Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash - Экономика - Рефераты

Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash

Загружено в:

11.09.2023

Скачано:

0

Размер:

269.5 KB

Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash Reja: 1. Moliyaviy hisobot elementlarini ahamiyati, maqsadi va tahlil vazifalari. 2. Aktivlar, kapital va majburiyatlarni bashoratlash. 3. Daromadlar va xarajatlarni bashoratlash: sotish hajmi, mahsulot tannarxi, operatsion daromad va xarajatlar, foyda hajmi va rentabellik darajalarini bashoratlash. 4. Pul mabalag`lari naqdligini bashoratlash. 5. Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik)ni bashoratlash. 6. Bashorat ko`rsatkichlariga ichki va tashqi omillar ta`siri. Bashorat ko`rsatkichlariningehtimolligi va ishonchliligini baholash. Bashoratlashdagi kamchiliklar.

Moliyaviy hisobot elementlarini ahamiyati, maqsadi va tahlil vazifalari Xo`jalik yurituvchi subyektlar maqsadi foyda olishga qaratilgan va bu jarayon yakunidagina sarhisob qilinadi. Shunday ekan kelgusida iqtisodiy naf olish maqsadida aktivlardan foydalanish masalaning asosiy sharti hisoblanadi. Kelgusidagi naflik aktivlarning turlariga qarab farqlanishiga ahamiyat qaratsak, bu uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlarda turlicha kechishini ko`rish mumkin. Shu bilan birga faoliyat turiga qarab ham bu jarayonning davriyliklari turlicha bo`ladi. Qo`yilgan mablag`larning qanchalik naf keltirishi albatta ma`lum bir muddat, vaqt oralig`ini talab etishi ham ularni oldindan bashoratlashni talab etadi. Bashoratlash orqali aktivlar, kapital va majburiyatlar, daromad va xarajatlar, foyda va zararlar, kelgusidagi pul oqimlari, aktivlarni moliyalashtirish yuzasidan qo`shimcha mablag`lar manbasiga zaruriyat sezilishi hamda ularni hal etish imkoniyati yuzaga keladi. Kelgusidagi kutilishlarni bashoratlash faqat korxonaning o`zigagina tegishli omillar ta`sirida o`zgaradigan jarayon emas, unga ko`proq tashqi omillar ham ta`sir etadi. Kelgusida erishilishi kutilayotgan natijaga erishish risklarini kamaytirish orqali aniqlikni yuqori normasiga chiqish imkoniyati mavjudligini hisobga olsak, bashoratlash korxonalarning kelajakdagi moliyaviy holati va moliyaviy natijalarini, foyda va zararlarini to`g`ri aniqlash va boshqaruvni shunga mos ravishda tashkil etish imkonini beradi. Korxonalar moliyaviy holatini bashoratlash moliyaviy hisobotning quyidagi birliklari yuzasidan tuzib chiqiladi. Aktivlar va passivlar balansi bo`yicha; Daromadlar va xarajatlar balansi bo`yicha; Pul mablag`lari kirimi va chiqimi balansi bo`yicha. Moliyaviy holatni bashoratlash uchun asos bo`luvchi manba bu moliyaviy hisobotlardir. Joriy yildagi moliyaviy hisobot ma`lumotlari yaqin va uzoq davriylikda bashoratlash uchun iqtisodiy va moliyaviy jihatdan asos vazifasini bajaradi. Korxonaning kelgusidagi rivojlanishi yuzasidan belgilangan

topshiriqlardan kelib chiqqan holda moliyaviy hisobotning barcha elementlari qayta korrektirovkalash asosida tuzib chiqiladi. Bashoratlash yakunida bashoratlangan buxgalteriya balansi, bashoratlangan moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti, bashoratlangan pul oqimi to`g`risidagi hisobotlari tuzib chiqiladi va ushbu manbalar moliyaviy starategiyani belgilashda muhim manba sifatida qaraladi. Moliyaviy holatni bashoratlash tahlili mazmunini korxonalarning kelgusidagi moliyaviy ahvoli va undagi o`zgarishlarni, moliyaviy natijalarni va pul oqimlarini oldidan aniqlash, kelgusidagi iqtisodiy naflikka yo`naltirilgan boshqaruv qarorlarini tayyorlash uchun zarur bo`lgan axborotlar bazasini shakllantirishga qaratilgan. Moliyaviy holatni bashoratlash tahlilining muhim vazifalari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin: - korxona moliyaviy holati, moliyaviy natijalari, foyda va zararlari, pul mablag`lari kutilishi yuzasidan hisob-kitoblarni amalga oshirish; - korxonaning aktivlar, kapitali va majburiyatlarining kelgusidagi kutilishlarini bashoratlash orqali buxgalteriya balansini tuzish va korxonaning moliyaviy holatidagi o`zgarishlarni baholash; - korxonaning daromadlari va xarajatlari, foyda va zararlarini kelgusidagi kutilishlarini bashoratlash orqali moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotni tuzish va uning muhim birliklari o`zgarishiga baho berish; - pul oqimlarining kelgusidagi kirimi va chiqimi yuzasidan mablag`larga zaruriyatni va ortiqchalikni aniqlash orqali pul mablag`lari balansini tuzish va uni baholash. Bashoratlash kelgusida korxona moliyaviy holatini yaxshilash, iqtisodiy naflikni o`stirish, pul mablag`lari doimiy oqimini optimal boshqaruvini yo`lga qo`yishda muhim masala hisoblanadi. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash uning muxim elementlari bo`lgan aktivlar, kapital va majburiyatlar, moliyaviy natijalar, foyda va zararlarni prognozlashni nazarda tutadi. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash asosida

korxonaning kelgusidagi aktivlari, kapitali va majburiyatlari, moliyaviy natijalari, foyda va zararlarini oldindan kutilishini aniqlash va shunga mos ravishda ularning faoliyat va biznes rejasini belgilash, byudjetini shakllantirish imkoni tug`iladi. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlash quyidagi muhim savollarga javob topishg imkonini beradi: - korxonada nimalardan va qachon pul mablag`lari keladi? - ular nimalarga ishlatiladi? - ijobiy pul oqimlariga chiqish yuzasidan korxonaga kancha pul mablag`lari zarur? - ushbu pul mablag`lariga qachon zaruriyat seziladi? - pul mablag`lari qaysi shaklda korxonalarga jalb qilinadi (xususiy kapital ko`payishi shaklida yoki qarz kapitali shaklida)? - keyingi davrlar bo`yicha korxonaning moliyaviy holati qanday holati kuzatiladi? Moliyaviy hisobot elementlarini mohirona bashorat qilish quyidagi ketma- ketlikda amalga oshiriladi: - bashorat qilinadigan davrni belgilab olish; - moliyaviy bashoratlash bo`yicha takliflarni tayyorlash; - hisob-kitob jadvallarini shakllantirish; - foyda va zararlarni bashoratlash; - pul mablag`lari harakatini bashoratlash; - moliyalashtirishning talab qilingan qiymatini shakllantirish; - iqtisodiy nochorlikni bashoratlash; - balans hisobotini bashoratlash; - yakuniy xulosa va tavsiyalarni tayyorlash. Tobora rivoj topayotgan va raqobatdoshlik kuchayotgan sharoitda bashoratlangan moliyaviy hisobotlarni talab qiluvchilarning doirasi kengayadi. Shu sababli, bashoratlangan moliyaviy hisobotlarga tayangan holda yaqin va uzoq davriylikdagi xamkorlik aloqalari, sherikchilik, aksiyalarni sotish olish yuzasidan ularning ahamiyati oshib bormoqdi. Ayniqsa, kredit institutlarining berilgan kredit

