Moliyaviy hisobot transformatsiyasi - Экономика - Рефераты

Moliyaviy hisobot transformatsiyasi

Загружено в:

02.10.2022

Скачано:

0

Размер:

184.3427734375 KB

Moliyaviy hisobot transformatsiyasi Reja: 1. MHXS bo’yicha hisobotni tuzishning uslublari 2. Moliyaviy hisobotni transformatsiya bo’yicha tartibga solish 3. Hisobotlarni shakllantirish va nazorat jarayonlari 4. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etish tartibi, uning maqsadi va qo’llanilish sohasi 1

1. MHXS bo’yicha hisobotni tuzishning uslublari MHXS bo’yicha hisobotni tuzishning usullari  Parallel Moliyaviy hisob hisobotning Transformatsiyasi Parallel hisobni yuritish – MHXSning qoidalariga muvofiq ravishda xo’jalik faoliyatidagi dalillarni buxgalteriya hisobining registrlarida aks ettirishni anglatadi. Shunday kilib, xar bir xo’jalik operatsiyasi ikki marta hisobga olinadi (takrorlanadi): birinchi marta - … ikkinchi marta - … Parallel hisobni tashkillashda, MHXS bo’yicha moliyaviy hisobot kursatkichlari MHXS bo’yicha yuritilgan buxgalteriya hisobining ma’lumotlari asosida shakllantiriladi. BHXS bo’yicha tuzilgan hisobot va hisobning qoidalari qay darajada MHXS bo’yicha yuritiladigan hisobga yaqin bo’lsa, shunchalik …  Tanlov: Parallel hisob eki transformatsiya (uzgartirish)? Taqqoslama xarakteristika Parallel hisob hisobotning transformatsiyasi hisobotning ishonchliligi Ishonchlilikning yuqori darajasi Yuqori informatsion xavf Yukori narx Tashkilotning yirik xarajatlari Tashkilotdan yirik xarajatlarni talab etmaydi. hisobotni tuzishdagi tezkorlik BHXS bo’yicha tayyorlangan hisobot bilan deyarli bir vaqtda Faqatgina BHXS bo’yicha hisobotni tayyorlagandan so’ng Qulayligi: hisobotdagi har bir raqam ortida MHXS bo’yicha aks ettirilgan xo’jalik operatsiyasi turganligi uchun hisobotda aks ettiriladigan noaniq axborotning past tavakkalchilik darajasi ko’proq xos. Kamchiligi: Tashkilot tomonidan qilinadigan yirik qo’shimcha xarajatlarni talab etadi (MHXS bo’yicha malakali xodimlarga qilinadigan xarajatlar, dasturiy ta’minot, tashkilot bo’linmalarini qaytadan tashkillash va b.) - Tashkilot moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ko’pgina sohalariga aloqador bo’lganligi uchun uzoq vaqtni talab etadi. 2

Hisobotni MHXSga muvofiq tuzilgan hisobotga transformatsiya qilinishi bu – BHXS bo’yicha tuzilgan hisobot ma’lumotlari asosida quyidagilarni o’zgartirish asosida MHXSga muvofiq hisobot tuzish jarayonidir:  Tan olish (tasniflash va baholash) va  MHXS talablariga muvofiq holda, buxgalteriya hisobining ob’ektlari haqidagi axborotni ochish 2 xil usulda amalga oshirilishi mumkin:  Kompaniyaning o’zi tomonidan;  Tashqi mutaxassislarni jalb etgan holda. MHXSning qanday hujjatlari hisobot transformatsiyasi bo’yicha tushuntirishlarni o’z ichiga oladi? Javob: Tashkilot MHXS bo’yicha birinchi moliyaviy hisobotini tayyorlayotgan sanadan kuchga kirib bo’lgan xamma MHXSlarni qo’llashi kerak. MHXSga o’tish quyidagilarning shakllanishini o’z ichiga oladi: 1. Hisobot sanasida barcha standart talablariga javob beradigan hisob siyosatining shakllanishi; 2. O’tish sanasida MHXS bo’yicha kirish balansi. 3. MHXS bo’yicha birinchi moliyaviy hisobot tayyorlangan sanadan hech bulmaganda bir yil oldingi yil uchun kiyosiy ma’lumotlar; 4. MHXS bo’yicha birinchi moliyaviy hisobot; 5. MHXSga o’tishning ta’sirini tushuntiradigan qo’shimcha ma’lumotlarni ochish. Hisobot transformatsiyasi jarayoni (transformatsiya bosqichlari yoki shakllari) standart ketma-ketlikka ega. Biroq, transformatsiya bosqichlarining mazmuni ko’plab omillarning uyg’unlashuviga bog’liq. Transformatsiya jarayonlarining mazmunini aniqlaydigan omillar: 1. Kompaniyaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati xususiyatlari 2. Tashkilot buxgalteriya hisobining o’ziga xos xususiyati Birinchisi, tuzatishlarning yo’nalishini aniqlab beradi; Ikkinchisi, axborotni yig’ish texnikasini Transformatsiya hisoboti 1. Tayyorlov 2. Ishchi bosqichi 3. Giperinflyatsiya ta’sirining hisobi 4. Xorijiy valyutaga o’tkazish 5. Moliyaviy hisobotning shakllanishi Quyidagini aniqlash zarur:  hisobot transformatsiyasining maqsadini; (standartlar tizimini tanlashga, tuzish va taqdim etish bo’yicha talablarga, amalga oshirish usullariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi) Misol uchun: 3

Tashkilot (shuba korxona) uchun MHXS bo’yicha hisobot tuzishdan maksad, guruhning konsolidallashgan hisobotini shakllantirish hisoblanadi. Bu transformatsiya jarayonlariga qay tarzda ta’sir ko’rsatadi? Bosh kompaniya va uning filiallari uchun yagona hisob siyosatini qo’ llash zarur hisoblanadi. Ayni vaqtda ushbu talabni amalga oshirishning ikkita varianti mavjud. Birinchisi – guruh uchun yagona hisob siyosati ishlab chiqilayotganda, guruxning barcha korxonalari bir xil talablar bo’yicha individual hisobotni tuzadilar va hisobni yuritadilar. Ikkinchisi – bunda individual hisobot ma’lumotlari mustaqil hisob siyosati bo’yicha shakllantiriladi, konsolidatsiya maksadlari uchun esa yagona hisob siyosatining talablariga muvofiq ma’lumotlarni kiritish bo’yicha qo’shimcha tuzatishlar amalga oshiriladi. Quyidagilarni aniqlab olish zarur:  MHXSga muvofiq tuziladigan birinchi hisobot qaysi davr uchun tuzilishini;  MHXSga o’tish muddatini qiyosiy ma’lumotlar taqdim etiladigan davrlar soni  Kompaniyaning funktsional valyutasini (baholash valyutasini) va hisobot valyutasini;  hisobotni taqdim etish tilini;  Auditorlik tekshiruviga bo’lgan zaruriyat, baholovchilarning jalb qilinishi  Transformatsiyani amalga oshirish usulini;  Ishning umumiy qiymatini Tashkilot MHXS bo’yicha hisobot transformatsiyasi xizmatini ko’rsatishga oid konsultatsiya shartnomasini tuzish haqidagi masalani ko’rib chiqadi (tashqaridan mutaxassislarning jalb qilinishi). Shartnomani tuzishda nimalarga e’tibor qaratish kerak? Transformatsiya natijalari bo’yicha beriladigan ma’lumotlarning hajmi: Agarda buyurtmachi hisobot transformatsiyasining natijalari bo’yicha MHXSga muvofiq hisobotni faqatgina bir butun holda, hisobot elementlari bo’yicha analitik ma’lumotlar va transformatsion o’tkazmalarning tavsifisiz olsa, ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Keyingi parallel hisobning yuritilishi va navbatdagi hisobot transformatsiyasi ijrochi – kompaniyaga murojaatsiz deyarli mumkin emas. Ishchi bosqichning maqsadi – BHXS va MHXS bo’yicha yuritiladigan hisoblar o’rtasidagi asosiy farqlarni aniqlash va baholash. Bu transformatsiyaning eng mas’uliyatli, uzoq davom etadigan va ko’p mehnatni talab etadigan bosqichidir. Kompaniya moliyaviy-xo’jalik faoliyatining va buxgalteriya hisobi tizimining BHMS bo’yicha tahlili: Shu jumladan, hisob siyosati, ishchi schyotlar rejasi tahlili, operatsiyalar tahlili. MHXS bo’yicha hisob siyosatining shakllanishi 4

Milliy hisobotni transformatsiya qilishda kompaniyalar BHMS ga oid schyotlar rejasi bilan MHXSga muvofiq hisob ob’ektlarining ro’yxati o’rtasidagi farqka duch keladilar. Bu masalani qanday hal qilish mumkin? Javob: 1. MHXSga muvofiq schyotlar rejasini milliy asosdagi analoglarga mos holda mustaqil qo’llash. 2. Hisobot moddalari darajasida ishlash (MHXS bo’yicha schyotlar rejasini ishlab chiqmaslik) Tashkilot MHXSga muvofiq hisob usulining u yoki bu turini tanlashda qiyinchilikka duch keladi. Savol: MHXS bo’yicha hisob siyosatini ishlab chiqishda kanday holatlarni e’tiborga olish kerak? Javob: Yuqori mehnat talabligi – …. MHXSga muvofiqligi  … MHXSga muvofiq hisobot tuzishdan maksad  … Savol: Agar kompaniya o’z diqqat e’tiborini kompaniyaning kapitallashuv darajasini oshirishga qaratgan bo’lsa, MHXSga muvofiq qanday hisob siyosatini tanlash kerak ? Javob:  Kayta baholangan kiymat bo’yicha hisob Modeli  MHXS 16, MHXS 38  Zahiralarni baholash metodi – FIFO  MHXS 40 “Investitsiyalar va ko’chmas mulk”  O’rtacha qiymat bo’yicha hisob yuritish modeli. BHMS va MHXSlarga ko’ra yuritilgan hisoblardagi farqlar asosiga ko’rilgan transformatsiya yozuvlarini shakllantirish uchun ma’lumotlarni yig’ish (ishchi hujjatlarni to’ldirish). Ishchi transformatsiya jadvallari ob’ekt muvofiq yoki operatsion asos bo’yicha tuziladi. Asosiy vositalar buxgalteriya hisobi bo’yicha ishchi transformatsiya jadvallarining tuzilishi:  Boshlang’ich qiymati;  Amortizatsiya (davr boshiga, davr uchun, davr oxiriga;) qadrsizlanishdan zararlar.  Ishga tushirish sanasi  Balans qiymati  Va boshqalar 5

