Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli - Экономика - Рефераты

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.4814453125 KB

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli Reja: 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi 2. Soliq tizimi va uning vazifalari 3. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari 4. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari 5. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari

1-savol. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi Moliya – pul mablag’laridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tizimi bo’lib, uning vositasidan turli darajada pul mablag’lari fondlari vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot jarayonlarida o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalar ni bajaradi: 1. Moliya iqtisodiy jarayon va tadbirlarni moliyaviy ta‘minlash, ularga xizmat ko’rsatish vazifasini bajaradi. 2. Moliya taqsimlovchi vazifasini bajaradi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. 3. Moliya rag’batlantiruvchilik vazifasini bajaradi. Birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayoni orqali, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi orqali amalga oshiradi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste‘mol ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliya korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’rish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta‘minlash tizimi orqali amalga oshiriladi. Moliya tizimi o’z ichiga turli darajadagi byudjetlarni, ijtimoiy, mol-mulk va shaxsiy sug’urta fondlarini, davlatning valyuta zahiralarini, korxona va firmalar, tijorat va notijorat tuzilmalarning pul fondlarini, boshqa maxsus pul fondlarini mujassamlashtiradi. Korxonalar (tarmoqlar) va umumdavlat mohiyati bir-biridan farq qiladi. Korxona va tarmoqlar moliyasi ulardagi takror ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo’li bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi.

Umumdavlat moliyasi davlat byudjetini, ijtimoiy sug’urta fondlari hamda davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug’urtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining asosiy markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi. Davlat byudjeti – bu davlat xarajatlari va ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdan iborat. Davlat byudjetining ikki tomoni bor. Byudjetning bir tomonida byudjetga kelib tushadigan daromadlar, manbalari va uning takibi bo’lsa, ikkinchi tomonida asosiy xarajatlarning tarkibi va miqdori o’z ifodasini topadi. Davlat mol-mulk va shaxsiy sug’urtasi umumdavlat moliyasining keyingi bo’g’ini hisoblanadi. Mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to’lovlari hisobiga shakklanadi. Fond mablag’lari mol-mulkiy sug’urtasiga va shaxsiy sug’urtaga pul to’lashni ko’zda tutadi. Shaxsiy sug’urta aholining pul jamg’armalarini tashkil qilishning shakllaridan biri bo’lib ham xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlanib borishi bilan moliya tizimida turli xil sug’urta (ijtimoiy sug’urta, tibbiy sug’urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta‘minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko’mak berish fondi)ning ahamiyati ortib boradi. Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatli bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarning daromadlardan ortiqchaligi ko’zatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi ruy beradi. Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. Byudjet taqchilligining o’sishi yoki

pasayishi mutlaq miqdorda va uning yalpi ichki mahsulot (YaIM)ga nisbatn aniq namoyon bo’ladi. O’rnatilgan xalqaro standartlarga ko’ra byudjet taqchilligi YaIMning 5% darajasidan oshmasligi lozim. Ohirgi 6 yil ichida o’rtacha hisobda davlat byudjeti taqchilligi YaIMga nisbatan 0,6% foizni tashkil etdi. Byudjet taqchilligi asosan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish, nobyudjet fondlari (sug’urta fondi, ishsizlik bo’yicha sug’urtalash fondi, pensiya fondi)dan qarz olish ko’rinishdagi davlatning ichki va tashqi qarzlari hisobiga qoplanadi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash)ning muhim ko’rinishlardan biri davlat krediti hisoblanadi . Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida maydonga tushadigan barcha moliyaviy-iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi. Moliyaviy resurslarni davlat tomonidan qarzga olishning asosiy shakli – bu davlat qarz majburiyatlari (zayomlari)ni chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi. O’zbekistonda tashqi qarzni me‘yoriy darajasida ushlab turish borasida qat‘iy choralar-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yalpi ichki mahsulotga nisbatan tashqi qarz 2007 yilda 17 foizni, eksportning yillik hajmiga nisbatan 44 foizni tashkil etgan bo’lsa. 2008 yilda bu ko’rsatkich 13 foiz va 31 foizni tashkil etdi. Davlat o’z majburiyatlari bo’yicha vaqtida hisob-kitob qilish kafolatini beradigan eng ishonchli, to’lovga qodir hamkorlar qatoridan bo’lishi maqsadida banklarni likvidligini ta‘minlab boradi. Bu borada davlat o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtirib, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Xullas, moliya iqtisodiyot doirasida o’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifalarni bajaradi: 1. Iqtisodiy jarayonlarni moliyaviy resurslar bilan ta‘minlaydi. 2. Taqsimlovchi vazifani bajaradi. Bunda moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil

qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Bundan milliy daromadning bir qismi korxona va aholi daromadlaridan turli xil soliqlar olish, renta va bojxona to’lovlari, aktsiz yig’imlari kabilar orqali davlat qo’lida to’planadi. Milliy daromadni qatta qismini davlat moliya vositasida aholining ijtimoiy madaniy ehtiyojlariga (uy-joy qurilishi, tibbiyot xizmati, maorif, nafaqa, stipendiyalar to’lashga, milliy mudofaaga, atrof-muhitni muhofaza qilishga sarflaydi). 3. Rag’batlantiruvchilik vazifasi – bunda, birinchidan, yaratilagn mahsulot qiymatini taqsimlash jarayonida, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish vositasi sifatida foydalaniladi. 4. Nazorat vazifasi – bunda korxona (firma)larning moliya intizomiga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta‘minlash tizimi orqali amalga oshiriladi. 2-savol. Soliq tizimi va uning vazifalari Davlat byudjeti daromadlar qismining asosiy manbai soliqlardir. Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi. Soliq – bu davlatning o’z vazifalarini amalga oshirish uchun zurur bo’lgan moliyaviy mablag’larni shakllantirish maqsadida jismoniy va huquqiy shaxslardan byudjetga majburiy to’lovlarni undirishni bajaradi. Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilish shakli va usullari birgalikda soliq tizimi ni tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda soliqlar qo’yidagi uchta muhim vazifasini bajaradi: 1. Davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal) vazifasi; 2. Ijtimoiy tenglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); 3. Iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi).

Hozirgi vaqtda soliq hajmining o’sib borishini q u yidagi omillar taqozo qiladi : 1. Aholi sonining o’sishi; 2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizatsiya; 3. Atrof muhitning ifloslanishi; 4. Daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish; 5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligini ta‘minlash xarajatlari hajmining o’sishi. Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi umumiy tamoyillar asosida amalga oshiriladi : 1. Barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog’liq bo’lmagan holda soliq undirishning majburiyligi; 2. Soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; 3. Samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo’jalik yuritishning ilg’or shakllari uchun soliq me‘yorlarining rag’batlantiruvchi rolini ta‘minlash; 4. Soliq to’lovi bo’yicha barcha sub‘ektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. Soliq stavkasini belgilash bir qator tamoyillarga asoslanadi: 1. Naflilik tamoyili – turli shakllardan, ularning soliqlar hisobiga moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha soliq undirishni kerakligini bildiradi. Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining foizdagi ifodasi soliq stavkasi (R’) deyiladi: R’ = R x 100% (1); D 2. To’lovga layoqatlilik tamoyili – soliq miqdori soliq to’lovchining boyligi va daromadlari darajasiga mos kelishi zarur. Boshqacha aytganda, soliq solish daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilishi zarur. 3. Adolatlilik tamoyili – daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo’yicha teng bo’lgan kishilar teng miqdorda soliq to’lash zarur.

Soliq bo’yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida o’rnatiladi. Amaliyotda soliq imtiyozlarining qo’yidagi turlari teng tarqalgan: - ob‘ektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash; - soliq to’lashdan alohida shaxs yoki ma‘lum guruhlarni (masalan, urush faxriylarini) ozod qilish; - soliq darajasi (stavka)sini pasaytirish; - soliq olinadigan summadan chegirish; - soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma‘lum miqdorda kamaytirish); Soliqlarning turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o’sib boruvchi), proportsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar progressiv soliqlar deyiladi. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar proportsional soliqlar deyiladi. Soliq stavkasi Progressiv soliqlar Proportsional soliqlar Regressiv soliqlar Daromad hajmi

Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi. Soliqlarni pasaytirish, iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib amerikalik iqtisodchi A. Laffer asosladi. A. Lafferning mulohazalariga ko’ra, korporatsiyalar daromadiga soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish ularning kapital qo’yilmalariga bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to’xtatadi, iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular ohiri oqibatda, davlat byudjeti tushumlariga salbiy ta‘sir ko’rsatadi. Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavkasi o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi “ Laffer egri chizig’i ” nomini oldi. Bu chizma Laffer egri chizig’idir: R R 1 V1 V CHizmada: R - soliq stavkasi, V- davlat byudjetiga tushumlarni bildiradi, R1 - soliq stavkasining optimal miqdorini, V1 – davlat byudjetiga eng yuqori tushumni ifodalaydi. Soliqlar oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100%lik soliq olishda davlat daromadi nolga teng bo’ladi, chunki hech kim tekincha ishlashni xohlamaydi. Boshqacha aytganda, uzoq muddatli istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilgan soliqlarni pasaytirish, jamg’armalar, investitsiyalar, bandlikning ortishi orqali soliq tushumlari summasi ko’payadi, davlat daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi va inflyatsiyaning susayishi ruy beradi. Lekin,

o’z-o’zidan tushunarlikki, Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi me‘yorida amal qilgan holdagina namoyon bo’ladi. Soliq yuki darajasini miqdoran aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlar miqdorini to’lovga layoqatlilik ko’rsatkichiga nisbati yoki soliq to’langandan keyingi daromad miqdorini to’lovga layokatlilik ko’rsatkichiga nisbati sifatida ifodalash mumkin: Q soliq yuki = Σ Nx /P yoki Q soliq yuki = DN / PN; Bu yerda: Nx – aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi soliqlarning o’rtacha miqdori; DN – aholining soliqlar to’langanlan keyingi daromadi; PN – aholining to’lovga layoqatliligi. Soliq yuki darajasini soliqlarning yalpi ichki mahsulotdagi (YaIM) salmog’i bo’yicha ham aniqlash mumkin: Q soliq yuki = Σ N / Σ YaIM; Bu yerda: N – soliqlar miqdori, YaIM – yalpi ichki mahsulot hajmi. 3-savol. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari Moliyaviy mexanizmlar va moliyaviy munosabatlarni ishlash uchun pul tovarining mavjudligi va uni aylanma harakati muhim rol o’ynaydi. Pulning o’z vazifalarini bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi. Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlanib qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat : 1. Milliy pul birligi (so’m, dollar, yena, marka va x.q.); 2. Naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va kredit pullar tizimi; 3. Pul emissiyasi, ya‘ni belgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; 4. Pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.

Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, vekselllar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi (naqd va kredit pullari) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Shunday qonunlardan biri va eng muhim muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta‘minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog’liq: 1. Muayyan davr davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasiga; 2. Pul birligining aylanish tezligiga; 3. Kreditning rivojlanishiga, puldan to’lov vositasi vazifasidan foydalanishga ham bog’liq bo’ladi: Pm = Tb – Xk + Xt – O’x-k ; At Bu yerda: Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori; Tb - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori narxi); Xk – kreditga sotilgan tovarlar summasi; Xt – to’lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar summasi; O’x-k – naqd pulsiz o’zaro hisob-kitoblar; At – pulning aylanish tezligi. Pul miqdoriga ta‘sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasi qonuniga quyidagicha ta‘rif berish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar

narxi summasiga to’g’ri mutanosib, pulning aylanish tezligiga teskari mutanosibdir. Oltin va qog’oz pul muomalasi qonunlarining o’ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud. Masalan, 1. Oltin pul muomalada bo’lganda: a) ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinadi va har xil bezaklar uchun foydalanishga chiqariladi; b) tovarlar hajmi ko’payib, muomala uchun qo’shimcha pul zarur bo’lganda xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi. Shu yo’l bilan muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori o’z-o’zidan tartiblanadi. 2. Muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori tovarlar qiymatining miqdoriga teskari mutanosiblikda, oltinning o’z qiymatiga nisbatan esa to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi: a) oltin pul qiymati va tovarlar hajmi o’zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati qancha past bo’lsa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ham shunga kam bo’ladi, agar tovarlar qiymati o’zgarmasa, pulning miqdori tovarlar hajmining ortishiga qarab unga mutanosib ravishda ko’payadi; b) agar tovarlar hajmi va qiymati o’zgarmaydi, deb faraz qilsak, muomaladagi oltin pul miqdori oltinning o’z qiymatiga qarab o’zgaradi, ya‘ni uning qiymati oshsa, pul miqdori kamayadi, qiymati pasaysa, pul miqdori ko’payadi. Qog’oz pul muomalasi qonunlari oltin pul muomalasidan farq qilib, uni quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Qog’oz pul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda belgilangan qiymat miqdori muomalaga uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdorining qiymatiga teng bo’ladi. 2. Qog’oz pulning har birligida belgilangan qiymat miqdori muomalaga uchun zarur bo’lgan oltin pul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog’oz pul miqdori nisbatiga mos keladi.

Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda umumiy pul massasining 9-10 fozni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik davlatlarida 35-40 foizni tashkil qiladi. Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag’lariga bo’lgan talab va pul taklifining o’zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi ko’p jihatdan inflyatsiya jarayonlariga ham ta‘sir ko’rsatadi. “ Inflyatsiya ” atamasi (lotincha “inflation” – shishmoq, kengaymoq) ilk bora Shimoliy Amerikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo’llanilib, muomalada qog’oz pullarning haddan ortiq ko’payib ketishini ifodalagan edi. Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan keyin keng tarqaldi. Inflyatsiya deb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog’liq holda qog’oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Inflyatsiya – bu qog’oz pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir. Qog’oz pul tovarlarga, oltinga va xorijiy valyutalarga nisbatan qadrsizlanadi. Inflyatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Masalan, iste‘molchilik tovarlariga narx indeksi 2008 yilda 113,6; 2009 yilda 118,3ga teng bo’lsa, inflyatsiya sur‘ati qo’yidagicha bo’ladi: Inflyatsiya sur‘ati = 118,3 – 113,6 x 100% = 4,1% 113,6 Kelib chiqish sabablari va o’sish sur‘atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlari mavjud. Talab inflyatsiyasi – iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning real hajmining ko’paytirib ortiqcha talabni qondira olmaydi, chunki barcha mavjud resurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib keladi va talab inflyatsiyasini keltirib chiqaradi. Taklif inflyatsiyasi – bu inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o’zgarishi natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish

xarajatlarining o’sishi keltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va giperinflyatsiya kabi turlari ham mavjud: urmalab boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha, jadal inflyatsiyada 20dan 200 foizgacha, giperinflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi ko’zatiladi. 4-savol. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari Kredit bo’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni pulga muhtoj bo’lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlariuchun ma‘lum muddatga, foiz to’lovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi. Pul shaklidagi kapital ssuda kapitali deyilsa, uning harakati kreditning mazmunini tashkil qiladi. Kredit munosabatlari ikki sub‘ekt o’rtasida, ya‘ni pul egasi (qarz beruvchi) va qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi. Turli xildagi korxonalar (firmalar), tashkilotlar, davlat hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining sub‘ektlari hisoblanadi. Kredit munosabatlarining ob‘ekti jamiyatda vaqtincha bush turgan pul mablag’laridir. Kredit munosabatlarining mavjud bo’lishini takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va pul mablag’larining doiraviy aylanishi taqozo qiladi. Kredit resurslarining asosiy manbalari qo’yidagilardan iborat: 1. Korxonalarning amortizatsiya ajratmalari; 2. Mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari; 3. Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish fondlari; 4. Korxonalar foydasi. Ular davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdek uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi; 5. Bankdagi byudjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul resurslari;

5. Aholining bush mablag’lari. Kredit quyidagi vazifalarni bajaradi : 1. Qayta taqsimlash – bunda korxonalar, davlat va aholining bush pul mablag’lari ssuda fondi shaklida to’planib, keyin bu mablag’lar kredit mexanizmi orqali iqtisodiyot tarmoqlari ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali kredit ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta‘minlashga xizmat qiladi. 2. Kredit pulga tenglashtirilgan to’lov vositalarini (veksel, chek, sertifikat va haqozo) yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini bajaradi. 3. Kredit naqd pullar o’rniga kredit pullarni rivojlantirish va pul muomalasini jadallashtirish bilan muomala xarajatlarini tejash vazifasini bajaradi. 4. Kredit ssuda fondining harakati (qarz berish va qarzni undirish) orqali iqtisodiyot o’sishni rag’batlantirish vazifasini bajaradi. 5. Kredit o’z muassasalari orqali iqtisodiy sub‘ektlar faoliyati ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi. 6. Kredit iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini bajaradi. Bunda kredit uchun foiz stavkalarini tabaqalashtirish, davlat tomonidan kafolatlar va imtiyozlar berish kabi usullardan foydalaniladi. Kredit bir qator turlarda amalga oshiriladi. Jamiyatning taraqqiyot davomida kreditning ikki – pul va tovar shakllaridan foydalanilib kelingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki aylanmasida pul kreditdan kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, iste‘mol va xalqaro kredit shakllarini tashkil etadi. Bank krediti – kreditning asosiy va yetakchi shakli bo’lib, u pul egalari – banklar va maxsus kredit muassasalari tomonidan qarz oluvchilarga (tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sektori) pul ssudalari shaklida beriladi. Tijorat krediti – bu korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning bir-biriga beradigan kreditlaridir. Iste‘mol krediti – xususiy shaxslarga, hammadan avvalo, uzoq muddat foydalanadigan iste‘mol tovarlari (mebel, avtomobil, televizor va boshqalar) sotib olish uchun ma‘lum muddatga beriladi.