muddatlari bo`yicha korxonaning moliyaviy holati va natijalarining kutilishlarini bilishga zaruriyati yanada oshmoqda. Bundan ko`rinib turibdiki, banklar birinchi navbatda korxonalarning tarixi bilangina emas, balki iqtisodiy jihatdan asoslangan faoliyatning uzluksizligi va davomiyligi, moliyaviy ahvol va natijalarning kelajakdagi kutilishlarini bilish bilan ham qiziqadilar. Shu bilan birga, esdan chiqarmaslik lozimki, kelajakda kutiladigan natijalarning eng ishonchli manbalari ham ma`lum bir taxminlardan, kamchiliklardan albatta holi bo`la olmaydi. Bu esa risklarni baholash ularni kamaytirish choralarini ko`rish bilan hal etiladi. Aktivlar, kapital va majburiyatlarni bashoratlash Moliyaviy holatni bashoratlashda eng muhim obyekt bu buxgalteriya balansidir. Uning muhim elementlariga aktivlar, kapital va majburiyatlar kiradi. Buxgalteriya balansini bashoratlash orqali korxonaning joriy davrdagi holatining kelgusidagi kutilishlari rejalashtiriladi. Bashoratlash modelini tuzib chiqish yuzasidan quyidagi tartibdagi amallar bajariladi. Buxgalteriya balansining tuzilishi: A = K + M Bu yerda: A – Aktivlar; K – Kapital; M – Majburiyatlar; Buxgalteriya balansining likvidlik va moliyalashtirish manbalari bo`yicha kengaytirilgan tarkibi UMA + JA (TMZ+DM+PM) = O`MM + M (UMM+QMM+KM) Bu yerda: UMA – Uzoq muddatli aktivlar; JA – Joriy aktivlar; TMZ – Tovar moddiy zaxiralar; DM – Debitorlik majburiyatlari; PM – Pul mablag`lari; O`MM – O`z mablag`lari manbasi;

UMM – Uzoq muddatli majburiyatlar; QMM – Qisqa muddatli majburiyatlar; KM – Kreditorlik majburiyatlari. Korxonaning joriy buxgalteriya balansidagi ma`lumotlar prognozlash uchun asos sifatida ishlatish mumkin. Tarkibiy o`zgarishlar hisobiga, masalan ishlab chiqarish va sotish hajmining o`sishi hisobiga balans aktivi va passivida, daromad va xarajatlarida, pul oqimlarida qator o`zgarishlar ro`y berishi mumkin. Qo`shimcha moliyalashtirishlar yuzasidan talabning o`zgarishi stsenariysi shunga mos ravishda belgilanadi. Bashoratlangan aktivlar bashoratlangan passivlardan kichik yoki teng bo`lgan bashorat qilingan stsenariyni amalga oshirish mumkin bo`ladi. QMB = Ba – Bp <= 0 Bu yerda: QMB – Qo`shimcha moliyalashtirish manbalari; Ba – Bashoratlangan aktivlar; Bp – Bashoratlangan passivlar. Lekin aylanma aktivlarning o`sishi doimo ham moliyalashtirish manbalarining etarligini ta`minlashga imkon bermaydi. Shu sababli, qo`shimcha moliyalashtirish manbalariga zaruriyat seziladi. Qo`shimcha moliyalashtirishga zaruriyatni pul oqimining shakllanishiga qarab belgilash mumkin: PO = Tf + Am – A + M Bu yerda: Tf – Taqsimlanmagan foyda; Am – Amortizatsiya; A – Aktivlar; M – Majburiyatlar. Bashoratlash algoritimi quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi

Axborot manbalarini shakllantirish bosqichi. Axborot manbalari sifatida moliyaviy hisobot shakllari olinadi. Xarajatlar tarkibi va ularning salmoq o`zgarishlari o`rganiladi. Koeffitsientlar hisob-kitob qilinadi. Xarajatlar salmog`i, aylanma aktivlarning aylanuvchanlik koeffitsiyenti, kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanlik koeffitsiyenti aniqlanadi: Kx =X / ST Aylanma aktivlarning aylanishi: Ka = AA / ST * D Kreditorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi: Sotish hajmi bashorati. Korxonaning rivojlanish tendentsiyalari va marketing tadqiqotlari asosida aniqlanadi. Davrlar bo`yicha moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash. Korxonaning xususiyatlaridan va strategiyalaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Moliyaviy hisobotni bashoratlash. Buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar va pul oqimi to`g`risidagi hisobotlar bashorati asosida analitik balans tuziladi. Buxgalteriya balansini bashoratlash eng qiyin va murakkab jarayon. Negaki, moliyaviy hisobotning va korxona moliyaviy holatining asosiy jihatlari ushbu hisobot shaklida aks etadi. Uni bashoratlashda ko`pincha sotishdan tushum hajmining o`sishidan kelib chiqiladi. Moliyaviy hisobot elementlarini bashoratlashda quyidagi qoidalarga, shartlarga amal etiladi: 1. O`zgaruvchan xarajatlar, aylanma aktivlar hajmi va qisqa muddatli majburiyatlar hajmi sotishdan tushumning oshishiga mos ravishda oshadi. Asosiy vositalarning o`sishi belgilangan o`sish darajasiga mos ravishda oshadi. 3. Boshqa uzoq muddatli aktivlar summasi o`zgarishsiz qoladi. 4. Uzoq muddatli majburiyatlar o`zgarishsiz olinadi .