Transformatsiya qaydlari (2 turda): 1. Moliyaviy hisobot elementlarining tasniflanishi o’zgarishi bilan bog’lik bo’lganlari 2. Moliyaviy hisobot elementlarini baholashni o’zgartiradigan o’tkazmalar. 1. Moliyaviy hisobot elementlarining tasniflanishi o’zgarishi bilan bog’lik bo’lganlar:  Qayta tasniflash  Yangi hisob ob’ektlarining joriy etilishi  MHXSga muvofiq tan olishning talablarini qondirmaydigan istisnolar Jamlovchi transformatsiya jadvalini to’ldirish (foyda va zararlar xaqidagi hisobot va balansni tayyorlash) Pul mablag’larining xarakati to’g’risidagi hisobot va kapital xarakati xaqidagi hisobotni tuzish uchun ma’lumotlarni to’plash MHXSga muvofiq tayyorlangan kapitaldagi o’zgarishlar haqidagi hisobot va pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlari quyidagilar asosida shakllanadi:  Transformatsiya kilingan foyda va zararlar haqidagi hisobot xamda balans  Shuningdek, ishchi bosqichda to’plangan ko’shimcha ma’lumotlar Transformatsiyani amalga oshirishda qabul qilingan, baholangan muhokama va soddalashtirish, transformatsiya tavsiflari bo’yicha matnli fayl yaratish. MHXS 29 «Giperinflyatsiya sharoitida moliyaviy hisobot» MHXS 29 inflyatsiyani Giperinflyatsiyaga o’tishining absolyut darajasini belgilamaydi. Giperinflyatsiya iqtisodiyotining xarakteristikasi: 1. Aholi o’zining jamg’armalarini pulsiz shaklda yoki barqaror xorijiy valyutada saqlashni afzal ko’radi. 2. Pul mablag’lari mahalliy valyutada emas, balki turg’un chet el valyutasiga nisbatan qaraladi (narxlar ushbu valyutada o’rnatilishi mumkin). 3. Kreditga sotish va etkazib berish kredit muddati davomida xarid qobiliyatining kutilayotgan yo’qotishlarni o’rnini qoplaydigan narxlarda amalga oshiriladi, xattoki bu muddat davomiy bo’lmasa ham. 4. Foiz stavkalari, ish haqi va narxlar baho indeksiga bog’lanadi 5. Uch yil davomida inflyatsiyaning umumiy darajasi 100 % dan ortadi yoki shunga yaqinlashadi. MHXS 29 ga muvofiq, quyidagilar zarur:  Umumiy xarid kobiliyatidagi o’zgarishlarni aks ettiradigan umumiy baholar indeksini tanlash (qoidaga ko’ra, iste’mol baholari indeksini).  Balansdagi nomonetar moddalarni qayta hisob-kitobini amalga oshirish.  Foyda va zararlar haqidagi hisobot moddalarini qaytadan hisoblash. 6

Monetar moddalar o’z ichiga pul moddalarini va pul mablag’lari bilan so’ndiriladigan moddalarni, ya’ni debitor hamda kreditor qarzdorliklarni, moliyaviy investitsiyalarni o’z ichiga oladi. Pul moddalari o’z ichiga pul vositalarini hamda pul vositalarining ekvivalentlarini oladi (yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar). Monetar moddalar tarkibiga kirmaydigan aktivlar va majburiyatlar nomonetar moddalar hisoblanadi. Funktsional valyuta (baholash valyutasi) bo’lib, qo’llanilishi kompaniyaga muhim ta’sir ko’rsatadigan va kompaniyaning ko’pchilik operatsiyalari amalga oshiriladigan valyutasi hisoblanadi. Moliyaviy hisobotni taqdim etish valyutasi funktsional valyutaga mos kelmasligi mumkin (taqdim etishdagi qulaylik uchun). Masalan, funktsional valyutasi so’m bo’lgan kompaniya, moliyaviy hisobotni evroda taqdim etishi mumkin. MHXS 21 ga muvofiq:  Chet el valyutasiga o’tkazish metodikasi - kompaniyaning funktsional valyutasi iqtisodiy giperinflyatsiyali mamlakatning valyutasi ekanligi yoki yo’qligiga bog’liq bo’ladi. Agar kompaniyaning funktsional valyutasi giperinflyatsion valyuta bo’lsa:  U holda, dastlab MHXS 29 dagi vaziyatlar qo’llaniladi,  So’ng hisobot ma’lumotlari hisobot sanasidagi kurs bo’yicha xorijiy valyutaga o’giriladi (masalan, AQSh dollariga). MHXSga muvofiq axborotni ochib berish: 1. Hisob siyosati 2. Moliyaviy hisobotga izoxlar 3. MHXS bo’yicha hisobot shaklining ko’rsatkichlari milliy va yoki taqdimot valyutadagi jamlovchi transformatsiya jadvalining ustuni bo’lgan «MHXS bo’yicha ma’lumotlar» asosida shakllanadi. Agarda hisobotni chet tilida (masalan, ingliz tilida) taqdim etishga zaruriyat bo’lsa, professional tarjimani amalga oshirish kerak. 2. Moliyaviy hisobotni transformatsiya bo’yicha tartibga solish Xalqaro moliyaviy hisobotni taqdim qilish masalalari bevosita 1-son BHXS, 8-son BHXS va 7-son BHXSlarda ko’zda tutilgan. Bundan tashqari, 2.4-jadvalda ko’rsatilganidek, moliyaviy hisobotning alohida komponentlari va ayrim ob’ektlar to’g’risidagi axborotlarni tavsiflash masalalari 10, 30, 14, 26, 29, 34, 35, 15, 21, 24, 33-sonli BHXSlarida ham yoritilgan. 1-son BHXS “Moliyaviy hisobotni taqdim qilish” standartida moliyaviy hisobotni taqdim qilishning umumiy qoidalari, hisobotlarning tarkibi va mazmuniga qo’yiladigan minimal talablar keltirilgan. 7

Ushbu standartning maqsadi korxonaning o’z moliyaviy hisobotining o’tgan davrlardagi moliyaviy hisobotiga hamda boshqa korxonalarning moliyaviy hisobotlariga taqqoslanuvchanligiga erishish uchun umumiy maqsadlardagi moliyaviy hisobotni taqdim qilishning negizini ta’min etish bo’lib hisoblanadi. Kompaniya rahbariyati har bir qo’llaniladigan BHXS va Interpritatsiya bo’yicha Doimiy Qo’mitaning interpritatsiyalari talablariga to’liq muvofiq holda hisob siyosatini ishlab chiqishi kerak. BHXSlarida aniqlashlar bo’lmagan va Interpritatsiyalar berilmagan hollarda rahbariyat hisob siyosatini ishlab chiqishda moliyaviy hisob foydalanuvchilari uchun foydali axborotlarni ta’min etishda o’zlarining mushohadalaridan kelib chiqadi. Ushbu mushohadalarni tayyorlashda korxona rahbariyati quyidagilardan kelib chiqadi: faoliyatning uzluksizligi; jamg’arilish; taqdim qilishning ketmaketligi; salmoqlilik; o’zaro qoplash va axborotlarning taqqoslanishligi kiritilgan. Moliyaviy hisobotning har bir komponenti aniq belgilanishi lozim . Moliyaviy hisobotning barcha shakllarida taqdim qilinayotgan axborotlarning etarli darajada tushunilishini ta’min etish maqsadida (5, 95-bet): a) hisobot berayotgan kompaniyaning nomi yoki uning boshqa e’tirof etish belgilari; b) moliyaviy hisobot alohida mustaqil kompaniyani qamrab oladimi yoki kompaniyalar guruhini; s) hisobot sanasi yoki moliyaviy hisobotning taalluqli komponentiga muvofiq kelishiga bog’liq holda moliyaviy hisobot qamrab olgan hisobot davri; d) hisobot davri; e) moliyaviy hisobotda aks ettiriladigan raqamlarning aniqlik darajasi. Moliyaviy hisobotning to’liq komlekti quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: a) buxgalteriya balansi; b) foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot; s) qo’yidagilardan birini aks ettiruvchi hisobot (i) xususiy kapitalning harakati to’g’risidagi hisobot; yoki (ii) mulkdorlar bilan kapital xarakterdagi va ular o’rtasidagi taqsimlash operatsiyalaridan farq qiladigan xususiy kapitalning o’zgarishi to’g’risidagi hisobot; e) pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobot; s) hisob siyosati va hisobotga tushuntirishlar. 8

