-390 618 967 ming so`m), sotilgan mahsulotlar tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri tufayli (-371 193 305 ming so`mga), davr xarajatlari hisobiga (-184 442 245 ming so`m), moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlarning ortishi hisobiga (-674 407 750 ming so`m), foydadan soliq, foydadan boshqa soliqlar va to`lovlarning o`zgarishi hisobiga (14 426 214 ming so`m hamda 43 290 888 ming so`m) to`g`ri kelgan. Rentabellik ko`rsatkichlari va ularga ta`sir etuvchi omillar tahlili Korxona faoliyati va mahsulotlari raqobatdoshligini ta`minlashning eng muhim tayanchi bu uning rentabellik darajasidir. Rentabellik – nemis tilidangi “rentabel” daromadlik, foydalilik degan ma`noni anglatadi. Uning iqtisodiy mazmunini moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan‚ shuningdek, tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligi ifoda etadi. Rentabellikning bir nechta guruhi aktivlar, ishlab chiqarish, sotuv va kapital rentabelligi guruhi tarkiblanadi. Har bitta guruhga bir necha ko`rsatkichlar tizimi kiritiladi. Lekin baholashda, omilli tahlil etishda ularning har bittasi alohida hisob- kitob qilinadi va baholanadi. Rentabellikning asosiy ko`rsatkichlari: Aktivlar rentabelligi (ROA Return On Assets) = Sof foyda / Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati; Sotuv rentabelligi = Mahsulot (ish va xizmat) lar sotishning yalpi foydasi / Sotishdan sof tushum;

Operatsion faoliyat rentabelligi (ROS Return On Sales) = Operatsion foyda / Sotishdan sof tushum; Xususiy kapital rentabelligi (ROE Return On Equity) = Sof foyda / Xususiy kapital. Qo`shimcha ko`rsatkichlari: Asosiy vositalar rentabelligi = Sof foyda / Asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati ; Xodimlar rentabelligi (ROL) = Sof foyda / Xodimlarga xarajatlar (mehnat haqi fondi va xodimlarga boshqa xarajatlar); Aktivlarning bazaviy foydalilik koeffitsiyenti (Basic earning power) – Soliq to`loviga qadar foyda / Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati (BEP = EBITDA / Aktivlar o`rtacha yillik qiymati; Investitsiyalangan kapital rentabelligi (ROIC) – Operatsion foyda / O`z mablag`lari manbasi va uzoq muddatli qarz kapitali (ROIC = EBIT × (100% - Foyda solig`i stavkasi) / investitsiyalangan kapital. Ayrim hollarda qarz kapitali to`liq olinadi. ROIC = (EBIT × (100% - Foyda solig`i stavkasi) – Qarz kapitali bo`yicha foizlar summasi) / (Xususiy kapital + Qarz kapitali); Jalb qilingan kapital rentabelligi = Sof foyda / (O`z mablag`lari manbasi + uzoq muddatli qarz mablag`lari) (ROCE); Jami aktivlar rentabelligi (ROTA) = Soliq to`loviga qadar foyda / Jami aktivlar; Biznes aktivlari rentabelligi (ROBA) = Sof foyda / Biznes aktivlari; Sof aktivlar rentabelligi (RONA) = Soliq to`loviga qadar foyda / Sof aktivlar; Ishlab chiqarish rentabelligi = Sof foyda / (Asosiy vositalar + Aylanma aktivlar); Marja rentabelligi (Profitability of the margin) – Sotilgan mahsulot bahosi - Sotilgan mahsulot tannarxi / Sotilgan mahsulot tannarxi; Va boshqa ko`rsatkichlar.

Rentabellikda samaradorlik ko`rsatkichlarining: yalpi tushum, xarajat, aktiv, kapitalning har bir so`miga to`g`ri keladigan natijaviylik ko`rsatkichlari: yalpi foyda, operatsion foyda, soliq to`loviga qadar foyda, sof foyda ko`rsatkichlarini aniqlanadi.