5. Xususiy kapital elementlari: ustav kapital i, sotib olingan xususiy aksiyalar, qo`shilgan kapital, rezerv kapitali, kelgusi davr xarajatlari zaxirasi o`zgarishsiz olinadi. 6. Taqsimlanmagan foyda bashoratlangan foyda normasi va to`lanadigan dividendlari summasidan kelib chiqqan holda hisob-kitob qilinadi. : TFB = TF + BST x TF* x (1 – Dn*) Bu yerda: TFB – bashoratlangan taqsimlanmagan foyda; TF – joriy davr taqsimlanmagan foydasi; BST – bashoratlangan sotishdan tushum; TF* – bashoratlangan foyda normasi (sotishdan foyda / sotishdan tushum); Dn* – dividend ishlatilishi bashoratlangan foyda normasi (dividend /sof foyda). Yuqoridagi hisob-kitob qilingan ma`lumotlarga tayangan holda qancha passivga zaruriyat hisob-kitob qilinadi. Passivlar summasi (moliyalashtirish manbalariga) zaruriyat quyidagicha aniqlanadi. BPz = Σ BA – Σ BP Bu yerda: Σ BA – bashoratlangan aktivlar hajmi; Σ BP - bashoratlangan passivlar hajmi. Aniqlangan formula asosida qo`shimcha passivlar summasi aniqlanadi QP = TQA - MO – TFO Bu yerda: QP – qo`shimcha passivlar; TQA – talab qilingan aktivlar; MO – majburiyatlar ortishi; TFO – taqsimlanmagan foydaning ortishi. Quyidagi ma`lumotlarga tayangan holda bashorat qilingan buxgalteriya balansini hisob-kitoblarini amalga oshiramiz. 1. Mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda - 5 180 801 340 ming so`m.

2. Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi 7 978 434 064 ming so`m 3. Kelgusi yilda kutilayotgan foyda normasi - 0,1. 4. Kutilayotgan dividend normasi - 0,5. 5. Kelgusidagi asosiy vositalar qiymatining o`zgarishi tushum hajmiga mos ravishda o`zgaradi. O`zbekiston temir yo` llari AJ ning buxgalteriya balansi AKTIV 01.01.2017 y. 01.01.2018 y. 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 Qo`shimcha talab qilinadigan moliyalashtirish * *

manbalari Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 Mahsulot sotishdan tushum hajmining o`sishi = mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda / Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi. 1. Mahsulot sotishdan tushum hajmi joriy davrda - 5 180 801 340 ming so`m. 2. Mahsulot sotishdan tushum hajmining kelgusidagi kutilishi 7 978 434 064 ming so`m 3. Mahsulot sotishdan tushum hajmining o`sishi = 7 978 434 064 ming so`m / 5 180 801 340 ming so`m.=1.54

O`zbekiston temir yo` llari AJ ning buxgalteriya balansi prognozi Ko`rsatkichlar 2017-2018 yy. Bashorat AKTIV 01.01.2017 y. 01.01.2018 y. Bashoratni hisob-kitobi 01.01.2021 y. 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 12 593 199 960 * 18 237 784 838 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 14 773 593 626 14 773 593 626 *1.54 22 751 334 184 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 4 320 658 666 4 320 658 666* 1.54 6 653 814 345 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 10 452 934 960 10 452 934 960* 16 097 519 838 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 345 379 o`zgarishsiz 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 1 572 602 311 o`zgarishsiz 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 567 317 310 o`zgarishsiz 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 11 683 693 105 * 13 434 759 951 Ishlab chiqarish zaxiralari 819 530 511 1 047 437 972 1 047 437 972*1.54 1 613 054 477 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 8 441 062 224 o`zgarishsiz 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 468 669 767 468 669 767*1.54 721 797 642 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 160 480 738 160 480 738*1.54 247 140 336 Debitorlar, jami 503 338 335 1 566 042 404 1 566 042 404*1.54 2 411 705 302 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 268 038 094 268 038 094*1.54 412 778 664 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 5 252 951 5 252 951*1.54 8 089 544 Balans aktivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 * 31 672 544 789

PASSIV 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 10 124 233 076 * 10 882 184 312 Ustav kapitali 614 384 306 828 202 670 o`zgarishsiz 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 8 121 422 920 o`zgarishsiz 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 223 400 675 223 400 675+7 978 434 064*0,1*(1-0,5) 981 351 911 Boshqa manbalar 885 865 126 951 206 811 o`zgarishsiz 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 14 152 659 989 * 16 039 458 810 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 12 304 013 149 o`zgarishsiz 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 8 878 479 8 878 479*1,54 13 672 857 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 1 839 768 361 1 839 768 361*1,54 2 833 243 275 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 514 650 184 514 650 184*1,54 792 561 283 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 62 317 043 62 317 043*1,54 95 968 246 Qo`shimcha talab qilinadigan moliyalashtirish manbalari * * 31 672 544 789-10 616 409 203-16 039 458 810 4 750 901 667 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 24 276 893 065 * 31 672 544 789 Korxonada aktivlarning o`tgan yildagi holati 13 198 104 658 ming so`mni, joriy yildagi ko`rsatkich 24 276 893 065 ming so`ni tashkil etgan. Sotishdan tushum hajmining o`zgarishiga mos ravishda hisob-kitoblarni amalga oshirish natijalari yuzasidan kelgusi 2018 yilga korxonaning aktivlarini hajmini 31 672 544 789 ming so`m qilib belgilash mumkin. Bunga barcha asoslar etarli

hisoblanadi. Negaki, sotish hajmining 1.54 darajaga ortishida aktivlar hajmining o`zgarishi xuddi shu ifodaga olib kela oladi. Passivlar ya`ni o`z mablag`lari va majburiyatlarning joriy qismi 26 921 643 122 ming so`mga teng bo`lgan holda kelgusida korxona 4 750 901 667 ming so`mga qo`shimcha moliyalashtirishlarni talab etadi. Daromadlar va xarajatlarni bashoratlash: sotish hajmi, mahsulot tannarxi, operatsion daromad va xarajatlar, foyda hajmi va rentabellik darajalarini bashoratlash Moliyaviy natijalarni bashoratlash korxona faoliyat natijaviyligini xarakterlovchi ko`rsatkichlarni: daromadlar va xarajatlarni, foyda va zararlarni kelgusidagi kutilishlarini rejalashtirishni, ko`zda tutishni xarakterlaydi. Daromad va xarajatlar moliyaviy natijalarning muhim elementlari, tarkibiy birliklarini yillar bo`yicha o`sish darajalariga qarab bashorat qilinadi. Moliyaviy natijalarni bashoratlash amaliyotida quyidagi asosiy metodlardan foydalanish mumkin: iqtisodiy tahlil metodi; normativ metod; balansli hisob- kitoblar va pul oqimlari metodi; ko`p variantlilik metodi; iqtisodiy-matematik modellashtirish metodi va boshqa metodlar. Moliyaviy natijalarni bashoratlashning quyidagi asosiy bosqichlarini ajratib ko`rsatish mumkin: xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining moliyaviy natijalarini tadqiq etish; joriy rejalarning o`zgarishi asosida moliyaviy hisobotlarning bashorat variantlarini ishlab chiqish; xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy resurslarga bo`lgan aniq ehtiyojlarini aniqlash; moliyalashtirish manbalari (shu jumladan, o`z va tashqi manbalarning) va ularning tarkibiy tuzilishini bashoratlash; xo`jalik yurituvchi subyektlar moliyasini boshqarishning tizimini yaratish va uni ushlab turish (qo`llab-quvvatlash); Moliyaviy natijalarni bashoratlashning: strategik (uzoq muddatga) va joriy (qisqa muddatga) turlarini tarkiblash mumkin.