Ko’pchilik tashkilotlar moliyaviy hisobotdan tashqaritashkilot rahbariyatiga moliyaviy obzor beriladi, qaysiki unda tashkilotning moliyaviy xo’jalik faoliyati tavsif va tushuntirishlar beriladi, uning moliyaviy holati va asosiy muammolar va noaniqliklar tavsifi keltiriladi. Ushbu hisobot quyidagi mazmundagi axborotlarni qamrab oladi. (a) moliyaviy natijalarni belgilovchi asosiy omillar va ularning ta’siri, shu jumladan kon’yukturaning o’zgarishi, qaysiki korxona shu sharoitda faoliyat ko’rsatadi, ushbu o’zgarishlarga tashkilotning reaktsiyasi va ularning ta’siri hamda tashkilotning moliyaviy natijalarni qo’llab-quvatlash va yaxshilashga qaratilgan siyosati, shu jumladan dividend sohasidagi siyosati ham; (b) tashkilotning moliyalashtirish manbalari, uning majburiyatlar va xususiy kapitalga nisbatan rejadagi ko’rsatkichlari; va (s) BHXSlariga muvofiq buxgalteriya balansida tashkilotning tan olinmagan mablag’lari (9). Moliyaviy hisobot albatta korxonaning moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul mablag’lari harakati to’g’risida vijdonan taqdim etishlari shart. Vijdonan taqdim etish hisob tamoyillarida mujassamlashgan aktivlar, majburiyatlar, daromad va xarajatlarni hisobga olish qoidalar va mezonlariga to’liq rioya qilgan holda haqqoniy aks ettirishni anglatadi. Moliyaviy hisobot minimum har yili taqdim qilinishi lozim. Kompaniya ayrim hollarda istisno tariqasida hisobot davrini bir yildan oshadigan yoki kam davrini ham belgilashi mumkin. Bunday hollarda bir yildan farq qiladigan davrdan foydalanish sabablari ko’rsatilib berilishi talab qilinadi (5, 96-b.). Halqaro kompaniyalar rahbariyati korxonaning hisob siyosatini ishlab chiqishi zarur, qaysiki barcha moliyaviy hisobotlar har bir qo’llanilayotgan BHXSlar hamda Doimiy Qo’mitaning standartlarga keltirgan interpritatsiyalariga to’liq muvofiq kelsin. Agarda aniq talablar bo’lmagan hollarda korxona rahbariyati moliyaviy hisobotlarda taqdim qilinayotgan axborotlarning (a) foydalanuvchilar tomonidan qarorlar qabul qilinganda uyg’unligi va (v ) ishonchligini ta’min etishlari lozim. Hisob siyosati – bu korxona tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim qilishda qabul qilingan aniq tamoyillar, negizlar, qoida va tajribalar mujmasidan iborat hujjatdir. Korxona rahbariyati moliyaviy hisobotni tayyorlashda korxona o’z faoliyatini davom ettira olish qobiliyatini baholay olishi lozim. Moliyaviy hisobot korxona o’z faoliyatni uzluksiz davom ettirishi to’g’risidagi, ya’ni rahbariyat korxonaning likvidatsiya qilinishi yoki o’z faoliyatini to’xtatishini mo’ljallamagan yoki ushbu masalani qo’rib chiqish sabablari bo’lmagan yo’l qo’yilishlarga asosan tuzilishi 9

lozim. Agarda ushbu holatlar mavjud bo’lsa korxona hisob siyosatida ularni bayon etishi lozim bo’ladi. Korxona moliyaviy hisobotini pul mablag’lariga doir axborotlardan tashqarisini hisoblash metodiga asosan tuzishlari lozim. Ushbu metodga asosan operatsiya va jarayonlar ular qachon yuz bergan bo’lsa (pul kelib tushushi va pul mablag’larining to’lanishi qat’iy nazar) shu paytda tan olinadi va ular talluqli bo’lgan davrlaridagi hisob registlarida qayd qilinadi va moliyaviy hisobotlarda taqdim etiladi. Xarajatlar foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda sarflangan xarajatlar bilan ishlab topilgan daromadlarning aniq moddalri o’rtasidagi muvofiqlik kontseptsiyasiga asosan tan olinadi. Moliyaviy hisobotlarda moddalarni taqdim qilinishi va ularning tasnifi bir davrdan ikkinchi davrda saqlanishi lozim (taqdim qilishning ketma-ketligi) . Korxona moliyaviy hisobotlarni taqdim qilishda usullarning o’zgartirish kiritish kerak bo’ladi, agarda o’zgargan tarkib ehtimol to’liq saqlanilsa yoki muqobil variantda taqdim qilishdan olinadigan naf muqarrar bo’lsa. Moliyaviy hisobot salmoqli bo’lgan moddalarnigina aks ettirishi lozim. Salmoqli bo’lmagan moddalar anologik xarakterdagi moddalardagi summalar bilan birlashtirilishi va alohida taqdim etilmasligi lozim. Hisobotlarda aktivlar va majburiyatlarning bir birini qoplagan holda aks ettirilishiga yo’l qo’yilmasligi lozim (BHXSlari talab qilgan yoki rux’sat bergan hollardan tashqari). Daromad va xarajatlarning moddalari bir-birini qoplashga agarda BHXSlarida talab etilsa yoki ruxsat etilsa hamda salmoqli bo’lmagan operatsiyalar natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar, qaysiki anologik opratsiyalar natijalari bilan birlashtiriladigan hollarda yo’l qo’yiladi. Moliyaviy hisobotlarda taqdim qilinayotgan axborotlarning o’tgan davr hisobotlaridagi ma’lumotlari bilan taqqoslanuvchanligi ta’min etiladi, agarda BHXSlarida boshqacha holat ko’zda tutilmagan bo’lsa. Hisob siyosati yuqoridagi tamoyillarga tayanishi uning BHXSlariga muvofiqligini ta’min etadi. 8-son BHXSga ko’ra, hisob siyosatini o’zgartirishga – “kompaniyalar ishlab chiqqan yangi buxgalteriya hisobi siyosati amaldagi qonunchilikka va buxgalteriya hisobi standartlari tizimi talablariga muvofiq yoki o’zgartiriladigan hisob siyosati moliyaviy steytmentlar taqdim qilish halotini yaxshilashga olib kelgan hollarda”- ruxsat beriladi. Bunda hisob siyosatidagi o’zgarishlar - “(a) joriy va kelgusi moliyaviy steytmentlarda aks ettirish, ya’ni yangi hisob siyosati joriy qilingan vaqtdan e’tiboran moddalarni hisobga olishda qo’llaniladi, (b) retroaktiv, yangi hisob siyosati qo’llanilgan vaqtdan emas, balki hisobga olinadigan moddalar yuzaga kelgan vaqtdan e’tiboran qo’llaniladi, (s) Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda alohida moddalarga ta’sirini aniqlash va shu asosda hisobot davri boshidagi 10

taqsimlanmagan foyda summasiga o’zgartirish kiritish” - orqali amalga oshirilishi ko’zda tutilgan. 1-son BHMSda moliyaviy hisobotning hisobot davri 1 yanvardan 31 dekabrgacha belgilangan. Hisobotni taqdim qilish muddati esa keyingi hisobot davrining 15- fevraligacha belgilangan. Xalqaro standartlarda moliyaviy hisobot eng kamida har yili taqdim qilinishi qayd qilingan (uning sanalari ko’rsatilmagan) va taqdim qilish muddatlari ko’rsatilmagan. Kompaniyaning buxgalteriya balansi minimum quyidagi chiziqli moddalarni o’z tarkibiga olishi shart: (a) asosiy vositalar; (b) investitsion mulk;; (s) nomoddiy aktivlar; (d). (e), (h), (i)dan tashqari moliyaviy aktivlar; (e) hissali qatnashish metodi bo’yicha hisobga olingan investitsiyalar; (f) biologik aktivlar (g) zahiralar; (h) savdo va boshqa debitorlik qarzlari; (i) pul mablag’lari va ularning ekvivalenti; (j) savdo va boshqa kreditorlik qarzlari; (k) baholanadigan majburiyatlar; (l) moliyaviy majburiyatlar ((j) va (k) bandlaridan tashqari) (m) soliq majburiyatlari va 12-son BHXS talablari, foyda solig’i; (n) muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari va muddati uzaytirilgan soliq aktivlari, 12-son BHXS. (o) xususiy kapital tarkibida berilgan ozchilik hissasi; va (r) joriy qilingan kapital va rezervlar (1-son BHXS, 68). 1-son BHXSda 74-77-moddalarida kompaniyaning to’g’ridan to’g’ri buxgalteriya balansida yoki bo’lmasa hisobotlarga izohlarda aks ettirishi talab etiladigan axborotlar qatori ham keltirilgan. Buxgalteriya balansining xalqaro standartlar talablari asosida tuzilgan shaklini quyidagi ORZU kompaniyasining misolida keltiramiz (2.7-jadval): 2.7-jadval ORZU Buxgalteriya balansi 31 dekabr 2005 (ming AQSh dollari hisobida, aktsiyalardagi raqamlardan tashqari) Dek. 31, 2005 Dek. 31, 2004 Aktivi Uzoq muddatli aktivlar 1. Nomoddiy aktivlar 2. Mulk, bino, mashina va asbob-uskunalar 3. Minus: jamg’arilgan depresiatsiya va amortizatsiya 4. Investitsiyalar 212,196 1,579,58 0 210,486 1,623,113 11

5. (1+2-3+4) Aylanma aktivlar 6. Zahiralar Olinadigan schyotlar: 7. Olinadigan savdo schyotlari 8. Olinadigan boshqa schyotlar 9. Pul mablag’lari va ekvivalentlari 10. Boshqa joriy aktivlar 11. (6+7+8+9+10) 12. Muddat uzaytirilgan soliqlar 13. Muddati uzaytirilgan xarajatlar (5+11+12+13) Aktsionerlik kapitali va majburiyatlar Aktsioner kapital : 14. Imtiyozli aktsiya – Bir donasi qiymati - 100$, 6%, kumlyativ, konvertabil (e’lon qilingan, ishlab chiqarilgan va muomaladagi aktsiya 10000) 15. Oddiy aktsiyalar – Bir donasi qiymati – 10 $, e’lon qilingan 350,000,000 aktsiya, ishlab chiqarilgan va muomaladagi aktsiya 200000,000 16.Taqsimlanmagan foyda (183,792) 694,276 2,302,26 0 961,689 177,502 4,203 121,744 30,452 1295,590 4,475 3602,325 (178,260) 685,150 2,340,489 925,026 182,406 3,205 118,446 25,450 1,254,533 4,475 3,599,497 12

17. Sof foyda 18. Qayta baholashdagi farqlar 1Aktsioner kamchiligining hissasi 20. (14+15+16+17+yoki-18+19) 21. Rezervlar Majburiyatlar 22. To’lanadigan savdo schyoti 23. Boshqa to’lanadigan schyotlar 24. Foyda solig’i bo’yicha majburiyatlar 25. Uzoq muddatli debtlar 26. (22+23+24+25) 27. Muddati uzaytirilgan soliqlar 28. (20+21+26+27) 1,000 2,000,00 0 1,015,38 2 14,800 _______ 3,031,18 2 16,450 309,563 85,480 2,960 155,450 553453 1,000 2,025,000 1,008,317 12,845 3,047,162 15,250 320,500 74,285 3,020 138,040 535,845 1,240 13