Ipoteka krediti – ko’chmas mulklar (er, bino) hisobiga uzoq muddatli ssudalar shaklida beriladi. Bunday ssudalar berish vositasi, banklar va korxonalar tomonidan chiqariladigan ipoteka obligatsiyalari hisoblanadi. Davlat krediti – kredit munosabatlarining o’ziga xos shakli bo’lib, bunda davlat pul mablag’lari qarzdori, aholi va xususiy biznes esa kreditorlari bo’lib chiqadi. Xalqaro kredit – ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakatini namoyon qiladi. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valyuta) shaklida beriladi. Kreditor va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar hisoblanadi. So’nggi vaqtlarda kreditlashning lizing, faktoring, farfeyting, trast kabi shakllarining rivojlanib bormoqda. Lizing – bu kreditning pulsiz shakli bo’lib, odatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa moddiy boyliklarni keyinchalik foydalashuvchilar tomonidan muntazam ravishda haq yo’nab borib, sotib olish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga berishdan iborat. Faktoring – bu boshqa iqtisodiy sub‘ektlarning qarzdorlik bo’yicha majburiyatlarini sotib olish yoki qayta sotish munosabatlarini anglatadi. Farfeyting – bu uzoq muddatli faktoring munosabatlari bo’lib, qarzdorlik bo’yicha huquqlarini sotib olgan bank ularni odatda 1-5 yil vaqt o’tgandan so’ng undirishi mumkin bo’ladi. Trast – bu mijozlarning kapitallarini boshqarish bo’yicha operatsiyalarni bildiradi. Kredit berish bir qator tamoyillariga asoslanadi . Bular quyidagilar: ssuda berishning maqsadli tavsifi, kreditning rasmiylashtirilgan muddatda qaytarilishi, ssudaning moddiy ta‘minlanganligi va to’lovliligi. Qarzga (ssudaga) berilgan pul hisobiga olinadigan daromad foiz yoki foizli daromad deyiladi. Shu daromad (foiz)ning qarzga berilgan pul summasiga nisbatining foizda ifodalanishi foiz stavkasi yoki foiz normasini tashkil qiladi:

R’ = R x 100%; K ssuda Bu yerda: R’ – foiz normasi; R – foiz summasi; K ssuda – qarzga berilagn pul (kapital) summasi. 5-savol. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularnin vazifalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta‘minlashda banklar muhim rol o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasalardir. Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga Markaziy (emission) bank va tijorat (depozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. Davlat banki – mamlakat pul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg’arma muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra Markaziy bank “baklar banki” deyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga ijtimoiy faoliyat qilmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga qo’maklashadi. Markaziy bank ko’plab xilma-xil vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zahiralarini saqlash; 2) cheklarni qayd (inkassatsiya) qilish mexanizmini ta‘minlash va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshirish, ularga kreditlar berish; 3) davlatning monetar siyosatini amalga oshirish; 4) barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtirish va ular ustidan nazoratni amalga oshirish;