“O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat) arning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshka operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 507 693 607 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2018 yil bashorati) Ko`rsatkichlar nomi 2016 yil 2017 yil O`rtacha o`sishi indeksi 2018 yil bashorati Mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan sof tushum 3 362 225 550 5 180 801 340 1.54 7 978 434 064 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 2 474 622 038 3 191 287 162 1.29 4 116 760 439 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 887 603 512 1 989 514 178 3 861 673 625 Davr xarajatlari 568 302 199 752 744 444 o`zgarishsiz 752 744 444 Boshka operatsion xarajatlar 135 306 178 630 o`zgarishsiz 178 630 359

333 359 Asosiy faoliyatning foydasi 454 607 646 1 415 400 093 2 930 298 822 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 159 047 300 833 455 050 o`zgarishsiz 833455050 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 269 112 080 506 789 162 o`zgarishsiz 506789162 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 564 672 426 1 088 734 205 2 603 632 934 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 o`zgarishsiz 0 Daromad (foyda) solig`i 16 304 363 30 730 577 (2.8 %)+(2.8 %)/2 72 901 722 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 40 674 456 83 965 344 (7.2 %)+(7.7 %)/2 193 970 653 Hisobot davrining sof foydasi 507 693 607 974 038 284 2 336 760 559 Xo`jalik yurituvchi subyektlarning samaradorligini baholashning asosiy ko`rsatkichi sifatida moliyaviy samaradorlik, ya`ni sof foyda bo`yicha rentabellik ko`rsatkichini olish mumkin. Uni hisoblash formulasi quyidagicha: Rk = (Cf : O`k) x 100; Ra = (Cf : A) x 100 Bu yerda: Rk, Ra – sof foyda bo`yicha o`z kapitali va aktivlarning rentabelligi; Sf – sof foyda; O`k – o`z kapitalining o`rtacha yillik qiymati; A – aktivlarning o`rtacha yillik qiymati. Bu ko`rsatkichning o`sishi foydani soliqqa tortishni qo`shib hisoblagan holda ichki va tashqi xarakterdagi ko`plab omillarga bog`liq. Rentabellikni tarkib toptiruvchilarni tahlil qilish uchun amaliyotda birinchi marta Dyupon formulasidan foydalaniladi. R = (Sf/O`k) x (Sf/Ts) x (T/A) x (A/O`k), Bu yerda:

Ts – Sof tushum; A – Aktivlar. Bir vaqtning o`zida bu formuladagi (Sf/O`k) nisbati sof foydaga ko`ra o`z kapitalining rentabellik koeffitsiyentini, (Sf/Ts) nisbati sotuv rentabelligini ifodalab tahlil qilinayotgan davrda sof foyda va sotuv hajmi (tushum) o`rtasidagi nisbatni aks ettiradi. Ushbu ko`rsatkchlar sotilgan mahsulotning daromadliligini ham xarakterlaydi. (Ts/A) nisbat xo`jalik faolligi koeffitsiyentini ko`rsatadi. Bu koeffitsiyent aktivlarning aylanuvchanligi ifoda etadi. (A/O`k) nisbat bir so`mlik o`z kapitaliga to`g`ri keluvchi aktivlarning umumiy miqdorini ko`rsatadi. Aktivlardan foydalanish darajasi, ularning aylanish tezligi, realizatsiya hajmi va sotilayotgan mahsulotlarning daromadliligi xo`jalik yurituvchi subyekt moliya- xo`jalik faoliyatining barcha asosiy parametrlari o`zaro bog`liqligini ifodalaydi. Aktivlarining takror ishlab chiqarishdagi rolini baholash uchun xo`jalik faolligi koeffitsiyentidan baholanadi. Kxf = Ts / A Bu yerda: Kxf – xo`jalik faolligi koeffitsiyenti. Bu ko`rsatkich bir so`mlik foydalanilayotgan aktivlarga to`g`ri keluvchi tushumni xarakterlaydi. Uning o`sishi boshqa barcha moliyaviy ko`rsatkichlarining oshishi (ko`payishi)ga asos bo`lib xizmat qiladi. Aktivlarga joylashtirilgan kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi ham muhim ahamiyatga ega. Kot = Aa / Kf Bu yerda: Kot – kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi; Aa – aylanma aktivlar; Kf – barcha foydalanilayotgan kapital.

Foyda va rentabellik hajmining o`sishini bashoratlashda quyidagi jadval ma`lumotlarini asos qilib olishimiz mumkin. Foyda va rentabellikni bashoratlash ko` rsatkichlari tahlili Ko`rsatkichlar Joriy davrda 2017 yil Kelgusi davrda 2018 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 3 861 673 625 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 2 930 298 822 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 2 603 632 934 Hisobot davrining sof foydasi 974 038 284 2 336 760 559 Aktivlarning o`rtacha yillik qiymati, ming so`m 18 737 498 861* 27 898 388 932** O`z mablag`larining o`rtacha yillik qiymati, ming so`m 8 935 013 771 10 882 184 312 Aktivlar rentabelligi, % 5.2 8.3 Kapital rentabelligi, % 10.9 21.4 *13 198 104 658+24 276 893 065/2 **24 276 893 065+31 672 544 789/2 Korxonada aktivlarning rentabelligi joriy davrda 5.2 %ni, o`z mablag`lari rentabelligi 10.9 %ni tashkil etgan. Ularning kelgusidagi (2018 yildagi) kutilishi mos ravishda 8.3 hamda 21.4 %ni tashkil etgan. Korxona kelgusi davr uchun jalb qilinadigan kapital tarkibida uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlarni ko`paytirishi uning sof foydasi hisobiga foizlar to`lovini qoplash yuzasidan xech qanday muammoli jihatni ifoda etmaydi. Pul mabalag`lari naqdligini bashoratlash Boshqa moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda pul oqimlari to`g`risidagi hisobot axborotlari moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo`jalik