1,240 3,602,32 5 3,599,497 “Foyda va zararlar to’g’risidagi” hisobot minimum quyidagi moddalarni o’z tarkibiga olishi lozim: (a) tushum; (b) operatsion faoliyat natijalari; (c) moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar; (d) ishtirok etish metodi bo’yicha hisobga olinadigan assotsiatsiyalashgan va sho’’ba korxonalarning foyda va zararlaridagi hissasi; (e) soliqlar bo’yicha xarajatlar; (f) odatdagi faoliyatidan olingan foyda yoki zararlar; (g) favquloddagi holatlar; (h) ozchilikning hissasi; (i) hisobot davridagi foyda yoki zararlar (1-son BHXS, 81,82). 1-son BHXSning 86-95 moddalarida to’g’ridan-to’g’ri “foyda va zararlar to’g’risidagi” hisobotda yoki bo’lmasa hisobotlarga beriladigan izohlarda aks ettirilishi talab etiladigan moddalar qayd etilgan. Kompaniyalar “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotida yoki unga berilgan izohlarida xarajatlarning xarakteri yoki ularning korxona doirasidagi funktsiyalariga asoslangan xarajatlar tasnifidan foydalangan holda xarajatlar tahlilini keltirishlari lozim. Tahlilning birinchi metodi xarajatlarning xarakteri metodi deb ataladi. Bu metodda “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotda xarajatlar xarakteriga ko’ra (masalan, depresiatsiya va amortizatsiya, materiallar xaridi, transport xarajatlari, ish xaqi, reklama xarajatlari) va korxona ichida turli xil funktsional yo’nalishlar bo’yicha taqsimlanmaydi. Bu metod uncha katta bo’lmagan korxonalarda qo’llash qo’laydir. Xarajatlarning xarakteri metodi yordamida tasniflanishi quyidagi ko’rinishda bo’lishi mumkin: 1. Tushum X 2. Boshqa operatsion daromad X 3. Tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chikarish zahiralaridagi o’zgarishlar X 4. Xom-ashyo va materiallardan foydalanish X 5. Ish xaqi X 6. Depresiatsiya va amortizatsiya xarajatlari X 7. Boshqa operatsion xarajatlar X 8. Jami operatsion xarajatlar (+yoki-3+4+5+6+7) X 14

9. Operatsion faoliyatdan olingan foyda (1+2-8) X Ikkinchi metod xarajatlarning yoki “sotish tannarxi” funktsiyasi metodi deb atalib, bunda xarajatlar ularning funktsiyasiga ko’ra, sotish tannarxi, realizatsiya va ma’muriy faoliyatiga oid xarajatlarga tasniflanadi. Ushbu metod axborot foydalanuvchilarga uyg’un axborotlarni ta’min etishda eng sinalgan va umume’tirof usul hisoblanadi. Ushbu usulda xarajatlarning tasnifi foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda quyidagi ko’rinishda aks ettirilishi mumkin: 1. Tushum X 2. Sotish tannarxi (realizatsiya qilingan tovarlar tannarxi) X 3. Yalpi foyda (1–2) X 4. Boshqa operatsion daromad X 5. Realizatsiya (taqsimlash) bo’yicha xarajatlar X 6. Ma’muriy xarajatlar X 7. Boshqa operatsion xarajatlar X 8. Operatsion faoliyatdan olingan foyda X (3-4-5-6-7) Ushbu metodda tuzilgan foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni Reckitt & Colman pls kompaniyasi misolida ko’ramiz (2.8-jadval): 2.8-jadval ORZU 2005 hisobot yili uchun Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot (ming AQSh dollar hisobida) 2005 y. 2004 y. 15

1. Sof realizatsiya 2. Sotish tannarxi 3. Yalpi foyda (1-2) 4. Realizatsiya bo’yicha xarajatlar 5. Tadqiqot va ishlanmalar xarajatlari 6. Umumiy ma’muriy xarajatlar 7. Boshqa operatsion daromadlar 8. Boshqa operatsion xarajatlar 9. Operatsion faoliyat natijalari (3-4-5-6+7-8) 10. Sho’’ba kompaniyalarga investitsiyadan olingan daromad 11. Foizlar bo’yicha sof xarajatlar 12. Boshqa operatsion bo’lmagan xarajatlar-sof 13. Operatsion bo’lmagan faoliyat natijalari (10-11-12) 4,308,4 90 2,712,5 70 1,595,9 20 1,145,1 71 6,415 256,035 15,650 180,200 4,285,44 5 2,695,40 0 1,590,04 5 1,137,68 1 3,485 265,436 15,323 179,381 14. Foyda solig’iga qadar foyda (9+yoki-13) 15. Foyda solig’i 16. Soliqdan keyingi foyda (14-15) 17. Aktsioner kamchiligining hissasi 18. Sof foyda (16-17) 19. Aktsiyaga foyda 23,749 2,845 415 8,419 5,989 17,760 2,960 14,800 ______ 19,385 4,245 377 7,839 3,971 15,414 2,569 12,845 _______ 16

___ 14,800 0.074 __ 12,845 0.063 Izoh: Xarajatlar funktsiyasi bo’yicha tasniflangan Standart talablariga muvofiq “Xususiy kapitalning o’zgarishi to’g’risidagi hisobot”da quyidagi minimum axborotlar aks ettiriladi: (a) hisobot davrida sof foyda va zararlar; (b) boshqa standartlar talablariga muvofiq to’g’ridan-to’g’ridan xususiy kapitalda tan olinadigan daromad va xarajatlar, foyda va zararlarning har bir moddasi hamda bunday moddalarning summalari; va (c) hisobga olish tartibi 8son BHXSda ko’zda tutilgan hisob siyosatidagi o’zgartirishlar va fundamental xatolarni to’g’irlashlar. Bundan tashqari kompaniyalar ushbu hisobotning o’zida yoki unga beriladigan izohlarda quyidagilarni aks ettirishi lozim: (d) mulkdorlar bilan kapital xarakteridagi operatsiyalar va ular tomonidan taqsimlanishi; (e) hisobot davrining boshida va hisobot sanasiga jamg’arilgan foyda va zararlarning saldosi va hisobot davrida o’zgarishi; va (f) hisobot davri boshi va oxirida aktsionerlik kapitali har bir klassi, emission daromad va har bir rezerv balans qiymati har bir o’zgarishni ochib berish bilan o’rtasidagi tekshiruv (2.9-jadval). 2.9-jadval ORZU 2005 hisobot yili uchun Xususiy kapital o’zgarishi to’g’risidagi hisobot (ming AQSh dollar hisobida) Jami 17 Aktsioner kapital Rezerv kapital Taqsim lanm ag a n foyd a Sof foyda Reckitt & Colm an pls xususiy kapitali hissasi Aktsioner kam chiligining Qayta hisob- lashdagi farq

31/12/2004 Kapitalga badal kiritish va dividend to’lash natijasida o’zgarishi: Kapitalga badal Dividendto’l ovlari Foydada aks ettirilmagan aktsioner kapitaldagi boshqa o’zgarishlar : Kurs farqi Boshqa farqlar Foydada aks ettirilmagan aktsioner kapitaldagi o’zgarishlar 2,02 6,00 0 (25, 000) 1,00 8,31 7 12, 84 5 (5, 78 0) 3,047,1 62 (25,000 ) (5,780) 3,04 7,16 2 (25, 000) (5,7 80) 18

: Taqsimlanm agan foydaga olib borish 2005 yil soliqdan keyingi foydasi 31/12/2005 2,00 1,00 0 7,06 5 1,01 5,38 2 (7, 06 5) 14, 80 0 14, 80 0 14,800 3,031,1 82 14,8 00 3,03 1,18 2 Pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobot moliyaviy hisobotning boshqa shakllari bilan bir qatorda axborot foydalanuvchilarga kompaniyaning sof aktivlari, moliyaviy tarkibi (likvidlik va to’lov qobiliyatini ham o’z ichiga olgan holda) o’zgarishini hamda o’zgaruvchan sharoitga va imkoniyatlarga moslashish uchun pul mablag’larining kelib tushushi va to’lovi hajmi va muddatiga ta’sir ko’rsatish qobiliyatini baholash imkoniyatini beradi. Ushbu hisobotda aks ettiriladigan axborotlar tarkibini ORZU kompaniyasi misolida ko’rib o’taylik (2.10-jadval). 2.10-jadval ORZU Pul mablag’larining harakati to’g’risidagi hisobot 2005 moliyaviy hisobot yili uchun 2005 2004 19

Hisobot yilining boshida pul mablag’lari Operatsion faoliyat natijalari To’lanadigan foyda solig’i Depresiatsiya va amortizatsiya Uzoq muddatli rezevlardagi o’zgarishlar Uzoq muddatli aktivlarni hisobdan chiqarishdan Olingan foyda (zarar) Operatsion faoliyatdan olingan pul 118,446 25,991 60 (6,600) (150) 50 108,016 19,400 60 (4,200) 120 (70) 20

mablag’larining yalpi summasi Zahiralarning ko’payishi Savdo debitor qarzlarining ko’payishi Savdo kreditor qarzlarning ko’payishi Aylanma kapitaldagi boshqa o’zgarishlar Operatsion faoliyatdan olingan pul mablag’larining sof summasi Asosiy vositalarni oshishi bo’yicha pul to’lovlari Asosiy vositalarni sotishdan tushgan pul mablag’lari Investitsiyalarga qo’shimcha pul to’lovlari Xaridlar bo’yicha pul to’lovlari Olingan foizlar va dividendlar Qimmatli qog’ozlar savdosidagi pul oqimi Investitsion faoliyatda foydalanilgan pul mablag’larining sof summasi Kapitalga badallar Kompaniya dividendi va aktsioner kamchilikka to’langan dividendlar Qarz majburiyatlarini chiqarish Qarz majburiyatlarini to’lash To’langan foizlar Moliyalashtirish bo’yicha faoliyatda ishlatilgan pul mablag’larining sof summasi Tijorat faoliyati natijasida pul mablag’lari va ekvivalentlari qoldig’ining o’zgarishi Konsolidatsiyalashgan kompaniyalarda o’zgarishi natijasida pul mablag’lari va ekvivalentlari qoldig’ining o’zgarishi Valyuta kursi o’zgarishi natijasida pul mablag’lari va ekvivalenti qoldig’ining o’zgarishi Yil oxirida pul mablag’lari va ekvivalenti Savdo qimmatli qog’ozlar va boshqa instrumentlar 19,351 (26,633) 4,904 258 998 (1,122) (18,940) 18,920 (2,200) 2,400 420 (522) (5,000) (5,780) 2,300 (1,400) (850) (11,252) 5,150 15,310 (15700) 5,600 250 250 5,710 (14,400) 9,200 (1,200) 2,200 220 1,730 (2,500) (5,800) (120) 2,200 220 (4,270) 5.200 9,500 118,446 21