Korxona rentabelligi tahlili Ko`rsatkichlar nomi O`tgan yil Hisobot yili Farqi, (+,-) O`sishi, % A 2 3 4 5 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum (satr 010) 3 362 225 550 5 180 801 340 1 818 575 7 90 154.0 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi (satr 020) 2 474 622 038 3 191 287 162 716 665 124 128.9 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-020) 887 603 512 1 989 514 178 1 131 910 666 224.2 Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090) 454 607 646 1 415 400 0 93 960 792 447 3.12 Umumxo`jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr 100+110-170) 564 672 426 1 088 734 205 524 061 77 9 192.9 Foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230) 564 672 426 1 088 734 205 524 061 77 9 192.9 Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr 240-250-260) 507 693 607 974 038 284 466 344 677 192.1 Aktivlarninng o`rtacha yillik qiymati 13 198 104 658 24 276 893 065 11 078 788 407 183.9 Joriy aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 2 978 372 7 13 11 683 693 105 8 705 320 392 392.3 Uzoq muddatli aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 10 219 731 945 12 593 199 960 2 373 468 015 123.2 Asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 3 348 824 840 147.1 Aylanma aktivlarning o`rtacha yillik qiymati 819 530 511 1 047 437 972 227 907 461 127.8 O`z mablag`larining o`rtacha yillik qiymati 7 745 794 466 10 124 233 076 2 378 438 610 130.7 Qarz kapitalining o`rtacha yillik qiymati 5 452 310 192 14 152 659 989 8 700 349 797 256.0 Investitsiyalangan kapitalning o`rtacha yillik qiymati 614 384 306 828 202 670 213 818 36 4 135.0

Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar 895 236 214 1 218 850 312 323 614 098 136.1 Aktivlarning rentabelligi, % 3.8 4.0 0.2 105.2 Joriy aktivlarning rentabelligi, % 17.0 8.3 -8.7 48.8 Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi, % 4.9 7.7 2.8 157.1 Asosiy vositalarning rentabelligi, % 7.1 9.3 2.2 131.0 Aylanma aktivlarning rentabelligi, % 61.9 93.0 31.1 150.2 O`z mablag`larining rentabelligi, % 6.5 9.6 3.1 147.6 Qarz kapitalining rentabelligi, % 9.2 6.8 -2.4 73.9 Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi, % 82.5 117.6 35.1 142.5 Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi, % 56.6 79.9 23.3 141.1 Sotuv rentabelligi, % 26.3 38.4 12.1 146.0 Ishlab chiqarish rentabelligi, % 35.8 62.3 26.5 174.0 Asosiy faoliyat rentabelligi, % 13.5 27.3 13.8 202.2 Korxonada rentabellik ko`rsatkichlari va ularning o`zgarishini o`tgan yilga nisbatan ijobiy baholash mumkin. Jumladan aktivlarning rentabelligi 0.2 %ga, uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi 2.8 %ga, asosiy vositalar rentabelligi 2.2 %ga, ishlab chiqarish zaxiralari rentabelligi 31.1 %ga, o`z mablag`lari rentabelligi 3.1 %ga sotuv rentabelligi 12.1 %ga, ishlab chiqarish rentabelligi 26.5 %ga, asosiy faoliyat rentabelligi 13.8 %ga ortgan. Aniqlanayotgan rentabellik ko`rsatkichining ta`sir birliklari faoliyat samaradorligi va natijaviyligiga olib keluvchi tashkiliy, texnik, iqtisodiy, mehnatni tashkil etish, marketing, menejment va innovatsion yangiliklarga oid omillarning ta`sirida o`zgaruvchan va aniq hisob-kitob qilinadigan ko`rsatkichlarda jamlanuvchi ko`rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Ularni rentabellik turlariga muvofiq quyidagi ta`sir birliklarini tarkiblash mumkin. Rentabellik ko`rsatkichlari va ularning ta` sir birliklari

Rentabellik ko`rsatkichlari Ta`sir birliklari Aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi Joriy aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Joriy aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Uzoq muddatli aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi Asosiy vositalarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi Aylanma aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Aylanma aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`z mablag`larining rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi O`z mablag`lari o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi Qarz kapitalining rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Qarz kapitali o`rtacha yillik summasining o`zgarishi Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Investitsiyalangan kapital summasining o`zgarishi Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlarning o`zgarishi Sotuv rentabelligi Sotishdan yalpi foyda o`zgarishi Sotishdan sof tushum o`zgarishi Ishlab chiqarish rentabelligi Sof foyda o`zgarishi Asosiy va aylanma kapital o`zgarishi Omillar ta`siri rentabellikni aniqlash formulasining murakkabligidan kelib chiqib oddiy va murakkab matematik modellari asosida hisob-kitob qilinadi. An`anaviy usullar sifatida ko`pincha zanjirli bog`lanish usulidan keng foydalaniladi.