yurituvchi subyektning pul mablag`larini va ularning ekvivalentlarini jalb etish qobiliyatini baholashga imkon beradi. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot pul tushumlari va to`lovlarini joriy natijalaridan (ularning yuzaga kelishi va shakllanishining faoliyat turlari bo`yicha) kelib chiqqan holda korxonaning kelgusidagi pul tushumlarini ham bashoratlash mumkin. Bunda albatta har bitta faoliyat turi bo`yicha o`zgarishlarga muhim ahamiyat qaratiladi. Ya`ni, operatsiya faoliyat, investitsiya faoliyat va moliyaviy faoliyat bo`yicha pul mablag`larining kirimi va chiqimi oldindan bashorat qilinadi. Har uch toifaning pul mablag`lari harakatiga, holatiga ta`siri birgalikda alohidalikda va umumiylikda o`rganiladi. Ularning jamlangan holati tahlil davrida pul mablag`ining sof o`zgarishini belgilab beradi. Pul oqimlari harakati to`g`risidagi axborot bo`lajak pul oqimlari bashorati to`g`riligini tekshirish chog`ida, foyda olish va pul oqimlarining sof harakati va narx o`zgarishi ta`siri o`rtasidagi aloqalarni tahlil qilish chog`ida zarur bo`ladi. Pul mablag`larini bashoratlash tahlilda eng murakkab va qiyin jarayon hisoblanadi. Negaki, bu omillar ko`proq tashqi subyektlarning to`lov intizomiga amal etish darajasi bilan belgilanadi. Negaki, doimo ham sheriklarni, mahsulot sotib oluvchilarni, mol yetkazib beruvchilarni puxta o`rganish imkoni bo`lmaydi. Ular bilan bo`ladigan munosabatlarda qarzdorlik muammosini hal qilish yuzasidan zaxira fondlarining tashkil etilishi ham shuni talab etadi. Menejerlar birinchi navbatda pul oqimini bashorat qilishning optimal usullarini tanlashi lozim. Negaki bu kelgusida olinadigan foydaning va kapitalning o`sishini ahamiyatligini oshiradi. Buning uchun birinchi navbatda pul oqimlarini boshqarish strategiyasini to`g`ri tanlash lozim: - pul mablag`lari kirimi va chiqimi davr boshlanishidan oldin bashoratlanishi; - sof pul oqimini (ortikcha yoki kamomad) davr boshlanishidan oldin hisob- kitobini qilinishi;

- uzoq va qisqa muddatli moliyalashtirishlarga talablarni davr boshlanishidan oldin aniqlash lozim. Pul oqimini bashoratlashda albatta debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini holatiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Debitorlik majburiyatlari bilan bog`langan pulning harakati quyidagi formula asosida hisob-kitob qilinadi. DKB + ST = DKO + PK Bu yerda: DKB – mahsulot (ish va xizmat)larni sotish bo`yicha debitorlik qarzlarning davr boshiga holati; ST – davr oraligida sotishdan tushum; DKO – mahsulot (ish va xizmat)larni sotish buyicha debitorlik qarzlarning davr oxiriga holati; PK – davr oralig`ida pul mablag`lari kirimi. Pul okimini bashoratlashda ularning chiqim qatorlariga ham muhim ahamiyat qaratiladi. Uning asosiy tarkibiy elementi kreditorlik qarzlarni qoplash bo`lib hisoblanadi. Sof pul oqimini bashoratlashda pul mablag`lari kirimi va chiqimi bashoratlarini solishtirish lozim. Muddatli moliyalashtirishda mutloq talabni hisoblash hamda pul oqimini bashoratlashda xar bir davr boshi uchun bankning qisqa va uzoq muddatli muddatli ssudalarini jalb qilish hajmi o`rganiladi. Ma`lumki, aksiyadorlik jamiyatlarida olingan moliyaviy natijalarning hajmiga qarab ya`ni sof foyda Kengash belgilagan normasida dividend to`lovlari amalga oshirilishi mumkin. Pul mablag`larini bashoratlashda bunday to`lovlar va ularning hajmini albatta aniq hisob-kitob qilish talab etiladi. Pul oqimlarini bashoratlash Ko`rsatkichlar nomi Joriy yil O`sishi indeksi Kelgusi yil bashorati Kirim Chiqim Kirim Chiqim Operatsion faoliyat Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan kelib 4 680 822 612 x 1.54 7 208 466 822

tushgan pul mablag`lari Mahsulot (ish va xizmat)lar uchun mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`lari x 2 254 620 520 1.45 3 269 199 754 Xodimlarga va ular nomidan to`langan pul mablag`lari x 1 235 420 005 1.15 1 420 736 005 Operatsion faoliyatning boshqa pul tushumlar va to`lovlari 200 388 440 - 1.10 223 727 284 - Jami: operatsion faoliyatning sof pul kirimi / chiqimi (satr 010-020- 030+/-040) 4 881 211 052 3 490 040 525 * 7 432 194 106 4 689 735 759 Investitsiya faoliyatining sof pul kirim (chiqim) 560 245 214 1 564 824 562 * 560 245 214 1 564 824 562 Moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi va chiqimi 562 456 324 537 599 198 * 562 456 324 537 599 198 Soliqqa tortish pul chiqimi x 114 695 921 x 114 695 921 Jami: moliyaviy-xo`jalik faoliyatining sof pul kirimi/ chiqimi (satr 050+/-100+/- 180-210) 6 003 912 590 5 707 160 206 * 8 554 895 644 6 907 055 440 Yil boshidagi pul mablag`lari 171 917 383 x * 468 669 767 Yil oxiridagi pul mablag`lari 468 669 767 x * 2 116 509 971 Korxonada pul oqimining joriy yil natijalarida operatsion faoliyatdan pul kirimi 4 811 211 052 ming so`m, ularning chiqimi esa 3 490 040 525 ming so`mni tashkil etgan. Sof pul oqilimi 4 811 211 052-3 490 040 525=1 321 170 527 ming

so`mni tashkil etgan. Investitsion faoliyatdan pul kirimi 560 245 214 ming so`mni, chiqimi 1 564 824 562 ming so`mni tashkil etgan. Sof pul oqimi 1 004 579 848 ming so`ni tashkil qilgan. Moliyaviy faoliyatdan pul oqimida kirimi 562 456 324 ming so`mni, chiqim 537 599 198 ming so`mni tashkil qilgan. Korxonada jami pul oqimining sof kirimi prognozi bo`yicha 8 554 895 644 ming so`mni, chiqimi mos ravishda 6 907 055 440 ming so`mga teng bo`lgan. Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik)ni bashoratlash Bankrotlik (iqtisodiy nochorlik) – iqtisodiy sud tomonidan e`tirof etilgan, qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini to`la hajmda qondirishga va (yoki) majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini to`la hajmda bajarishga qodir emasligidir. Lekin bankrotlik sud jarayonidagina o`rganiladigan jarayon emas. Har bitta korxona o`zining moliyaviy holatini, uning kutilishlarini oldindan tahlil qilib unga qarshi chora-tadbirlar ko`rib borishi lozim. Iqtisodiy nochorlikni bashoratlashda xalqaro amaliyotdan keng qo`llaniladigan turli modellar tizimidan foydalanish mumkin. Ushbu modellari asosida korxonalarning moliyaviy koeffitsiyentlarini baholash orqali korxonalardagi iqtisodiy nochorlikning turi, uni oldini olish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi, nochorlikni oqibatlarini yumshatish va moliyaviy sog`lomlashtirishning taktik qarorlarini tuzib chiqish mumkin. Iqtisodiy nochorlik va bankrotlikni bashorat qilingan buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot ma`lumotlariga tayangan holda kelgusidagi o`zgarishlarini ham aniqlash va tahlil etish mumkin. O`zbekiston temir yo` llari AJ ning buxgalteriya balansi prognozi Balans qatorlari 2019 yil bashorati AKTIV 1. Uzoq muddatli aktivlar 18 237 784 838 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 22 751 334 184 Asosiy vositalar eskirish qiymati 6 653 814 345 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 16 097 519 838

Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 345 379 Kapital qo`yilmalar 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 567 317 310 2. Joriy aktivlar 13 434 759 951 Ishlab chiqarish zaxiralari 1 613 054 477 Kelgusi davr xarajatlari 8 441 062 224 Pul mablag`lari 721 797 642 Boshqa joriy aktivlar 247 140 336 Debitorlar, jami 2 411 705 302 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 412 778 664 Byudjetga avans to`lovlari 8 089 544 Balans aktivi bo`yicha jami 31 672 544 789 PASSIV 1.O`z mablag`lari manbasi 10 882 184 312 Ustav kapitali 828 202 670 Rezerv kapitali 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 981 351 911 Boshqa manbalar 951 206 811 2. Majburiyatlar 16 039 458 810 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 13 672 857 Kreditorlik majburiyatlari, jami 2 833 243 275 Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 792 561 283 Byudjetga majburiyatlar 95 968 246 Qo`shimcha talab qilinadigan moliyalashtirish manbalari 4 750 901 667 Balans passivi bo`yicha jami 31 672 544 789 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2018 yil bashorati) Ko`rsatkichlar nomi 2019 yil bashorati Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 7 978 434 064 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 4 116 760 439 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 3 861 673 625 Davr xarajatlari 752 744 444 Boshka operatsion xarajatlar 178 630 359 Asosiy faoliyatning foydasi 2 930 298 822 Moliyaviy faoliyat buyicha xarajatlar 833455050 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506789162

Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 2 603 632 934 Favquloddagi foyda va zararlar 0 Daromad (foyda) solig`i 72 901 722 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 193 970 653 Hisobot davrining sof foydasi 2 336 760 559 Iqtisodiy nochorlikni bashoratlash Faktorlar belgisi Faktorlar Aniqlanish tartibi Bashorat Z= -0.3877 — 1.073*4,74 + 0.0579*1,13=-0,3877-5,08602+0,65427=-6,12799 X1 Joriy likvidlik koeffitsiyenti Aylanma aktivlar / Qisqa muddatli majburiyatlar 13 434 759 951 / 2 833 243 275=4,74 X2 Kapitallashuv koeffitsiyenti Uzoq muddatli majburiyatlar + Qisqa muddatli majburiyatlar / Xususiy kapital 12 304 013 149+13 672 857/ 10 882 184 312=1,13 Z= 1.2*0,4241 + 1.4*0,0727 + 3.3*0,0925 + 0.6*0,3435 + 0,2519=0,50892 +0,10178+0,30525+0,2061+0,2519=1,37395 X1 Aylanma kapitalning aktivlarda salmog`i Aylanma kapital / Aktivlar jami 13 434 759 951 / 31 672 544 789=0,4241 X2 Aktivlarning rentabelligi Sof foyda / Aktivlar jami 2 336 760 559 /31 672 544 789=0,0727 X3 Operatsion rentabellik Operatsion foyda / Aktivlar jami 2 930 298 822 / 31 672 544 789=0,0925 X4 Aktsiyalarning bozor qiymati Xususiy kapitalning bozor qiymati / Majburiyatlar 10 882 184 312 / 31 672 544 789=0,3435 X5 Aktivlar samaradorligi Tushum / Aktivlar jami 7 978 434 064 / 31 672 544 789=0,2519 Korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlari bo`yicha Ko`rsatkichlar Iqtisodiy holat noabarqorligi Hisob kitob Natija Asosiy ko`rsatkichlar

To`lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (Ktl): Ktl - 1.25 dan kichik bo`lsa 13 434 759 951 / 13 672 857+2 833 243 275 4,71 O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kat) Kat -0.2 dan kam chiqsa 10 882 184 312+12 304 013 149-18 237 784 838 / 13 434 759 951 0,36 Korxona aktivlari va xarajatlar rentabelligi (Ra, Rx) Ra, Rx -0 dan past bo`lsa Ra=2 603 632 934 / 31 672 544 789*100 Rx=2 603 632 934 / (4 116 760 439+752 744 444+178 63 0 359+833 455 050)*100 0,082 0,442 Ko`shimcha ko`rsatkichlar O`zmablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti (Ko`q) Ko`/q -1.25 dan tushib ketgan xollarda 10 882 184 312/(16 039 458 810-12 304 013 149) 2,91 Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti (Kquv) Kqo`v- 0.5 dan tushib ketganda 0,6* 0,6* Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (Kesk) Kesk- 0.5 dan oshib ketganda 6 653 814 345 / 22 751 334 184 29,2 *-shartli 0,5 dan yuqori deb olindi Korxonada bashorat qilingan moliyaviy hisobotning shakllari va ularning birliklarining o`zgarishiga mos ravishda aniqlangan ko`rsatkichlarni baholash natijasida shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada barcha ko`rsatkichlar iqtisodiy nochorlik stadiyasidan tashqarida bo`lgan. Masalan: to`lovga qobillik bo`yicha

korxona eng yuqori natijaga erishgan. Uning hisob-kitob qilingan ifodasi 4.71ga teng bo`lgan. Shuningdek aktivlar joriy aktivlarning o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik darajasi 0.36ga teng bo`lgan. Jami aktivlarning rentabellik darajasi 8.8 %ni, xarajatlar rentabelligi 44.2 %ni tashkil etgan. Asosiy vositalarning eskirish darajasi 29.2 %ni tashkil etgan. Bu korxonada 60.8 % asosiy vosita yaroqli holatda degani. Moliyaviy holatni bashoratlashga ichki va tashqi omillar ta`siri Korxonalar moliyaviy holatni, moliyaviy natijalari va ularning kelgusidagi kutilishlarini bashoratlashda yuz foiz aniqlikni ta`minlaydigan formula yoki model ishlab chiqilmagan. Moliyaviy holat va moliyaviy natijaviylikning alohida birliklarini (to`lovga qobillik, likvidlik, rentabellik, iqtisodiy nochorlik, ish aktivligi va h.k.) bashoratlashning ham ko`pi bilan 90 foizga qadar aniqligini ta`minlash mumkin xolos. Bu ham tashqi ta`sir biliklaridagi (soliq, boj, kredit siyosatidagi uzoq davriylikdagi o`zgarishlar, inflyatsiyaning jilovlanishi, hisob- kitoblar va shartnomaviy munosabatlardagi) aniqlik ta`minlangan holdagina erishiladi. Korxona moliyaviy holatini, moliyaviy natijalari va pul oqimlarini kelgusidagi kutilishiga ta`sir etuvchi birliklarni quyidagi belgilari bo`yicha tarkiblash mumkin. Yuzaga kelish shakli bo`yicha: ishchi va tashqi; Natijaning muhimligi bo`yicha: asosiy va ikkilamchi; Tarkibi bo`yicha: oddiy va murakkab; Amal etish davri bo`yicha: doimiy va vaqtinchalik omillar Tarkiblashda eng ommalashgan shakl bu ta`sir etuvchi birliklarni ichki va tashqi omillarga tarkiblash hisoblanadi. Ichki omillar bu korxonaning o`ziga bog`liq omillar, tashqi omillar bu korxonaning o`ziga, uning ish faoliyatiga, natijalariga bog`liq bo`lmagan ta`sir omillardir. Tashqi omilar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - iste`molchilar to`lov talabining o`zgarishi va dinamikasi; - hukumatning hisob, moliya-kredit, soliq siyosati;