Balansda ko’rsatilgan likvidli aktivlar 9,400 121,744 Moliyaviy hisobotning izohlarida foydalanuvchilarga foydali bo’lgan qo’shimcha axborotlarni o’z ichiga oladi. Moliyaviy hisobotga berilgan izohlarda quyidagi axborotlar o’z aksini topadi: (a) moliyaviy hisobotni tayyorlash asoslari to’g’risidagi axborotlar va salmoqli operatsiyalar va hodisalar uchun tanlangan va qo’llaniladigan hisob siyosati; (b) moliyaviy hisobotda aks ettirilmay qolgan, lekin BHXSlari talabi bilan taqdim qilinadigan axborotlarni ochib berish; (c) moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan, lekin ob’ektiv tasavvur uchun zarur bo’lgan qo’shimcha axborotlarni taqdim qilish. 3. Hisobotlarni shakllantirish va nazorat jarayonlari O’zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalar jalb qilish uchun muayyan sharoit yaratish, jumladan, vatanimiz iqtisodiy sub’ektlari faoliyatining shaffofligi va aniqligiga erishish zarur. Bu masalani amalga oshirish moliyaviy hisobotlarning umumqabul qilingan jahon standartlarini – moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qo’llash bilan bog’liq. Bu “Korporativ boshqaruv tizimidagi printsip va yondashuvlarni tubdan o’zgartirish, ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro korporativ menejment standartlarini joriy etish jiddiy e’tiborni talab qiladi” 1 . Mustaqilligimizning dastlabki davridan boshlab bu borada ko’plab ishlar amalga oshirildi, jumladan, 1994 yilda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, O’zbekiston Respublikasini jahon hamjamiyatiga integratsiyalash, xalqaro statistik taqqoslashlarni o’tkazish, istiqbolni belgilash - tahlil qilish ishlari darajasini oshirish va xalq xo’jaligi boshqarishning iqtisodiy uslublariga o’tish uchun ishonchli axborot bazasi bilan ta’minlash maqsadida qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotida qabul qilingan hisobga olish va statistika tizimiga o’tish davlat dasturi to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining Qarori asosida buxgalteriya hisobi tizimini xalqaro standartlar asosida tashkil qilish bo’yicha qator ishlar amalga oshirildi. Xususiy investitsiyalar, jumladan xorijiy investitsiyalar uchun qulay muhitni ta’minlab, bozor infratuzilmasining muhim elementi sifatida shakllanishi lozim bo’lgan bozor iqtisodiyotida buxgalteriya hisobi kontseptsiyasi O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi qoshidagi buxgalteriya hisobi bo’yicha metodologik kengash va Professional buxgalterlar instituti Milliy Kengashi (hozirgi Buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi) tomonidan 1994 yil 29 dekabrda tasdiqlangan edi. Unda respublikamizda endigina vujudga kelayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi tizimini qurish asoslari mustahkamlab berilgan. 1 Karimov I.A. Mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi .//Xalq so’zi gazetasi. 2015 yil 18 yanvar 22

O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini rivojlantirish strategiyasi, buxgalteriya hisobi va hisobotida shakllanadigan hisob axborotining sifatini oshirish hamda ushbu axborotdan manfaatdor foydalanuvchilarning kafolatli foydalana olishlarini ta’minlab berishga qaratilgan. So’nggi yillarda O’zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisobot sohasida 1994 yilda qabul qilingan “Buxgalteriya hisobini isloh qilish” dasturida ko’zda tutilgan anchamuncha o’zgarishlar amalga oshirildi. Buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimida amalga oshirilayotgan o’zgarishlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holati haqidagi manfaatdor foydalanuvchilar uchun foydali bo’lgan axborotni shakllantirishni ta’minlashga qaratildi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini isloh qilishning asosiy instrumenti sifatida moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari asosida milliy standartlar qabul qilindi. Buxgalteriya hisobi va hisoboti taraqqiyotida muayyan yutuqlarga erishilgan bo’lsada, shu bilan birga jiddiy muammolar ham mavjud bo’lib, ularga: - MHXS asosida tuziladigan buxgalteriya hisobotlarining rasmiy statusi, shuningdek MHXSni qo’llashning zaruriy infratuzilmasining mavjud emasligini; - xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan, milliy standartlar asosida tayyorlangan buxgalteriya hisobotlarini transformatsiya qilish orqali MHXS bo’yicha jamlangan moliyaviy hisobotlar tayyorlash uchun asossiz katta xarajatlarni; - buxgalteriya hisobotlari sifatini nazorat qilish tizimining kuchsizligi, shu jumladan, buxgalteriya hisobotlari auditi sifatining yuqori emasligini; - kasbiy jamoat birlashmalari va boshqa manfaatdor birlashmalarning, shu bilan birga buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilarning buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, hamda buxgalterlik va auditorlik kasbini rivojlantirishda ishtirokining etarli emasligini; - ko’pchilik buxgalter va auditorlarni kasbiy tayyorlash darajasining past darajadaligi, shuningdek MHXS bo’yicha tayyorlangan axborotdan foydalanish ko’nikmalarining etarli emasligini kiritish mumkin. Mavjud yuzaga kelgan buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi unda shakllangan axborotning ishonchliligi va tegishli darajadagi sifatini ta’minlab bera olmaydi, shuningdek, ushbu axborotdan foydalana olish imkoniyatlarini sezilarli darajada cheklaydi. Bugungi kunda O’zbekistonda buxgalteriya hisobi va hisobotining kelgusi taraqqiyoti uchun qulay sharoit vujudga kelmoqda. Buxgalteriya hisobi va hisoboti ob’ektlarining aksariyat qismini o’z ichiga oluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar amalga kiritilgan, ammo ushbu hujjatlarni Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari va ularga bo’lgan talablarning o’zgarib borayotganligi nuqtai-nazaridan tubdan ko’rib chiqish lozim. Chunki ushbu me’yoriy huquqiy hujjatlar qabul qilingandan so’ng MHXSlarda katta o’zgarishlar bo’lgan. 23

Respublikamizda 2015-2018 yillarda barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotni nashr etishi va Xalqaro audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy hisob standartlariga muvofiq tashqi audit o’tkazishi 2 belgilangan. Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyati samaradorligini oshirish va korporativ tizimini takomillashtirish maqsadida aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy hisobotlarini moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlarga muvofiq tayyorlash hamda nashr qilish ko’zda tutilmoqda. Bugungi kunda nafaqat aktsiyadorlik jamiyatlarida, balki boshqa xo’jalik jamiyatlari, xususiy korxonalar, oilaviy korxonalar kabi tashkiliy-huquqiy shaklga ega tadbirkorlik sub’ektlarida ham MHXSdan foydalanishga o’tishni sur’atini oshirish zarur deb hisoblaymiz. O’rta muddatli istiqbolda (yaqin 5-10 yilda) buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirish, buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimining o’ziga xos funktsiyalarini O’zbekiston iqtisodiyotida muvaffaqiyatli va izchil bajarilishi uchun maqbul zamin va sharoit yaratish zarur. Xususan, manfaatdar ichki va tashqi foydalanuvchilar (mulkdorlar, investorlar, kreditorlar, davlat hokimiyati organlari, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqaruv xodimlari va b.) tomonidan iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo’ladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati to’g’risidagi aniq va shaffof axborotni shakllantirish imkoniyatini yaratish lozim. Kelgusi taraqqiyotning mohiyati, samarali hisob jarayonini tuzish va zaruriy infratuzilmani yaratish yo’li bilan MHXSdan foydalanishni faollashtirish hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotni quyidagi asosiy yo’nalishlarda rivojlantirish zarur: - buxgalteriya hisobi va hisobotlarda shakllanadigan axborot sifatini oshirish; - MHXSni qo’llash infratuzilmasini yaratish; - buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish tizimini o’zgartirish; - buxgalteriya hisobotlari sifat nazoratini kuchaytirish; - tashkilotlarda buxgalteriya hisobotlari auditi, buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish bilan band bo’lgan mutaxassislarning, shuningdek buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilarning malakasini sezilarli darajada oshirish. O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi, o’z ichiga statistik va operativ- texnik hisobni ham oladigan, yagona hisob va hisobot tizimining bir bo’lagi sifatida rivojlanishi zarur. Ushbu tizimning birligini ta’minlovchi muhim omil bo’lib boshlang’ich hisob hisoblanib, u har bir hisob turi ehtiyoji, vazifalari va metodologiyasiga mos holda umumlashtirish, tizimlashtirish va kelgusi yig’ish uchun ma’lumotlar manbasi sifatida xizmat qiladi. Rivojlanish jarayonida buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimi birligi va yaxlitligini qo’llab quvvatlash uchun ushbu tizim barqarorligini ta’minlash alohida dolzarblik kasb etadi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatmoqdaki, buxgalteriya hisobi va hisobotining rivojlanishi mamlakatdagi iqtisodiy jarayonlarning o’zgarishi bilan uzviy aloqadorlikda amalga oshirilishi va xo’jalik mexanizmi rivojlanish darajasi va 2 “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4720-sonli Farmoni. 24