Rentabellik ko`rsatkichlari va ularning o`zgarishiga ta` sir etuvchi omillar tahlili (zanjirli usul) Yillar Rentabellik ko`rsatkichlari va ularning darajasi Ta`sir birliklari va ta`sir darajasi Aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 3.8 3.5 -3,3 Hisobot yili 4.0 Farqi (+;-) 0.2 7.3-3.8 4,0-7,3 Joriy aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Joriy aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 17.0 32,2 -40,9 Hisobot yili 8.3 Farqi (+;-) -8.7 49,2-17,0 8,3-49,2 Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Uzoq muddatli aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 4.9 4,6 -1,8 Hisobot yili 7.7 Farqi (+;-) 2.8 9,5-4,9 7,7-9,5 Asosiy vositalarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Asosiy vositalarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 7.1 20,6 -18,4 Hisobot yili 9.3 Farqi (+;-) 2.2 27,7-7,1 9,3-27,7 Aylanma aktivlarning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Aylanma aktivlarning o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 61.9 57,0 -25,9 Hisobot yili 93.0 Farqi (+;-) 31.1 118,9-61,9 93,0-118,9 O`z mablag`larining Sof foyda O`z mablag`lari

rentabelligi summasining o`zgarishi o`rtacha yillik qiymatining o`zgarishi O`tgan yil 6.5 6,0 -2,9 Hisobot yili 9.6 Farqi (+;-) 3.1 12,5-6,5 9,6-12,5 Qarz kapitalining rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Qarz kapitali o`rtacha yillik summasining o`zgarishi O`tgan yil 9.2 8,6 -11,0 Hisobot yili 6.8 Farqi (+;-) -2.4 17,8-9,2 6,8-17,8 Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Investitsiyalangan kapital summasining o`zgarishi O`tgan yil 82.5 76,1 -40,5 Hisobot yili 117.6 Farqi (+;-) 35.1 158,6-82,5 117,6-158,6 Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi Sof foyda summasining o`zgarishi Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi O`tgan yil 56.6 52,2 -28,9 Hisobot yili 79.9 Farqi (+;-) 23.3 108,8-56,6 79,9-108,8 Sotuv rentabelligi Sotishdan yalpi foyda o`zgarishi Sotishdan sof tushum o`zgarishi O`tgan yil 26.3 32,8 -20,7 Hisobot yili 38.4 Farqi (+;-) 12.1 59,1-26,3 38,4-59,1 Ishlab chiqarish rentabelligi Sof foyda o`zgarishi Asosiy va aylanma kapital o`zgarishi O`tgan yil 35.8 44,5 -18,0 Hisobot yili 62.3 Farqi (+;-) 26.5 80,3-35,8 62,3-80,3 Omilli tahlil natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada barcha rentabellik ko`rsatkichlariga sifat omili bo`lgan sof foydaning o`sishi, mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan yalpi foydaning o`zgarishi ijobiy ta`sir qilgan.

Ikkinchi ta`sir birligi bo`lgan aktivlar, joriy aktivlar, uzoq muddatli aktivlar, kapital, qarz kapitali, investitsiyalangan kapital, xodimlar nomidan qilingan xarajatlar, sotuv hajmi, ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishi salbiy ta`sir qilgan. Ularning mutlaq ta`sir darajasini yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan ham ko`rish mumkin. Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash va ular bo`yicha yakuniy analitik xulosalarni tayyorlash, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda muhim masala hisoblanadi. Shu sababli ham moliyaviy natijalar va rentabellik tahlilining yakunida korxonada foydani kelgusida o`stirish yuzasidan (bo`lib o`tgan jarayonlar natijasi va boy berilgan) imkoniyatlarni kelgusida ishga solish va yuqori unum, natijaga erishish yuzasidan aniq chora-tadbirlarni belgilashga hamda sotishga alohida ahamiyat qaratiladi. Foyda va rentabellik doimo qator omillar hisobiga o`zgarib boradi. Shu sababli ham, foyda va rentabellikni o`stirish imkoniyatlarini o`rganishda birinchi navbatda uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarga ahamiyat qaratiladi. Ularning asosiylari qatoriga ishlab chiqarish xarajatlari, sotish hajmi ta`sir birliklari kiritiladi. Ta`sir etuvchi birliklarni ichki va tashqi omillarga bo`lib o`rganish ularni boshqarishni to`g`ri belgilash imkonini ham beradi. Foyda va rentabellik o`zgarishiga ta`sir etuvchi ichki omillarga quyidagilar kiradi: innovatsion aktivlarda mahsulotlarning yangi tarkibini yaratish va ularga xarajatlarni iqtisod qilishning texnologik yangiliklarini qo`llash; tadbirkorlik layoqatining ustunligi; tovarlarning bozoriyligini ta`minlashning muhim omili bo`lgan mahsulot sifatini boshqarish; yangi texnika va texnologiyalarni qo`llash orqali energiya tejamkorligi, moddiy xarajatlar yangi turlaridan foydalanish, ularning sarf me`yorlarini kamaytirish; tovar, ish va xizmatlarning raqobatdoshligini oshirish; yangi bozorlarni o`zlashtirish; mahsulotning xarajat