- raqobatning jiddiyligi; - siyosiy barqarorlik; -resurslar bozoridagi holat; - inflyatsiya i boshqalar. Moliyaviy hisobotlarni bashoratlashda tashqi omilardan tashqari albatta birinchi navbatda ichki omillarga ahamiyat qaratish lozim. Negaki bu omillarni o`zgartirish, ta`sir darajalarini maqsadga yo`naltirish imkoniyatlari mavjud. Ichki omillar qatoriga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqariladigan yoki ko`rsatiladigan xizmatlarning tarkibi va tuzilishi; - ishlab chiqarish texnologiyasi va boshqarish modeli; - korxonaning tarmoq bo`g`ini; - mulk va moliyaviy resurlari, ularning tarkibi va tuzilishi, boshqaruv strategiyasi; - ishlab chiqarish va faoliyat samaradorligi; - kapital oqimini tashkil etilishi, uning (daromad va xarajatlar nisbatidagi) mos shakli; - menejment sifati; - investitsiyalar hajmi va sifati; Korxona moliyaviy holati, natijalari va pul mablag`lariga ta`sir etuvchi birliklariga ta`sir etuvchi omillar ta`sirini hisoblash juda murakkab va qiyin jarayon. Analitiklar bu borada shaxsiy yondashuvlar, asoslarga tayanishga majburlar. Shu sababli ta`sir darajalarini hisoblashda har bitta o`rganiladigan birlik alohidalikda, bog`liqlikda va aloqadorlikda baholash talab etiladi. Bashorat ko`rsatkichlarining ishonchliligini baholash hamda bashoratlashdagi kamchiliklar Tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi nafaqat olingan foydaning miqdori bilan balki, biznes (korxonaning bozor) narxining ortishi bilan, faoliyatning

kelgusidagi taraqqiyotining muhim dastaklarining mustahkamligi bilan ham baholanadi. Qarz beruvchi qarz oluvchining pulni u yoki bu muddatda qaytarib berish taklifi haqiqiy ekanligini, investorlar qo`yilgan mablag`larga dividend olish ehtimolini, mol yetkazib beruvchilar davomli aloqalarda to`lovlarda uzilishlar bo`lmasligini bilishi kerak. Qarz beruvchi buni statistik va moliyaviy prognozlar tuzish yo`li bilan aniqlashi mumkin, ular asosida arizachiga qarzni qaytarishning haqiqiy muddatini, shuningdek qarzning asosiy summasini qaytarish uchun qilinadigan oylik to`lovlar miqdori kabi boshqa tafsilotlarni tavsiya qilishi mumkin. Odatda qarz olmoqchi bo`lgan tadbirkor naqd pullar harakati jadvali, moliyaviy va statistik prognozlar, loyihadan pul kelishining loyihani amalga oshirish bilan bog`liq xarajatlardan oshishini ta`minlashi, shuningdek qarz beruvchining qarz berishi uning uchun qanchalik xavfsiz ekanligini va qarzga oluvchi pulni, kelishilgan shartlarga muvofiq, qaytarib berishni uddalay olishini baholashi talab etiladi. Ba`zan shunday ham bo`ladiki, tadbirkorlik faoliyati jadal kechyapti-yu, natijalar foyda yo`qligini ko`rsatadi. Bu nimadan dalolat beradi. Bu avvalo, xarajatlar nazorat qilinmayatganligidan, bozor etarli emasligidan, marketing to`g`ri yo`lga qo`yilmaganligidan dalolat beradi. Korxonalarning majburiyatlarni qoplash uchun etarli pul mablag`lari borligini aniqlash uchun qarz beruvchi korxona pul mablag`lari harakati prognozini diqqat bilan ko`rib chiqishi lozim. Shuningdek qarz beruvchi aylanma kapitalni to`ldirish uchun zarur bo`lgan pullarni boshqa sohalariga yo`naltirmasligiga ham ahamiyat qartishi lozim. Rejalashtirish va prognozlash orqali joriy ishlab chiqarishning ko`lamini, moliyaviy ahvolini, natijalarini va pul oqimini oldindan aytish mumkin. Biznesining ko`lamiga mos buxgalteriya hisobi tizimini yo`lga qo`ygan tadbirkor, doimo biznesining boshlanishidan to shu kungacha qanday rivojlanganligini ko`ra biladi. Biroq tadbirkor kelgusida barcha majburiy

to`lovlarni (masalan, maoshlarni to`lash, materiallarga to`lash, foizlar, ta`minotchiga yoki bankka kreditni qaytarish va b.) to`lay olishiga ishonch hosil qilishi lozim. Hisobot tizimidan olingan raqamlar, ayniqsa mavsumiy xarakterdagi biznes bilan to`qnashganda, bunday bashoratlarni tuzishda juda qo`l keladi. Moliyaviy bashorat rejasini tuzishning tekshirilgan usuli – pul oqimlari harakati rejasi hisoblanadi. Nomidan ko`rinib turibdiki, bu reja biznesga kiruvchi va chiquvchi pul oqimlarini ko`rsatadi. Pul oqimlari harakati rejasini tuzishda korxonaning bank hisob raqamida turgan pullari ham hisobga olinadi. Biznesga pul oqimlari odatda tovarlar, mahsulotlar va xizmatlarni sotishdan kelib tushadi. Shuningdek, kiruvchi pul oqimining bank krediti, eski uskunalarni sotish, ortiqcha to`langan soliqlarni qaytarish kabi manbalari ham mavjud. Biznesdan chiquvchi pul oqimi asosan mehnatga haq to`lashga, ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga va asosiy kapital xarajatlarini to`lashga ketadi. Qo`l ostida marketing rejasiga ega bo`lgan tadbirkor kutilayotgan kapital aylanmasini va tovarlar ishlab chiqarish yoki harid qilishga rejalashtirilayotgan xarajatlarni ko`rib turadi. Pul oqimlari harakatining har oylik rejasi tadbirkor uchun har oy mobaynida kutilayotgan moliyaviy mablag`larni kiruvchi va chiquvchi oqimlarini baholashning instrumenti hisoblanadi. Bu tadbirkorda puli tugab qolish vaziyatini chetlab o`tishiga yordam beradi. Bashorat ko`rsatkichlarining ishonchligidagi eng muhim muammo bu o`z vaqtida, aniq va to`liq axborotlarning olinishida deyish mumkin. Bashoralashdagi yana bir muhim kamchilik korxonalarda byudjetlashtirish amaliyotiga amal etmaslik yoki uning nomigagina o`tkazilishidir. Ya`ni korxonalar bashoratlangan buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to`g`rsidagi hisobotlarni tuzish amaliyoti yo`lga qo`yilmagan. Soliqlar, to`lovlarning uzoq davriylikdagi normalarining qat`iy belgilanmaganligi moliyaviy hisobotlarni bashoratlashdagi asosiy kamchiliklardan bittasidir.

