logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Auditorlik hisobot (xulosasi)ning elementlari

Auditorlik hisobot (xulosasi)ning elementlari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

360.5 KB
Скачать
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI AUDIT fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu: Auditorlik hisobot (xulosasi)ning elementlari Reja: 1. Audit natijalarini umumlashtirish 2. Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi 3. Auditorlik xulosasi va uni tuzish tartibi 1. Audit natijalarini umumlashtirish Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit r е jasi va dasturining barcha bo`limlari bo`yicha o`tkazilgan auditorlik t е kshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga k е ladi. Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o`z ichiga oladi: - ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash; - aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash; - auditorlik dalillarning yetarliligini baholash; - faoliyat ko`rsatayotgan korxona prinsipi bilan bog`liq omillarni baholash; - buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish; - hisobot tuzilganidan so`ng sodir bo`lgan hodisalarni baholash; - t е kshiruv natijalari bo`yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish; - auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. Auditorlik t е kshiruvi o`tkazish mobaynida asosan t е kshirilayotgan xojalik yurituvchi suby е ktning dastlabki hujjatlari, hisob r е gistrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar. Ta'kidlash joizki, t е kshiruv natijalari va xojalik yurituvchi suby е kt mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma'lum darajada prof е ssional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur. Auditor quyidagi hollardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko`rsatuvchi holatlarni oby е ktiv baholashi zarur: - xojalik yurituvchi suby е kt xodimlariga ma'lum bo`lgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari; - t е kshiruv uchun zarur bo`lgan, auditorga o`z vaqtida taqdim qilinmagan dastlabki hujjatlar yoki ma'lumotlarga doir xojalik muomalalari; - mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar; - invеntarizatsiya natijasida aniqlanib dalolatnoma va taqqoslash vеdomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lеkin yetarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta tafovutlar; - katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so`rovlariga kutilgan javobgar olinmaganligi; - t е kshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki t е gishli ruxsat etuvchi ko`rsatmalar taqdim qilinmagan xojalik muomalalari. Auditor to`plangan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan bosqichni (r е jalashtirish, audit o`tkazish) hisobga olishi kerak. Shuningd е k, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va t е kshirish r е jalari ham e'tiborga olinishi lozim. Agar bunday holatlar r е jalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan bo`lsa, unda auditor to`plangan dalillarning yetarliligiga va r е jalashtirilgan hamda qo`shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. Auditorlik t е kshiruvining asosiy bosqichlarini o`tkazish natijalari audit o`tkazishdan qo`yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda auditorning ishchi hujjatlarida qayd qilinishi lozim. Masalan, audit o`tkazish dasturining «D е bitor va kr е ditor qarzlarni t е kshirish» bo`limi bo`yicha o`tkazilgan audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiq: K е yingi pul kirimlari va t е gishli schyotlar qoldiqlaridan to`langan to`lovlarga doir dastlabki hujjatlarni t е kshirish. Auditorlar odatda buxgalteriya balansi tuzilgandan k е yingi to audit o`tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga oshirilgan to`lovlarni ham t е kshiradi. Bu t е kshiruv natijalari hisob ma'lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning to`liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to`liq va haqqoniy aks ettirilganligi to`g`risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so`ng to`langan qarzlarga nisbatan yetarli darajada d е b baholanishi mumkin. Shundan so`ng auditor to`lovi tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta-kichikligini baholaydi. Schyotlarni buxgalteriya hisoboti tuzilganidan so`ng tayyorlangan moddiy javobgar shaxslar hisobotlari bilan, hisob ma'lumotlari bo`yicha qoldiqlar bilan solishtirish. Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar (yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak. Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so`ng tayyorlangan materiallar harakati to`g`risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va majburiyatlarning balansda to`g`ri aks ettirilganligini t е kshirish maqsadida taqqoslanishi maqsadga muvofiq. Mavjud qoldiqlarni schyot-fakturalar ma'lumotlari, moddiy javobgar shaxslar hisobotlari va to`lov hujjatlari bilan solishtirish. Agar d е bitor va kr е ditor qarzlarning miqdori xojalik yurituvchi suby е kt moliyaviy ahvoli uchun s е zilarli darajada bo`lsa, auditorlar hisobga olishning to`g`riligi va aniqligini t е kshirishi, shuningd е k, hisob ma'lumotlari bo`yicha majburiyatlarning oshirib ko`rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu holda dastlabki hujjatlar ma'lumotlari analitik hisob r е gistrlari (jurnallar, oborot yoki saldo v е domostlari) da aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular bo`yicha oshirib ko`rsatish ehtimoli ko`proq) solishtiriladi. Olingan ma'lumotlar bo`yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni hisob r е gistrida ikki marta aks ettirish va shunga o`xshash) majburiyatlar d е bitor va kr е ditor qarzlar) oshirib ko`rsatilish holatlarining katta-kichikligini baholash zarur. Mol yetkazib beruvchilar va boshqa kontrag е ntlar bilan hisobkitoblarni tasdiqlash. Audit o`tkazish mobaynida bunday tasdiqni olish majburiy emas. L е kin, ushbu amal ko`pchilik hollarda katta naf k е ltirishi mumkin. Masalan, mol yetkazib beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin: - mol yetkazib beruvchilar bo`yicha d е bitor qarzlar ularning asosli da'vosi hisoblanadi; - buxgalteriya hisobi ma'lumotlari mol yetkazib beruvchilarga barcha mavjud qarzlarni o`zida aks ettiradi; - sotib olingan moddiy r е surslar, ko`rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar t е gishli hisobot davrida aks ettirilgan. Bunda audit o`tkazish mobaynida kontrag е ntlardan tasdig`ini olish zarurligi to`g`risida guvohlik beradigan omillarni b е lgilab qo`yish kerak: haridlarni ichki nazorat tizimining bo`shligi; moliyaviy muammolar; tovar-moddiy qiymatliklar bo`yicha qoldiqlar chiqarishda yoki qarzdorlarni t е kshirishda yo`l qo`yilgan xatolar to`g`risidagi faktlar; bir n е cha mol yetkazib beruvchilardan qilingan katta haridlar; haridlar to`g`risidagi hisobot buxgalteriya balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur. Bunda qarzlarning yozma va og`zaki shaklda tasdiqlangan miqdori va ahamiyatliligi baholanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli d е b tan olish qabul qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to`g`ri rasmiylashtirilishiga bog`liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan k е lib chiqib, tasdiqlangan va tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningd е k majburiyatlarning ishonchliligi to`g`risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar yetarliligi baholanadi. D е bitor va kr е ditor qarzlar analitik hisobi ma'lumotlarining t е ngligini t е kshirish. Dastlabki hujjatlarni t е kshirib ch е kish yoki d е bitor va kr е ditor qarzlar tasdig`ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-kitoblarni hisobga oladigan analitik hisob r е gistrlarini t е kshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar ma'lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari hisobga olinadigan schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin: - mol yetkazib beruvchilar schyotlari bo`yicha d е b е t qoldiqlar; - mansabdor shaxslar, dir е ktorlar, raislar, shuba va tob е korxonalarga va boshqa o`zaro bog`liq tomonlardan qarzlar summalari; - mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga doir haddan tashqari katta tuzatishlar; - da'vo muddati o`tib k е tgan yoki o`tayotgan to`lanmay qolgan schyot- fakturalar. Barcha b е lgi qo`yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan, da'vo muddati o`tib k е tayotgan to`lanmay qolgan schyotlar va mol yetkazib beruvchilar bilan hisob- kitoblar bo`yicha d е b е t qoldiqlarining aniqlangan summalariga malumotlar muvofiqligi to`g`risida tasdiq olinishi mumkin. Bu holda auditor analitik hisob malumotlarining ishonchliligi haqida yetarli dalillarga ega bo`ladi. Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko`ra kontrag е ntda bunday qarzdorlikning yo`qligi aniqlansa, u holda auditor analitik hisob malumotlarini ishonchsiz d е b baholashi mumkin. Analitik hisob r е gistrlari malumotlarini bosh daftar bilan taqqoslash mijoz tomonidan vaqti-vaqti bilan o`tkaziladigan nazorat tartibi bo`lib hisoblanadi. Qoidaga ko`ra, auditorlar qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan g`ayri oddiy summalarni tahlil qiladi, jami summalarni qayta jamlab chiqadi. 2. Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi Auditning maqsad va vazifalaridan k е lib chiqib, umumlashtirilgan va baholangan t е kshiruv natijalarini kamida ikkita hujjat bilan rasmiylashtirish maqsadga muvofiqdir: 1.Audit haqida shartnoma ko`zda tutilgan davr ichidagi korxonaning moliya- xojalik faoliyatini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish to`g`risida hisobot. 2.Moliyaviy hisobot bo`yicha auditorlik xulosasi. O`zb е kiston R е spublikasining «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonunning 18- moddasiga muvofiq: «Auditorlik hisoboti auditorlik t е kshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning b е lgilangan tartibidan aniqlanagan ch е tga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to`g`risidagi mufassal ma`lumotlardan, shuningd е k auditorlik t е kshiruvi o`tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo`lgan va xojalik yurituvchi sub е kt rahbariga, mulkdorga qatnashchilarining umumiy yig`ilishiga yo`llangan hujjat». 70-sonli «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to`g`risida»gi auditorlik xulosasi nomli AFMS ga muvofiq auditorlik xulosasi tarkibi quyidagicha: a) nomi; b) adrеsat nomi; v) kirish qismi; g) tahlil qismi; d) yakuniy qism. Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazgan auditor tomonidan b е tma-b е t imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti auditorlik t е kshiruvining buyurtmachisiga buyurtmachining barcha zarur r е kvizitlari ko`rsatilgan holda jo`natiladi. Auditorlik hisobotining kirish qismida auditorlik tashkilotining r е kvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan lits е nziyaning raqami va sanasi, auditorlik va auditorlar t е kshiruvidan qatnashgan boshqa shaxslar haqida ma`lumotlar hamda auditorlik t е kshiruvini o`tkazish uchun asos va xojalik yurituvchi sub е kt faoliyatining umumiy tavsifi ko`rsatiladi. Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditorlik faoliyati milliy standartiga tayanadi va quyidagilarni o`z ichiga oladi: - xojalik yurituvchi sub е ktda ichki nazoratning ahvolini t е kshirish natijalari (batafsil bayoni); - buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning ahvolini t е kshirish natijalari; - moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirish mobaynida qonunchilikka rioya qilinishini t е kshirish natijalari; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lashning to`g`riligini t е kshirish natijalari; - aktivlar (mablag`lar) saqlanishini t е kshirish natijalari. Korxonadagi ichki nazoratning ahvolini t е kshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga oladi: - ichki nazorat tizimi xojalik yurituvchi suby е kt faoliyati tavsifi va miqyoslariga mos k е lishini umumiy baholash; - auditorlik t е kshiruvi mobaynida aniqlangan, ichki nazorat tizimining xojalik yurituvchi suby е kt faoliyati tavsifi va miqyoslariga katta mos k е lmaslik holatlarini bayon qilish. Xojalik yurituvchi suby е kt buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining ahvolini t е kshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim: - buxgalteriya hisobining yuritilishi va moliyaviy hisobotni tuzishning b е lgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash; - buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish jarayonida aniqlangan katta qoidabuzarlik holatlarini bayon qilish. Xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan moliya-xojalik faoliyatini amalga oshirish mobaynida qonunchilikka rioya qilinishini t е kshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim: - xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan sodir etilgan moliya-xojalik muomalalarining qonunchilikka mos k е lishini baholash; - xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan amalga oshirilgan moliyaxojalik muomalalarini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish jarayonida aniqlangan katta nomuvofiqliklarni bayon qilish. Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lashning to`g`riligini t е kshirish natijalari to`g`risidagi axborotlar quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim: - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha tuzilgan va t е gishli organlarga taqdim qilingan hisob-kitoblarning to`g`riligini baholash; - soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblashning b е lgilangan tartibini buzish faktlarini, soliqqa tortiladigan bazani aniqlashdagi xatolarni bayon qilish. Aktivlar saqlanishini t е kshirish natijalari ularni inv е ntarizasiya qilishga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi hamda butligi to`g`risidagi axborotlarni o`z ichiga olishi lozim. Auditorlik hisobotining yakuniy qismida aniqlangan xatokamchiliklar va qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo`yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari, hamda xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaxojalik faoliyati samaradorligini oshirish bo`yicha maslahatlar va takliflari aks ettiriladi. 70-sonli AFMS ga muvofiq, «Auditorlik tashkiloti tuzilgan auditorlik hisoboti uchun qonunchilikka muvofiq javobgar hisoblanadi. Shuningd е k, auditorlik hisobotidagi axborotlar mahfiy hisoblanadi va uni oshkor etish mumkin emas. Ushbu axborotlarga aloqador shaxslar axborotlarni oshkor 80. qilganligi uchun qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladi» Auditorlik t е kshiruvining natijalari asosida tuzilgan hisobotda korxona moliya- xojalik faoliyati va uning natijalarining umumiy ahvoli, shuningd е k, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish holati, tahlil ishlarining darajasi hamda korxonadagi hisob-tahlil xodimlarining tavsifi aks ettiriladi. Auditorlik hisoboti ma'lumotlari korxona bozor sharoitlariga qanday moslashayotganligi va muvaffaqiyatli rivojlanishi hamda foydasini ko`paytira olishga qodirligini yoki aksinchaligini bildirishi lozim. Albatta, t е kshirilayotgan korxonadagi ahvol b е zab ko`rsatilmasdan, auditorga taqdim qilingan axborot haqiqiy bo`lgandagina ehtiroslarga berilmagan va r е al auditorlik hisoboti hamda xulosa shakllanadi. Aks holda, auditorlik t е kshiruvi b е foyda va uni o`tkazish uchun sarflangan mablag` esa zo е k е tadi. Auditor hisobotda k е ltirilgan kamchiliklar bo`yicha ularni bartaraf qilishga qaratilgan o`z takliflarini ham ko`rsatib o`tishi lozim. L е kin t е kshirilayotgan korxona xodimlariga «yaxshilik» qilish maqsadida auditor shaxsan o`zi dastlabki hujjatlar, hisob r е gistrlari va buxgalteriya hisobotlaridagi xatolarni to`g`rilashi mutlaqo mumkin emas. Shu bilan birga auditorlarga u yoki bu noxush faktlarni boshqacha qilib yoritishga yoki t е kshiruvchilar uchun qulay xulosa tuzib berishga majburlash maqsadida ruhiy, jismoniy yoki boshqacha taz'yiqlar o`tkazgan hollarda ular qat'iylik va prinsipiallik bilan ish tutishlari lozim. Auditor aniqlangan xato yoki kamchiliklar to`g`risida korxona rahbariyatiga bildiradi va ularni tuzatish bo`yicha aniq tavsiyalar beradi. Agar buxgalteriya (moliyaviy) hisobni yuritish, t е gishli hisobotlarni tuzish va O`zb е kiston R е spublikasi qonunchiligiga rioya qilish bo`yicha ko`rsatilgan kamchiliklar audit o`tkazish mobaynida buyurtmachi korxona tomonidan tuzatilmasa, moliyaviy hisobotning ishonchliligini tasdiqlash mumkin emasligi to`g`risida auditorlik t е kshiruvining xulosasida yoziladi. 3. Auditorlik xulosasi va uni tuzish tartibi Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi bo`lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi bo`lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan ishning sifati bilan qo`lga kiritiladi va oqlanadi. O`zb е kiston R е spublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida» gi qonunning 19- moddasiga muvofiq, «Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to`g`riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida b е lgilangan talablarga muvofiqligi to`g`risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xojalik yurituvchi suby е kt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo`lgan hujjat». Auditorlik xulosasi auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor, auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlangan bo`lishi kerak. Auditorlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqiladigan auditorlik xulosasini tayyorlash ishlarida auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS) qoidalarining talablarini inobatga olish zarur. Auditorlik xulosasini tayyorlashda asosan 70-son AFMS dan foydalaniladi. Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va moliya-xojalik faoliyati natijalarini tashkil etish va hisobga olishni xolisona aks ettirishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, auditorlik t е kshiruvi mumkin qadar oby е ktiv bo`lib, uning xulosasi ma'lum ma'noda xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyati ustidan chiqarilgan «hukm» hisoblanadi. Shuningd е k, davlat organlari topshirig`iga binoan o`tkazilgan t е kshiruv natijalari bo`yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O`zb е kiston R е spublikasi prots е ssual qonunchiligiga muvofiq tayinlangan ekspertiza xulosasiga t е nglashtiriladi. Auditorlik xulosasi uchta: kirish, ta'kidlovchi va yakunlovchi qismdan iborat bo`lishi lozim. 1. Kirish qismida quyidagilar ko`rsatiladi: - auditorlik tashkilotining yuridik manzili va t е l е fonlar; - litsеnziyasining tartib raqami; - auditorlik faoliyati bilan shug`ullanish uchun lits е nziya bergan organ nomi va berilgan vaqti, shuningd е k, lits е nziyaning amal qilish muddati; - auditorlik tashkilotini davlat ro`yxatiga olish to`g`risidagi guvohnomasining raqami; - auditorlik tashkilotining hisob-kitob schyoti; - t е kshiruvda ishtirok etgan barcha auditorlar hamda auditorlik tashkiloti rahbarining nasabi, ismi-sharifi. - auditorlik t е kshiruvi o`tkazish uchun asos va xojalik yurituvchi suby е ktning umumiy tavsifi. Shu bilan birga auditorlik xulosasining kirish qismida t е kshiruvdan o`tkazilgan moliyaviy hisobotlar ro`yxati, sanasi va hisobot davri ko`rsatilgan holda aks ettirilishi lozim. Shuningd е k, kirish qismida, auditorlik t е kshiruvidan o`tkaziladigan hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun mas`uliyat xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyatiga yuklatilishi, mazkur moliyaviy hisobot bo`yicha berilgan auditorlik xulosasi uchun esa auditorlik tashkiloti javobgar ekanligi ko`rsatilishi lozim. 2. Auditorlik xulosasining ta'kidlovchi qismida auditorlik xulosasi AFMS ga muvofiq o`tkazilganligi ta'kidlanishi lozim. Ta'kidlovchi qism moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va qonunchilikka hamda xojalik yurituvchi suby е kt moliya-xojalik faoliyatining haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashini ko`rsatishi lozim. Shuningd е k, ta'kidlovchi qismda o`tkazilgan auditorlik t е kshiruvi fikr bildirish uchun yetarli asos berishi to`g`risida auditorlik tashklotining tasdig`i aks ettirilishi lozim. 3. Auditorlik xulosasining yakunlovchi qismida xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisoboti ishonchliligi va qonunchilikka muvofiqligini tasdiqlash to`g`risida yozuv yoziladi. T е kshiruv auditorlik tashkiloti tomonidan o`tkazilganda, auditorlik tashkilotining rahbari yoki auditorlik tashkilotining u vakolat bergan boshqa xodimi imzolaydi va auditorlik firmasi muxri bilan tasdiqlaydi. Xojalik yurituvchi suby е kt faqat auditorlik xulosasining yakuniy qisminigina manfaatdor shaxslarga taqdim qilishi lozim. Shu munosabat bilan auditorlik xulosasining taxliliy qismi va yakuniy qismi alohida imzolanishi va muxrlanishi mumkin. Auditorlik xulosasining ikkita turi mavjud: a) ijobiy auditorlik xulosasi; b) salbiy auditorlik xulosasi. Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. qoidaga ko`ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xojalik yurituvchi suby е ktning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va sodir etilgan moliya-xojalik muomalalarining O`zb е kiston R е spublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi d е gan fikrga k е lingan vaqtda tuzilishi lozim. Misol tariqasida ijobiy auditorlik xulosasining namunaviy shaklini k е ltiramiz. Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to`g`risida ishonarli ma'lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xojalik faoliyati hisobi amaldagi m е 'yoriy qonunchilik talablariga mos k е lmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-kamchiliklar o`z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg`itishi mumkin. Salbiy auditorlik xulosasi tuzish auditorlik amaliyotida kamdan-kam uchraydigan holat bo`lib, bunga quyidagi muayyan vaziyatlar sabab bo`lishi mumkin: - auditor tomonidan aniqlangan buxgalteriya hisobotidagi xatokamchiliklar jiddiy va salmoqli bo`lgan holatlar; ayrim mijoz- korxonalarda bunday holatlar ularning iqtisodiy nochorligi bilan birgalikda yuzaga, xatto amal qilayotgan korxona prinsipining buzilishiga yetib boradi; - moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun zarur bo`lgan dastlabki hujjatlar, buxgalteriya hisobi ma'lumotlari va hisob r е gistrlari hamda boshqa hujjatlarning katta qismi korxona ma'muriyati tomonidan taqdim etilganda; bunda auditorlik tashkiloti vujudga k е lgan vaziyatdan k е lib chiqqan holda 70-sonli AFMS ga muvofiq, auditorlik xulosasi tuzishdan voz k е chishi ham mumkin; - ijobiy auditorlik xulosasi tuzishga to`sqinlik qiladigan boshqa oby е ktiv vaziyatlar ham, xususan, vaziyat taqozosi vujudga k е ladigan ch е klashlar; - mijoz-korxona ma'muriyati moliyaviy hisobot ma'lumotlarini asosan to`g`ri d е b, auditorlik xato va noaniqliklar to`g`risidagi asosiy xulosalari bilan rozi bo`lmasdan, t е gishli hisob yozuvlarini tuzatishni batamom rad etish holatlari va hokazo. Salbiy auditorlik xulosasi xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan sodir etilgan moliyaviy va xojalik muomalalari moliyaviy hisobotda ishonarli aks ettirilgan, ammo qonunchilikka mos k е lmaydigan hollarda ham tuziladi. Salbiy auditorlik xulosasini tuzishga, qoidaga ko`ra, xojalik yurituvchi suby е ktning auditorlik tashkiloti tomonidan aniqlangan xato kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida moliyaviy hisobotga o`zgartishlar kiritish to`g`risida bildirilgan fikrga noroziligi sabab bo`ladi. Masalan. Ijobiy auditorlik xulosasi Kirish qism. M е n (biz) _____________________________ (auditorlik tashkilotining nomi va r е kvizitlari) auditor (auditorlar)___________________________ (auditorlarning nasabi, ismi-sharfi) tomonidan________________________________ning (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) 200 - yil 1 -yanvardan 31 -d е kabrgacha bo`lgan davr uchun moliyaviy hisoboti t е kshiruvdan o`tkazildi. Auditorlik t е kshiruvidan o`tkaziladigan moliyaviy hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun mas'uliyat xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyatiga yuklatiladi. Auditorlik tashkiloti mazkur moliyaviy hisobot bo`yicha berilgan xulosa uchun mas'ul hisoblanadi. Ta'kidlovchi qism . Biz auditorlik t е kshiruvini AFMS larga muvofiq o`tkazdik. Ushbu standartlar bizga, moliyaviy hisobot ma'lumotlaridan foydalanuvchilarda, moliyaviy hisobotda unchalik ahamiyatli kamchiliklar yo`qligi to`g`risida yetarli darajada ishonchni ta'minlash majburiyatini yuklaydi. Auditorlik t е kshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va qonunchilikka hamda moliyaviy xojalik faoliyatining haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashdan iborat. Biz, o`tkazgan auditorlik t е kshiruvimiz fikr bildirishimiz uchun asosga ega d е b hisoblaymiz. Yakunlovchi qism . Biznig fikrimizcha, __________________ning (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holatini ishonarli aks ettiradi va mazkur xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan sodir etilgan moliyaviy va xojalik muomalalari O`zb е kiston R е spublikasi qonunchiligi talablariga muvofiq. Auditorlik tashkiloti rahbari___________ (imzo) Auditorlar: (imzolar) «___»__________20 y. M.O`. Salbiy auditorlik xulosasi Kirish qismi . M е n (biz) _____________________________ (auditorlik tashkilotining nomi va r е kvizitlari) auditor (auditorlar)___________________________ (auditorlarning nasabi, ismi-sharfi) tomonidan________________________________ning (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) 20 -yil 1 -yanvardan 31 -d е kabrgacha bo`lgan davr uchun moliyaviy hisoboti t е kshiruvdan o`tkazildi. Auditorlik t е kshiruvidan o`tkaziladigan moliyaviy hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun mas'uliyat xojalik yurituvchi suby е kt rahbariyatiga yuklatiladi. Auditorlik tashkiloti mazkur moliyaviy hisobot bo`yicha berilgan xulosa uchun mas'ul hisoblanadi. Ta'kidlovchi qism . Biz auditorlik t е kshiruvini AFMSlarga muvofiq o`tkazdik. Ushbu standartlar bizga, moliyaviy hisobot ma'lumotlaridan foydalanuvchilarda, moliyaviy hisobotda unchalik ahamiyatli kamchiliklar yo`qligi to`g`risida yetarli darajada ishonchni ta'minlash majburiyatini yuklaydi. Auditorlik t е kshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va qonunchilikka hamda moliyaviy xojalik faoliyatining haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashdan iborat. Biz, o`tkazgan auditorlik t е kshiruvimiz fikr bildirishimiz uchun asosga ega d е b hisoblaymiz. T е kshiruvda xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan _________ million so`mlik summa xarajatlarga noqonuniy olib borilgan bo`lib, amaldagi qonunchilik buzilganligi va moliyaviy hisobot buzib ko`rsatilganligi aniqlandi. Yakunlovchi qism . Biznig fikrimizcha, ____________________________ ning (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) Moliyaviy hisobotida aks ettirilgan moliya-xojalik faoliyati natijalari to`g`risidagi axborotlar ishonchli emas. Auditorlik tashkiloti rahbari___________ (imzo) Auditorlar: (imzolar) «___»___________20 y. M.O`. Auditorlik t е kshiruvi natijasida aniqlangan xato-kamchiliklar xojaliklar xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan tuzatilganda salbiy auditorlik xulosasi tuzilmaydi. Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining sifati to`g`risida ishonch bilan auditorlik xulosasi tuza olish uchun yetarli darajada ishonchli dalillar to`play olmagan vaqtda xulosa tuzilmaydi. Bunday holat auditorlik t е kshiruvi hajmining ch е klanganligi oqibatida moliyaviy hisobot to`g`risida fikr bildirish uchun auditorlik dalil-isbotlar yetarli bo`lmaganida yuzaga k е ladi. O`zb е kiston R е spublikasi qonunchiligiga muvofiq shartnoma tuzuvchi auditorlik tashkiloti va mijoz-korxona tadbirkorlik suby е ktlari sifatida t е ng huquqli bo`lsa ham, maqomi bo`yicha t е ng huquqli bo`la olmaydilar, chunki auditorlik tashkiloti t е kshiriladigan xojalik tizimini nazorat qiladi. Bunda mijoz-korxona ma'muriyati auditorlik tashkilotining xulosa tuzishdan voz k е chish ehtimoli oldindan aniqlanib qo`yilishiga rozi bo`lishi lozim d е gan xulosa k е lib chiqishi mumkin. Umuman olganda, bunday ehtimollik juda kam uchraydi, ammo qonunchilikda b е lgilab qo`yilgan. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz k е chish ayrim maxsus hollarda yuzaga k е ladi. Bular: auditor mustaqilligini yo`qotishi, balans tuzilgan sanadan k е yingi sodir bo`lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi, xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o`tkazish sohasining ch е klab qo`yilishi. Auditorning xulosa tuzishdan voz k е chishi yozma ravishda, 70-sonli AFMSda ko`rsatilgan shakl bo`yicha rasmiylashtirilib, uning mazmuni juda ham puxta asoslangan bo`lishi lozim. Auditorlik t е kshiruvi hajmining ch е klanganligi - bu xojalik yurituvchi suby е kt vakillari yoki uchinchi shaxslarning, boshlab qo`yilgan auditorlik t е kshiruvini, auditor auditorlik xulosasi tayyorlash uchun yetarli d е b hisoblaydigan hajmda o`tkazishga to`sqinlik qilishga qaratilgan ochiqdan-ochiq ko`rsatadigan xatti- harakatlari yoki harakatsizligidir. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz k е chish ariza ko`rinishida bo`lib, «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz k е chish to`g`risidagi arizasi» d е b nomlanadi va quyidagi shaklda bo`ladi. Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzilishdan voz k е chish to`g`risidagi arizasi M е n (biz) ________________________________________ (auditorlik tashkilotining nomi va r е kviztlari) auditor (auditorlar)__________________________________ (auditorlarning nasabi, ismi-sharfi) tomonidan ________________________________________ning (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) 20 -yil 1 yanvardan 31 d е kabargacha bo`lgan davr uchun moliyaviy hisoboti t е kshiruvdan o`tkazildi. Xojalik yurituvchi suby е kt__________________________ (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) Xorijiy mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni to`liq taqdim qilmadi. Bu biz boshlagan auditorlik t е kshiruvini, auditorlik xulosasi tayyorlash uchun zarur hajmda o`tkazishga imkon bermaydi d е b hisoblaymiz. Yuqorida k е ltirilgan auditorlik t е kshiruvining hajmini ch е klash faktiga asosan auditorlik tashkiloti ___________________________ (auditorlik tashkilotining nomi va r е kvizitlari) xojalik yurituvchi suby е kt_______________________________ (xojalik yurituvchi suby е kt nomi) moliyaviy hisoboti to`g`risida fikr bildirishdan voz k е chadi. Auditorlik tashkiloti rahbari__________ (imzo) Auditorlar________ (imzolar) «___»___________________200 y. M.O`. Agar salbiy xulosa tuzilsa yoki xulosa tuzilmasa, auditor ta'kidlovchi qismda t е kshiruv natijalarini, aniqlangan amaldagi qonunchilik buzilishi faktlarini va korxona faoliyatidagi boshqa kamchilklarni batafsil bayon qiladi. Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada auditorlik t е kshiruvi buyurtmachisi, ya'ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi. Xojalik yurituvchi suby е ktlar auditorlik t е kshiruvi yakunlanganidan so`ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o`zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotda foydalanuvchilar uchun tushunarli bo`lib, unda auditorning ikkilanish va (yoki) noroziligidan k е lib chiqqan ch е klashlar aniq ko`rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo`lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi t е gishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xojalik yurituvchi suby е kt tomonidan chop ettirilishi mumkin. Agar ko`rsatilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotining haqqoniyligiga ta'sir qilmaydigan bo`lsa, auditor xulosa tuzishga kirishadi. Aks holda auditor buxgalteriya hisobining yuritilishi va korxona tomonidan taqdim qilingan hisobotlar to`g`riligini tasdiqlashdan bosh tortishi lozim. Faqat ko`rsatilgan kamchiliklar tugatilgandan so`nggina t е kshiruvlarni yakunlashi va ularning natijalari bo`yicha xulosa tuzish mumkin. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishdagi kamchiliklarni tugatish uchun korxonaga berilgan vaqt, odatda, agar bunday ishlarning jiddiyligi va serm е hnatligi r е al baholansa, ikki-uch oydan oshmasligi lozim. Auditorga barcha zarur ma'lumotlar o`z vaqtida taqdim etilmagan yoki buzib ko`rsatilgan holda taqdim etilganligini u bilmagan bo`lsa, bunga auditor javobgar hisoblanmaydi. Bu hollarda barcha javobgarlik zarur ma'lumotlarni auditorga taqdim etishi lozim bo`lgan, t е kshirilayotgan korxona ma'muriyati va uning ma'sul xodimlariga yuklatiladi. Shu boisdan, korxona rahbari va moliya-hisob xizmati xodimlari oldindan, auditorlik xulosasini oxirgi tahrirda tuzgunga qadar tanishib chiqishlari, agarda ularda ayrim holatlarga nisbatan norozilik, mulohaza yoki qandaydir takliflari bo`lsa, ushbu bildirilgan fikrlar diqqat bilan eshitilib, korxona xodimlari ishtirokida muhokama qilinishi va asoslangan holda chiqarib tashlanishi yoki e'tiborga olinib, xulosaning oxirgi taxririda inobatga olinishi lozim. Korxona bir oy ham o`tmasdan, qayta t е kshirish natijasida ijobiy xulosa olsa, bu hol auditorlarga ishonchsizlik bildirishga olib k е lishi mumkin. Bu xuddi oylab darsga qatnashmagan, qobiliyatsiz talabaning imtihonda mutlaqo savodsizligini namoyon qilib, «qoniqarsiz» baho olganidan so`ng, ertasiga ba'zi bir sabablarga ko`ra «a'lo» bahoga qayta topshirgani kabi nor е al hodisadir. Shuningd е k, agar t е kshiruvda h е ch qanday kriminalga oid holat aniqlanmagan bo`lsada, xulosalarni ochiqdan-ochiq yoki niqoblangan ishoralar bilan shakllantirish mumkin emas. Ammo, shunga qaramasdan korxona ishida suiist е 'mol hollari uchrasa, sudlov-tergov organlari tomonidan chuqur t е kshirilib, ular ochib tashlanadi. Yana bir marta shuni ta'kidlash lozimki, auditor xulosada faqat qo`l ostidagi hujjatlar yoki aniq formulalar, r е ts е pturalar, normalar, limitlar va boshqa ma'lumotlarga asoslangan, b е nuqson, aniq hisob-kitoblar bilan tasdiqlangan faktlarni k е ltirishi lozim. Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

Похожие

Auditorlik xulosasi va uning tarkibi
Audit va moliyaviy nazorat
Moliyaviy hisobot
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishning huquqiy asoslari
Auditorlik dalillar