sig`imini kamaytirish; asosiy va aylanma kapitaldan imkon qadar samarali foydalanish; boshqaruv hisobi, ichki auditga muhim ahamiyat qaratish; samarali boshqaruv tizimini yo`lga qo`yish va h.k.lar kiradi. Tashqi omillar qatoriga: mamlakatda pul-kredit siyosati; byudjet -soliq siyosati; boj to`lovlari va yig`imlari ta`riflari; tovar bozorlari konyunkturasi; inflyatsiya darajasi; ishlab chiqarish resurslari (yoqilg`i, elektr energiya, xomashyo va materiallar) bahosining o`zgarishi va boshqa omillar kiradi. Sof foyda va uni oshirish imkoniyatlari hisob-kitobi Ta`sir omillari Imkoniyatlar Izoh 1. Sotishdan yalpi foydaning umumiy o`zgarishi Sotilgan mahsulot bahosining o`zgarishi hisobiga x Ijobiy 1.2. Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta`rif bahosining o`zgarishi hisobiga -488 289 775 1.3. Sotilgan mahsulot hajmining o`zgarishi hisobiga x Ijobiy 1.4. Sotilgan mahsulot tarkibi o`zgarishining sotishdan tushumga ta`siri hisobiga x Ijobiy 1.4. Bir so`mlik mahsulotga xarajat summasining o`zgarishi hisobiga -390 618 967 1.5. Sotilgan mahsulot tarkibiy o`zgarishlarining tannarxga ta`siri hisobiga -371 193 305 2. Davr xarajatlari, jami shu jumladan: -184 442 245 2.1. Sotish xarajatlari - 2.2. Ma`muriy xarajatlar - 2.3. Boshqa operatsion xarajatlar -43 324 026 2.4. Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari - 2.5. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari - 3. Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) x Ijobiy 4. Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami shu jumladan: x Ijobiy 4.1. Dividendlar shaklidagi daromadlar - 4.2. Foizlar shaklidagi daromadlar - 4.3. Moliyaviy ijaradan daromadlar -

4.4. Valyuta kursi farqidan daromadlar - 4.5. Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari - 5. Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar, jami shu jumladan: -674 407 750 5.1. Foizlar shaklidagi xarajatlar - 5.2. Moliyaviy ijara bo`yicha foizlar shaklidagi xarajatlar - 5.3. Valyuta kursi farqidan zararlar - 5.4. Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar - 6. Umumxo`jalik faoliyatining foydasi (zarari) x Ijobiy 7. Favquloddagi foyda va zararlar - 8. Foyda solig`ini to`lagunga qadar foyda (zarar) x Ijobiy 9. Foyda solig`i -14 426 214 10. Foydadan boshqa soliqlar va majburiy to`lovlar -43 290 888 11. Sof foyda -2 209 993 170 Korxonada sof foydani oshirishning 2 209 993 170 ming so`mlik imkoniyati mavjud. Shundan 1 250 102 047 ming so`m operatsion faoliyatda, 227 766 271 ming so`m davr xarajatlari va operatsion xarajatlarni iqtisod qilishda, 674 407 750 ming so`m moliyaviy faoliyatdan, 57 717 102 ming so`m foydadan soliq hamda foydadan boshqa soliqlar va to`lovlar qatoriga to`g`ri keladi. Rentabellik va uni o`stirish imk oniyatlari hisob-kitobi Ko`rsatkichlar Imkoniyatar Izoh 1. Aktivlarning rentabelligi -3.3 2. Joriy aktivlarning rentabelligi -40.9 3. Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi -1.8 4. Asosiy vositalarning rentabelligi -18.4 5. Aylanma aktivlarning rentabelligi -25.9 6. O`z mablag`larining rentabelligi -2.9 7. Qarz kapitalining rentabelligi -11.0 8. Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi -40.5 9. Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi -28.9 10. Sotuv rentabelligi -20.7 11. Ishlab chiqarish rentabelligi -18.0 Korxonada barcha rentabellik ko`rsatkichlari bo`yicha yetarlicha imkoniyatlar mavjudligini qayd etish lozim. Eng yuqori imkoniyatlar joriy aktivlar rentabelligi,

investitsiyalangan kapital rentabelligi, xodimlar va ularning nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi, sotuv rentabelligida, ishlab chiqarish rentabelligida deyish mumkin. “O`zbekiston temir yo` llari” AJning jamlangan buxgalteriya balansi (2017-2018 yy.) Ko`rsatkichlar 2017-2018yy. 01.01.2017 yil 01.04.2017 yil 01.07.2017 yil 01.10.2017 yil 01.01.2018 yil AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 761 929 334 807 974 274 805 958 807 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan:

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 “O`zbekiston temir yo`llari” AJning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225

550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshka operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshka soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

Похожие

Korxonada moliyaviy natijalar va rentabillik tahlili

Moliyaviy natijalar auditi

Moliyaviy natijalar taxlili

Moliyaviy natijalar auditi uslubiyotining muammolari

Budjet tashkilotlarida moliyaviy natijalar hisobi