Bashoratlash va byudjetlashtirishda eng muhim kamchiliklardan biri boshqaruv hisobining korxonalarda to`g`ri yo`lga qo`yilmaganligi va takomillashtirish zaruriyati bilan ham xarakterlanadi. Moliyaviy hisobot ma`lumotlari konfedentsialligi axborot foydalanuvchilarning talablarini, huquqlarini himoya etganligi sababli ularni olish, mustaqil foydalanish imkoniyatlari cheklanganligi ham tashqi qiziquvchilarning o`z xatti-harakatlarini belgilash yuzasidan etarli emasligi ham sohadagi muhim kamchiliklardan biridir. Buxgalteriya hisobining, byudjetlashtirish va prognozlashdagi dasturiy ta`minotlarning etarli yoki mukammal emasligi ham sohadagi asosiy kamchiliklar qatoriga kiradi. O`zbekiston temir yo` llari AJ ning jamlangan buxgalteriya balansi Ko`rsatkichlar 2017-2018 yy. AKTIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. Uzoq muddatli aktivlar 10 219 731 945 11 151 959 813 11 195 178 476 11 778 032 823 12 593 199 960 Asosiy vositalar boshlang`ich qiymati 10 527 417 487 11 341 824 771 13 056 620 251 13 186 532 286 14 773 593 626 Asosiy vositalar eskirish qiymati 3 423 307 367 3 788 793 507 3 945 211 086 4 125 679 858 4 320 658 666 Asosiy vositalar qoldiq qiymati 7 104 110 120 7 553 031 264 9 111 409 165 9 060 852 428 10 452 934 960 Nomoddiy aktivlar qoldiq qiymati 417 151 335 519 526 894 435 179 345 379 Kapital qo`yilmalar 2 834 711 892 3 308 810 890 1 783 170 063 2 396 325 565 1 572 602 311 Boshqa uzoq muddatli aktivlar 280 492 782 289 782 140 300 072 354 320 419 651 567 317 310 2. Joriy aktivlar 2 978 372 713 3 522 490 664 4 234 880 927 10 571 776 648 11 683 693 105 Ishlab chiqarish 819 530 511 761 929 334 807 974 805 958 1 047 437

zaxiralari 274 807 972 Kelgusi davr xarajatlari 1 366 091 169 1 926 260 257 2 439 824 162 8 466 493 743 8 441 062 224 Pul mablag`lari 171 917 383 167 990 329 198 395 625 199 248 750 468 669 767 Boshqa joriy aktivlar 117 495 315 114 011 429 118 290 042 112 380 694 160 480 738 Debitorlar, jami 503 338 335 552 299 315 670 396 824 987 694 654 1 566 042 404 Shu jumladan: Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar 163 855 350 162 134 584 179 194 017 304 669 491 268 038 094 Byudjetga avans to`lovlari 7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951 Aktiv bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 PASSIV 01.01.2017 y. 01.04.2017 y. 01.07.2017 y. 01.10.2017 y. 01.01.2018 y. 1. O`z mablag`lari manbasi 7 745 794 466 8 567 616 791 8 644 944 914 8 963 743 430 10 124 233 076 Ustav kapitali 614 384 306 614 384 306 614 384 306 614 384 306 828 202 670 Rezerv kapitali 5 737 851 427 6 360 555 463 6 480 827 061 6 590 488 428 8 121 422 920 Taqsimlanmagan foyda 507 693 607 416 753 023 344 928 794 160 996 840 223 400 675 Boshqa manbalar 885 865 126 1 175 923 999 1 204 804 753 1 597 873 856 951 206 811 2. Majburiyatlar 5 452 310 192 6 106 833 686 6 785 114 489 13 386 066 041 14 152 659 989 Uzoq muddatli bank kreditlari va qarzlari 4 675 490 146 5 329 297 527 5 927 142 095 12 154 367 349 12 304 013 149 Boshqa majburiyatlar 14 744 216 12 729 877 10 091 394 9 142 953 8 878 479 Kreditorlik majburiyatlari, jami 762 075 830 764 806 282 847 881 000 1 222 555 739 1 839 768 361

Shu jumladan: Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga majburiyatlar 219 818 890 177 094 949 250 590 908 306 494 641 514 650 184 Byudjetga majburiyatlar 20 798 130 35 632 293 40 718 997 40 080 238 62 317 043 Balans passivi bo`yicha jami 13 198 104 658 14 674 450 477 15 430 059 403 22 349 809 471 24 276 893 065 “O`zbekiston temir yo`llari” AJ ning moliyaviy natijalar to`g` risidagi hisoboti (2016-2017 yy.) Ko`rsatkichlar nomi 2017 yil 2016 yil Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum 5 180 801 340 3 362 225 550 Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi 3 191 287 162 2 474 622 038 Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi 1 989 514 178 887 603 512 Davr xarajatlari 752 744 444 568 302 199 Boshka operatsion xarajatlar 178 630 359 135 306 333 Asosiy faoliyatning foydasi 1 415 400 093 454 607 646 Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar 833 455 050 159 047 300 Moliyaviy faoliyatning daromadlari 506 789 162 269 112 080 Daromad (foyda) solig`ini to`lagunga qadar foyda 1 088 734 205 564 672 426 Favquloddagi foyda va zararlar 0 0 Daromad (foyda) solig`i 30 730 577 16 304 363 Foydadan boshqa soliqlar va yig`imlar 83 965 344 40 674 456

Adabiyotlar: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O`quv qo`llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo`llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O`quv qo`llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

Похожие

Moliyaviy hisobot

Moliyaviy hisobot auditi

Moliyaviy hisobot transformatsiyasi

Moliyaviy hisobot xalqaro standartlar asosida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar xisobi yaratilishi

Auditorlik hisobot (xulosasi)ning elementlari