xarakteriga javob berishi lozim. Buxgalteriya hisobi va hisobotini o’zgartirish jarayonlarini asossiz paysalga solishga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Shu bilan birga buxgalteriya hisobi va hisobotidagi o’zgarishlarni xo’jalik mexanizmidagi o’zgarishlar va bozor institutlarining real ish olib borishiga mos bo’lmagan holda jadallashtirish iqtisodiyotdagi moliyaviy axborotning sifatini pasayishiga, MHXSning obro’sizlanishiga, shuningdek moliyaviy tartib-intizomning susayishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari MHXSga o’tish, axborotni yig’ish va qayta ishlash jarayonlarining yangicha metodlarini amalda qo’llashni o’zlashtirib olish ma’lum vaqt talab qiladi. Buxgalteriya hisobi va hisobotidagi o’zgarishlar, jumladan MHXSga o’tish jarayoni jamoatchilikning kasbiy tayyorgarligi, shuningdek davlat hokimiyati organlarining ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim. Buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barcha tarmoq va sohalariga taalluqli. Shu bilan birgalikda buxgalteriya hisobi sohasida islohotlarni amalga oshirish iqtisodiyotning ayrim tarmoq va sohalarida (jumladan, notijorat tashkilotlari, bank tizimi) o’ziga xos xususiyatlarga ega. Buxgalteriya hisobi va hisobotini rivojlantirishning asosiy yo’nalishi – unda shakllanadigan axborot sifatini oshirish. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, axborotning foydaliligiga bevosita MHXSdan foydalanish orqali yoki ular asosida milliy buxgalteriya hisobi tizimini qurish asosi sifatida foydalanish orqali erishish mumkin. Zamonaviy buxgalteriya hisobi o’zida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan yuridik shaxs buxgalteriya hisobotlarini (individual buxgalteriya hisoboti) va jamlanma moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalaniladigan axborot bazasini ifoda etadi. Bundan tashqari buxgalteriya hisobotida shakllandigan axborotdan boshqaruv, soliq, statistik hisobotlar, nazorat qiluvchi organlar uchun hisobotlar tayyorlash uchun foydalaniladi. Zarurat tug’ilganda ushbu ma’lumotlar asosida boshqa shakldagi hisobotlar tayyorlanishi lozim. Shu sababdan buxgalteriya hisobi sohasida asosiy vazifa bu hisob jarayonini tashkil qilishning biror-bir hisobot shaklini tuzishga bevosita bog’lanib qolmasligini ta’minlashdan iborat. Hisob jarayonini tashkil qilishning talab va printsiplari, shuningdek buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari MHXS talab va printsiplarini hisobga olgan holda o’rnatilishi lozim-ki, bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlar turli xil hisobot shakllari, jumladan MHXS uchun axborotni shakllantirish imkoniga ega bo’lsin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni ayrim toifalari buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tartibini qo’llashlari mumkin. Buxgalteriya hisobi metodi elementi sifatida individual buxgalteriya hisoboti ikkita axborot va nazorat funktsiyalarini bajaradi. Bir tomondan u xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holatini tavsiflaydi. 25

Boshqa tomondan esa u har bir hisob tsikli yakunida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining aniqligi va to’g’riligini tizimli nazorat qilish imkonini beradi. Bundan kelib chiqib barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar har bir hisobot davri uchun individual buxgalteriya hisobotlari tuzishlari shart. Individual buxgalteriya hisoboti quyidagilar uchun mo’ljallangan: - Xo’jalik yurituvchi sub’ektning yakuniy moliyaviy natijasi – sof foyda (zarar)ni aniqlash va uni mulkdorlar o’rtasida taqsimlash uchun; - Nazorat qiluvchi organlarga taqdim qilish uchun; - Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bankrotlik belgilarini aniqlash uchun; - Statistik kuzatish va makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning yagona davlat bazasini shakllantirish uchun; - Xo’jalik yurituvchi sub’ektni boshqarishda ishlatish, sud ishlarida va soliqqa tortishda foydalanish uchun. Individual buxgalteriya hisoboti sohasida asosiy vazifa manfaatdor foydalanuvchilarni sifatli, ishonchli va xo’jalik yurituvchi sub’ekt haqida solishtirish mumkin bo’lgan, uni jonli aks ettiradigan axborotdan kafolatli foydalana olish imkoniyatini yaratib berishdan iborat. Ushbu masalani hal qilish uchun individual buxgalteriya hisobotini xalqaro standartlari (IAS, IFRS) asosida ishlab chiqiladigan buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS) bo’yicha tuzish lozim. Kelajakda tajribaning ortib borishi natijasida ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlar doirasi tomonidan individual buxgalteriya hisobotini buxgalteriya hisobining milliy standartlari o’rniga MHXS (IAS, IFRS) bo’yicha tuzish imkoniyatlarini baholash maqsadga muvofiq. Ayrim hollarda BHMS buxgalteriya hisobotlarida axborotni shakllantirish va taqdim qilishga bir qancha muqobil yondashuvlarni ko’zda tutishi mumkin. Shunday bo’lsa ham, turli xil xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya hisobotlarini solishtirish imkoniyatini oshirish uchun yuqoridagi holatlar cheklanishi va kelgusida uzluksiz qisqartirib borish lozim. BHMS ayrim toifa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan tayyorlanadigan individual buxgalteriya hisobotida ochib beriladigan turli xil hajmdagi axborotni nazarda tutishi mumkin, jumladan, soddalashtirilgan buxgalteriya hisoboti tuzishni. Jamlangan moliyaviy hisobot, buxgalteriya hisobotlarining bir turi bo’lib, nazorat qilish munosabatlariga asoslangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhi faoliyatining moliyaviy natijalari va moliyaviy holatini tavsiflash uchun mo’ljallangan. Jamlangan moliyaviy hisobot faqat axborot funktsiyasini bajaradi va u manfaatdor tashqi foydalanuvchilarga taqdim qilinadi. Bunday hisobot foydalanuvchilar tomonidan iqtisodiy qaror qabul qilishda asosiy moliyaviy axborot manbalaridan biri bo’lishi lozim. Jamlangan moliyaviy hisobotlar sohasida asosiy vazifa manfaatdor foydalanuvchilarni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar guruhi haqida sifatli, ishonchli va solishtirish mumkin bo’lgan axborotdan kafolatli foydalana olish imkonini 26

yaratishdan iborat. Ushbu vazifani hal qilish uchun jamlangan moliyaviy hisobotni MHXS bo’yicha tuzishni hamda majburiy audit va hisobotlarni chop qilishni majburiy qilib belgilash lozim. Boshqaruv hisoboti xo’jalik yurituvchi sub’ektni boshqarishda (rahbariyat, boshqa boshqaruv xodimlari) foydalanish uchun mo’ljallangan. Shuning uchun ushbu hisobotning tarkibi, davriyligi, muddati, shakli va uni tuzish tartibini xo’jalik yurituvchi sub’ekt mustaqil belgilaydi. Shu bilan birga boshqaruvning ilg’or amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, boshqaruv hisobotlarini tuzish tartibi va tarkibi, individual buxgalteriya hisobotlari va jamlanma moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda foydalaniladigan printsiplar asosida ishlab chiqilsa, bunday tayyorlangan boshqaruv hisobotlari yanada foydali va samarali bo’ladi. Boshqaruv hisoboti sohasida asosiy vazifa bo’lib, boshqaruv hisobini tashkil qilishdagi ilg’or tajribalarni, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni boshqarishda boshqaruv hisobidan foydalanish tajribalarini keng ommalashtirish hisoblanadi. Soliq hisobotlari ni (soliq deklaratsiyalari) tuzish soliq qonunchiligi bilan belgilangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun majburiy hisoblanib, fiskal (xazina) maqsadlari uchun mo’ljallangan. Soliq hisobotlari buxgalteriya hisobida shakllanadigan axborot asosida ularni soliq qonunchiligi qoidalari bo’yicha tuzatish yo’li bilan tuzilishi shart. Soliq hisoboti sohasida asosiy vazifa – soliq hisobi qoidalarini buxgalteriya hisobi qoidalariga yanada yaqinlashtirish yo’li bilan uni tuzish xarajatlarini kamaytirishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida MHXSlarini keng joriy qilishning zaruriy sharti bevosita xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solishda ushbu standartlardan foydalanish imkonini beradigan infrastrukturani yaratishdan iborat. Asosiy elementlar: - O’zbekistonda MHXSlarni qonunan e’tirof etish; - MHXSni qo’llash tajribasini ommalashtirish va umumlashtirish mexanizmi; - MHXS bo’yicha tayyorlangan buxgalteriya hisobotlari sifatini nazorat qilish, shu jumladan audit; - MHXSni o’qitish. O’zbekiston Respublikasida MHXSni keng qo’llash uchun uning qonunan e’tirof qilinishi muhim ahamiyatga ega. Jumladan, MHXS bo’yicha tayyorlangan jamlanma moliyaviy hisobot rasmiy hisobotlarning bir shakli sifatida e’tirof qilinishi lozim. Har bir MHXSni (shu jumladan sharhlarni ham) ma’qullash jarayonining maqsadi – ularni O’zbekiston Respublikasi me’yoriy huquqiy hujjatlari tizimiga kiritish. Bunday tartib(jarayon) professional jamoatchilik ekspertizasi va har bir standartni amalga kiritishni o’z ichiga olishi lozim. Ushbu jarayon: - MHXSni O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy kuchga kiritishni; - MHXSdan chetga chiqishga yo’l qo’ymaslikni; - O’zbekiston Respulikasidagi iqtisodiy jarayonlarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olishni; 27

- moliyaviy axborotning iqtisodiyotga mos kelishini ta’minlashi lozim. Favqulodda holatlarda O’zbekiston Respublikasida vujudga kelgan iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda muayayyan bir MHXSni ma’qullashni ma’lum muddatga to’xtatib turish (rad qilish) mumkin. Shu bilan birga biron-bir standartning bir qismini ma’qullash ham mumkin emas. MHXSni qo’llash tajribasini ommalashtirish va umumlashtirish mexanizmi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan standartlarni bir xil va navbati bilan qo’llash va ular haqida mos moliyaviy axborot berish uchun muhim. Bunday mexanizm MHXSni qo’llash bo’yicha turli xil axborot-metodik materiallar bo’lishini nazarda tutib, ular faqat tavsiyaviy xarakterga ega. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish tizimini rivojlantirish shunday modelni yaratishga qaratilishi lozimki, u barcha manfaatdor tomonlar qiziqishlarini hisobga olib, xarajatlarni kamaytirib va tartibga solish samaradorligini oshirishi lozim. Ushbu model asosida davlat hokimiyati organlari va kasbiy birlashmalarning (O’zbekiston Respublikasi buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi, O’zbekiston Auditorlar Palatasi, O’zbekiston buxgalterlar federatsiyasi va boshqa manfaatdar jamoat tashkilotlari) oqilona birligi yotadi. Davlat hokimiyati organlari va kasbiy birlashmalar o’rtasida funktsiyalarning taqsimlanishi quyidagicha bo’lishi lozim. Buxgalteriya hisobi va hisoboti iqtisodiyot va tadbirkorlik faoliyati sohasida axborotga bo’lgan konstitutsion huquqni ta’minlagan holda O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy makon va bozor birligining kafolatidan biri hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti yagonaligini va ushbu tizimni rivojlantirishning maqsadga muvofiqligini ta’minlab berishi, ko’plab manfaatdor foydalanuvchilar qiziqishlarini hisobga olishi hamda izchillikni ta’minlashi lozim. Ushbu jarayonda Davlat hokimiyati organlari va Kasbiy birlashmalar zimmasiga yuklatiladigan vazifalarni quyidagi chizmalardan ko’rish mumkin. Buxgalteriya hisobi va hisoboti standartlarining jamiyat uchun ahamiyatini e’tiborga olgan holda, birinchi navbatda standartlarning adekvatligi va sifatiga qat’iy ishonch hamda ularga to’liq ishonish mumkinligiga asoslangan holda ularni har taraflama e’tirof etish. Standartlarni tan olish (e’tirof etish) uchun ularni qabul qilish jarayoniga kasbiy hamjamiyatni jalb qilish lozim. Ular milliy standartlar loyihalarini tayyorlashadi va (yoki) standartlarning kasbiy jamoatchilik ekspertizasini o’tkazishadi. O’z navbatida davlat hokimiyati organlari milliy standartlarni ishlab chiqishni tashkil qiladi, standartlarni tasdiqlashga tayyorlaydi va ularni tasdiqlaydi, yuridik jihatdan rasmiylashtirish, ro’yxatdan o’tkazish va standartlar reestriga kiritish ishlarini amalga oshiradi. Kasbiy hamjamiyatning standartlarni qabul qilish jarayonida, buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilardan hamda kasbiy 28

hamjamiyatning yuqori malakali, mashhur va obro’li vakillaridan iborat bo’lgan maxsus organi orqali qatnashishlari maqsadga muvofiq. 4. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etish tartibi, uning maqsadi va qo’llanilish sohasi 2015 yil 24-aprelida PF-4720 «Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida» O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni e’lon kilindi. Mazkur Farmon talablaridan kelib chikib, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini tubdan oshirish, bo’lajak investorlar uchun ularning ochiqligi va jozibadorligini ta’minlash, zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy qilish, korxonalarni strategik boshqarishda aktsiyadorlar rolini kuchaytirish uchun qulay sharoitlar yaratish maqsadida quyidagilar korporativ boshqaruv tizimini yanada rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari etib belgilandi: • xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish va shu asosda zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish, ishlab chiqarish, investitsiya, moddiy-texnik, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish; • chet el kapitali ishtirokida aktsiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, aktsiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratish; • eski bo’linmalar va lavozimlarni tugatish, zamonaviy xalqaro standartlar va bozor iqtisodiyoti talablariga mos yangi bo’linma va lavozimlarni joriy etishni inobatga olgan holda, aktsiyadorlik jamiyatlarini boshqarish tuzilmasini tubdan qayta tashkil etish; • aktsiyadorlik jamiyatlarini strategik boshqarish, boshqaruv xodimlarining samarali faoliyatini nazorat qilishni ta’minlashda aktsiyadorlar, jumladan, minoritar aktsiyadorlar rolini oshirish; • etakchi xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlik asosida boshqaruv xodimlarini tayyorlash va ularning kasb darajasini oshirish, shuningdek, aktsiyadorlik jamiyatlarida rahbarlik lavozimlariga chet ellik yuqori malakali menejerlarni jalb qilish. Mazkur Farmonning 9 bandida: «2015 — 2018 yillarda barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotni nashr etishi va Xalqaro audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq tashqi auditni o’tkazishi ma’lumot uchun qabul qilinsin. Aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi 2015 yilning 1 iyuliga qadar 29

aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy hisobotini xalqaro standartlarga muvofiq nashr etish jadvalini tasdiqlasin». 1-MHXS ga binoan moliyaviy hisobot korxonada amalga oshirilgan muomalalar va moliyaviy holatning tizimlashtirilgan taqdimotidir. Moliyaviy hisobotning maqsadi keng doiradagi foydalanuvchilar iqtisodiy qarorlar qabul qilishlari uchun ahamiyatli bo’lgan moliyaviy holat, moliyaviy natijalar va pul mablag’larining harakati to’g’risidagi axborotni taqdim etishdir. Bu maqsadga erishish uchun moliyaviy hisobot quyidagi ko’rsatkichlar haqida ma’lumotlar beradi: 1- Aktivlar; 2- Majburiyatlar; 3- Xususiy kapital; 4- Daromadlar va xarajatlar, shuningdek foyda va zararlar; 5- Pul mablag’lari harakati. Bu ma’lumotlar boshqa tushuntirish va izohlar bilan birga foydalanuvchilarga yorldam beradi. Moliyaviy hisobotga javobgarlik Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishga direktorlar kengashi yoki korxonaning boshqa rahbar tashkiloti javob beradi. Moliyaviy hisobotning komponentlari Moliyaviy hisobotning to’la komponenti quyidagi komponentlarni o’z ichiga oladi: a) Buxgalteriya balansi; b) Foyda va zararlar haqidagi hisobot; v) Quyidagilardan birini ko’rsatuvchi hisobot:  xususiy kapitaldagi barcha o’zgarishlar;  mulkdorlar bilan amalga oshirilgan kapital xarakterdagi muomala va taqsimotlardan farq qiluvchi xususiy kapitaldagi o’zgarishlar. g) pul mablag’lari harakati to’g’risidagi hisobot; d) hisob yuritish siyosati va tushuntirishlar hamda izohlar. BUXGALTERIYa BALANSI MHXS kompaniyalardan aktivlarni joriy va uzoq muddatlilarga bo’lishni talab qilmaydi. Shunga qaramay kompaniyalar muomalalarning xarakteriga qarab aktivlar va majburiyatlarni joriy va uzoq muddatlilarga bo’ilb ko’rsatishlari maqsadga muvofiqdir. Aylanma aktivlar Aktivlarni turkumlashda quyidagi qoidalarga amalqilish tavsiya qilinadi. Aktivlar aylanma deb hisoblanadi, agar: a) kompaniya normal operatsion faoliyatida ishlatish yoki sotish mo’ljallanayotgan bo’lsa: 30

b) agar aktiv savdo maqsadlarida yoki o’n ikki oy ichida sotish uchun xarid qilingan bo’lsa; v) agar u pul mablag’lari yoki uning ekvivalentlari ko’rinishida mavjud bo’lsa. Boshqa barcha aktivlar uzoq muddatli deb turkumlanadi. Qisqa muddatli majburiyatlar Majburiyatlar qisqa muddatli deb tavsiflanadi, agar; a) kompaniya normal operatsion faoliyati davomida to’lashni mo’ljallanayotgan bo’lsa: b) agar hisobot sanasidan o’n ikki oy ichida bajarilish kutilayotgan bo’lsa. Boshqa barchamajburiyatlar uzoq muddatli deb turkumlanadi. Buxgalteriya balansida aks ettirilishi lozim bo’lgan axborotlar: a) asosiy vositalar; v) nomoddiy aktivlar; s) moliyaviy aktivlar; d) ulush usulida ko’rsatilgan investitsiyalar; e) zahiralar; f) savdo va boshqa debitorlik qarzlari; g) pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari; h) mol etkazib beruvchilar va boshqalardan kreditorlik qarzlari; i) soliq bo’yicha majburiyatlar va aktivlar; j) rezervlar; k) uzoq muddatli majburiyatlar va ular bo’yicha foizlar; l) ozchilik ulushi; m) chiqarilgan kapital va fondlar. Buxgalteriya balansiga izohlarda quyidagilar berilishi kerak:  Chiqarishga ruxsat etilgan aktsiyalar miqdori;  Chiqarilgan hamda to’langan, chiqarilgan va to’lanmagan aktsiyalar miqdori;  Aktsiyaning nominal qiymati yoki nominal qiymatning mavjud emasligi;  Yil boshiga va yil oxiriga muomaladagi aktsiyalar miqdori;  Dividendlar va kapitalni qoplash bo’yicha huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar;  Kompaniyaning o’ziga yoki farzand korxonasiga tegishli aktsiyalar;  Optsion yoki sotish shartnomalari bo’yicha zahirada qolgan aktsiyalar miqdori haqida ma’lumot. FOYDA VA ZARARLAR HAQIDAGI HISOBOT Foyda va zararlar haqitdagi hisobotda minimum darajada quyidagi axborotlar berilishi kerak: a)tushum; 31

v)operatsion faoliyat natijalari; s) moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar; d) ishtirok etish usuli bilan uyushgan kompaniyalar va qo’shma korxonalar foyda va zarardagi ulushlari; e) soliq bo’yicha xarajatlar; f) odatdagi faoliyatdan foyda va zararlar; g) favqulodda holatlar natijalari; h) ozchilik ulushi; i) hisobot davridagi sof foyda yoki zarar. KAPITALDAGI O’ZGARIShLAR HAQIDAGI HISOBOT MHXS kapitaldagi o’zgarishlar haqidagi hisobotni asosiy moliyaviy hisobotlardan biri deb tan oladi. Kompaniya quyidagilarni aks ettiruvchi hisobotni taqdim etishi kerak:  Hisobot davridagi sof foyda yoki zarar;  Kapitalda tan olinadigan barcha daromadlar va xarajatlar, foyda va zararlar haqidagi har bir modda haqidagi ma’lumot;  8-MHXSga binoan fundamental xatolarni tuzatishlar va hisob yuritish siyosatidagi o’zgarishlar natijalarining kumulyativ samarasi. PUL MABLAG’LARI HARAKATI TO’G’RISIDAGI HISOBOT 7-MHXS ga binoan barcha kompaniyalar moliyaviy hisobotning asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida pul mablag’lari harakati to’g’risidagi hisobotni taqdim etisho’lari shart. 7-MHXSda quyidagi atamalardan foydalaniladi:  Pul mablag’lari – kompaniyaning kassasi va joriy schyotidagi pul mablag’lari;  Pul mablag’lari ekvivalentlari - qisqa muddatli, yuqori likvidli, avvaldan ma’lum pul mablag’iga aylanadigan, qiymat nuqtai nazaridan riski kam bo’lgan investitsiyalar;  Pul mablag’lari oqimlari – pul mablag’lari va ularning ekvivalentlarining kelishi va to’lanishi;  Operatsion faoliyat – kompaniyaning tushum keltiradigan asosiy faoliyati;  Investitsion faoliyat – uzoq muddatli aktivlarni va boshqa investitsiyalarni xarid qilish va sotish;  Moliyaviy faoliyat – kompaniya kapital yoki qarz mablag’lari tarkibi va hajmidagi o’zgarishga olib keladigan faoliyat. Pul mablag’lari to’g’risidagi hisobot ikki xil usul bilan taqdim etilishi mumkin: 32

1) to’g’ri usul – asosiy yalpi tushumlar va kirimlarning turlari haqidagi ma’lumot; 2) egri usul – investitsion va moliyaviy faoliyatga aloqador har qanday kirim va chiqimlarning o’tgan va kelgusi davr uchun natijalari hisobiga sof foydani tuzatish orqali ma’lumot tayyorlash. Moliyaviy hisobotga tushuntirishlar va izohlar Moliyaviy hisobotga tushuntirishlar va izohlar quyidagilarni qamrab olishi kerak:  Kompaniya moliyaviy hisoboti uchun asoslar va tanlangan hisob yuritish siyosati hiqidagi axborotni taqdim etishi;  Moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan, lekin MHXSga binoan talab qilinadigan axborotni yoritishi kerak;  Moliyaviy hisobot tarkibida aks ettirilmagan, lekin ob’ektiv hisobot topshirish uchun zarur bo’lgan axborotni taqdim etishi kerak. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo’yicha hisobotlar Moliyaviy hisobotning halqaro standartlari asosida quyidagi hisobotlar taqdim etilishi kerak: Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot (ming o’zbek so’mlarida) Ilova 20X3 yil 20X2 yil 20X1 yil AKTIVLAR Joriy aktivlar Pul mablag’lari va ekvivalentlari 5 Qisqa muddatli investitsiyalar 6 Olinadigan va boshqa hisobvaraqlar zadoljennost 7 Berilgan bo’naklar 8 Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha bo’naklar 9 Tovar moddiy zahiralar 10 Jami joriy aktivlar Uzoq muddatli aktivlar Asosiy vositalar 11 Gudvill Nomoddiy aktivlar Jami uzoq muddatli aktivlar JAMI AKTIVLAR MAJBURIYaTLAR Qisqa muddatli majburiyatlar Mol etkazib beruvchilarga qarzlar 14 33

Moliyaviy ijara bo’yicha majburiyatlar 15 Soliq bo’yicha qarzdorlik 16 Byudjetdan tashqari to’lovlar 17 Olingan bo’naklar 18 Xodimlar bilan xisob-kitoblar 19 Jami qisqa muddatli majburiyatlar Uzoq muddatli majburiyatlar Moliyaviy ijara bo’yicha majburiyatlar 15 Jami uzoq muddatli majburiyatlar 31 dekabr 31 dekabr 31 dekabr KAPITAL Aktsionerlik kapitali Qo’shilgan va zahira kapitali 21 Taqsimlanmagan foyda 22 Jami kapital JAMI PASSIV ____________________ _______________________ Boshqaruv raisi Bosh hisobchi Jami daromadlar to’g’risidagi hisobot (ming o’zbek so’mlarda) Ilova 20X3 yil 20X2 yil Sotishdan olingan daromad 23 Sotilgan mahsulotning tannarxi 24 YaLPI FOYDA Boshqa daromadlar 25 Sotish xarajatlari 26 Ma’muriy xarajatlar 27 Boshqa xarakatlar 28 34

Asosiy faoliyatning foydasi 31 dekabr 31 dekabr Moliyaviy faoliyat daromadlari 29 Moliyaviy faoliyat xarajatlari 30 ZAhIRA VA SOLIQQA TO’LAGUNGA QADAR FOYDA Shubhali qarzlar bo’yicha zahiralar FOYDA SOLIg’I TO’LANGUNGA QADAR FOYDA Foyda solig’i Boshqa soliqlar SOF FOYDA 22 Boshqa yalpi daromad JAMI YaLPI DAROMAD ____________________ ____________________ ___ Boshqaruv raisi Bosh hisobchi Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot (ming o’zbek so’mlarda) Ilova 31 dekabr 20X3 yil 31 dekabr 20X2 yil Mahsulot sotishdan tushumlar 23, 7 Mol etkazib beruvchilarga to’lovlar 24, 14 Xodimlar va ular nomidan to’lovlar 19, 24 Boshqa pul tushumlari Boshqa pul to’lovlari To’langan foyda solig’i Foydadan to’langan boshqa soliqlar OPERATsION FAOLIYaTNING SOF PUL XARAKATI INVESTITsIYa FAOLIYaTI Asosiy vositalarning xarid qilish Asosiy vositalarni sotish Nomoddiy aktivlarni xarid qilish 35

Investitsiyalarni xarid qilish Investitsiyalarni sotish Kapital qo’yilmalarni sotish Investitsiya faoliyatinig boshqa tushumlari Investitsiya faoliyatinig boshqa chiqimlari Investitsiya faoliyatning sof pul xarakati MOLIYaVIY FAOLIYaT Olingan dividendlar To’langan dividendlar Olingan foizlar To’langan foizlar Qarzlar bo’yicha to’lovlar Qarzlar bo’yicha tushumlar Moliyaviy ijara bo’yicha tushumlar (to’lovlar) O’z aktsiyalarin sotib olish bo’yicha to’lovlar Moliyaviy faoliyatning boshqa to’lovlari Moliyaviy faoliyatning boshqa tushumlari Moliyaviy faoliyatning sof pul xarakati Kurs farqi o’zgarishi Pul mablag’lari ko’payishi (kamayishi) DAVR BOShIGA PUL MABLAG’LARI 5 DAVR OXIRIGA PUL MABLAG’LARI 5 36

Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot (ming o’zbek so’mlarda) Aktsionerlik Qo’shilgan Zahira Taqsimlanmagan Boshqa maqsadli Jami o’zgarishlar Kapitali kapital Kapitali foyda tushumlar 1 yanvar 20X2 yil xolatiga qoldiq Asosiy vositalarni shchayta ba+olash Zahira kapitaliga ajratmalar Joriy davrning sof foydasi Bag’araz olingan mol mulk To’langan dividendlar Boshqalar 1 yanvar 20X3 yil xolatiga qoldiq Asosiy vositalarni shchayta ba+olash Zahira kapitaliga ajratmalar Joriy davrning sof foydasi Bag’araz olingan mol mulk To’langan dividendlar Boshqalar

31 dekabr 20X3 yil xolatiga qoldiq ____________________ _______________________ Boshqaruv raisi Bosh hisobchi 276

Tayanch atamalar: 1. 1-son BHXS “Moliyaviy hisobotni taqdim qilish” standartining maqsadi korxonaning o’z moliyaviy hisobotining o’tgan davrlardagi moliyaviy hisobotiga hamda boshqa korxonalarning moliyaviy hisobotlariga taqqoslanuvchanligiga erishish uchun umumiy maqsadlardagi moliyaviy hisobotni taqdim qilishning negizini ta’min etish bo’lib hisoblanadi. 2. Hisob siyosati – bu korxona tomonidan moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim qilishda qabul qilingan aniq tamoyillar, negizlar, qoida va tajribalar mujmasidan iborat hujjatdir. 3. Uzliksiz davom ettirishi – moliyaviy hisobotning korxona o’z faoliyatni to’g’risidagi, ya’ni rahbariyat korxonaning likvidatsiya qilinishi yoki o’z faoliyatini to’xtatishini mo’ljallamagan yoki ushbu masalani qo’rib chiqish sabablari bo’lmagan yo’l qo’yilishlarga asosan tuzilishidir. 4. Hisoblash metodi – bu operatsiya va jarayonlarning ular qachon yuz bergan bo’lsa (pul kelib tushushi va pul mablag’larining to’lanishi qat’iy nazar) shu paytda tan olinishi va ular talluqli bo’lgan davrlaridagi hisob registlarida qayd qilinishi va moliyaviy hisobotlarda taqdim etish tamoyilidir. 5. Muvofiqlik kontseptsiyasi xarajatlarni foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotda sarflangan xarajatlar bilan ishlab topilgan daromadlarning aniq moddalari o’rtasidagi bog’liqlikka asosan hisobga olish tamoyilidir. 6. Taqdim qilishning ketma-ketligi moliyaviy hisobotlarda moddalarni taqdim qilinishi va ularning tasnifi bir davrdan ikkinchi davrda saqlanishi tamoyilidir. Korxona moliyaviy hisobotlarni taqdim qilishda usullarning o’zgartirish kiritish kerak bo’ladi, agarda o’zgargan tarkib ehtimol to’liq saqlanilsa yoki muqobil variantda taqdim qilishdan olinadigan naf muqarrar bo’lsa.

Adabiyotlar 1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda buxgalteriya hisobi. O‘quv qo‘llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272 b. 2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS. Ernst & Young. USA, 2010. 3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov, A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004. 4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya instituti, 2004. - 25 b. 5. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent, 2000. 6. Mejdunarodnie standarti buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent, 2000.

Похожие

Moliyaviy hisobot

Moliyaviy hisobot auditi

Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash

Moliyaviy hisobot xalqaro standartlar asosida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar xisobi yaratilishi

Auditorlik hisobot (xulosasi)ning elementlari