5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlash; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish, milliy valyutani muomalaga chiqarish. Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi muassasalar hisoblanadi. Tijorat banklar sanoat, savdo va boshqa xil korxonalarni omonat tarzida jalb etilgan pul mablag’lari hisobidan kreditlaydi, korxonalar o’rtasida hisob-kitobni amalga oshiradi. Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida kredit-pul operatsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Xalq banki – mamlakatda omonat ishlarini tashkil etishni, naqd pulsiz hisob-kitob qilishni va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirishni, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga kredit berishni va shu kabi operatsiyalarni ta‘minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import operatsiyalarini bevosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga kredit beradi, qo’shma korxonalarga kredit berishda qatnashadi. Investitsion banklar –maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar)ga taqdim qiladi. Ipoteka banklar – bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muassasalaridir, uning resurslari o’zlarining ipoteka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Bugungi kunda respublika hududida mulkchilikning turli shaklidagi 30dan ziyod tijorat ixtisoslashgan banklar va ularning 3,7 mingdan ko’proq filiallari faoliyat qilib turadi. Prezidentimiz “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarlarida bank ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning bush mablag’larini tijorat banklari depozitlariga jalb qilishni rag’batlantirish ishlari ham 2009 yilda ustuvor vazifa bo’lib qolishini ko’rsatib o’tdilar: “Hech kimga sir emaski, bugun keng ko’lamda tarqalib borayotgan jahon moliyaviy inqirozining asosiy sabablaridan biri – bu banklar likvidligi, ya‘ni to’lov qobiliyatining zaifligi

bilan bog’liq, muammoning keskinlashuvi, kredit bozoridagi tanglik, sodda qilib aytganda, pul mablag’larining yetishmasligi bilan izohlanadi”1 O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari faoliyatining asosiy ko’rsatkichlar i Ko’rsatkich 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Tijorat banklari aktivlari (mlrd so’m) 3198, 0 3918, 2 4419, 0 6400, 0 6630, 6 7208, 0 9276, 2 12065, 0 Tijorat banklari yalpi kapitali hajmi (mlrd so’m) 602,0 714,7 791,0 824,0 930,9 1250, 0 1502, 6 2104,0 Faoliyat ko’rsatayotgan mini-banklar soni (birlik) 309 530 795 1122 1450 1500 2038 2161 Kichik tadbirkorlik sub‘ektlariga ajratilgan kreditlar hajmi (mlrd so’m) 206,0 256,0 294,0 353,9 419,9 547,9 743,7 1251,0 Tijorat banklarda aholi omonatlari qoldig’i (mlrd so’m) 91,5 170,1 245,0 323,0 449,5 975,0 994,6 1724,0 O’rta va uzoq

muddatli kreditlarning jami ktredit qo’yilmalarida gi ulushi (foiz) 74,0 81,0 81,0 82,8 81,0 85,0 86,7 - Asosiy tayanch tushunchalar Moliya – pul fondlarining harakati, ya‘ni ularning shakllanishi, taqsimlanishi va foydalanilishi bilan bog’liq ravishda vujudga keladigan munosabatlardir. Moliya tizimi – moliyaviy munosabatlar va turli darajada ularga xizmat qiluvchi moliyaviy muassasalardir. Davlat byudjeti – davlat xarajatlari va ularni moliyaviy ta‘minlash manbalarining tartiblashtirishga rejasi. Byudjet taqchilligi – byudjet xarajatlarining daromadlar qismidan ortiqcha bo’lishi natijasida vujudga kelgan farq.. Pul muomalasi – tovarlar aylanishiga holda notovar xarakteridagi to’lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlarning harakati. Pul tizimi – tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan mustahkamlangan, mamlakatda pul muomalasini tashkil qilish shakli. Inflyatsiya – qog’oz pul birligining qadrsizlanishi. Kredit – bush turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’rlash va ularni takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun qarzga berish. Foiz normasi (stavkasi) – foiz yoki foizni daromadning qarzga berilgan pul summasiga nisbatining foizda ifodalanishi. Banklar – kredit munosabatlariga xizmat qilib, kredit tizimining negizini tashkil qiluvchi maxsus muassasalar. Bank operatsiyalari – mablag’larni jalb qilish va ularni joylashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan operatsiyalar.

Bank foydasi – olingan va yo’langan foiz summalari o’rtasidagi farq.. Bank foyda normasi – bank sof foydasining uning o’z kapitaliga nisbatining foizdagi ifodasi. Laffer egri chizig’i – davlat byudjeti daromadlari va soliq stavkasi o’rtasidagi bog’liqlikning tasvirlanishi. L izing – kreditning pulsiz shakli bo’lib, odatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa moddiy boyliklarni keyinchalik foydalanuvchilar tomonidan muntazam ravishda haq to’lab borib, sotib olish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga berishdan iborat. Faktoring – boshqa iqtisodiy sub‘ektlarning qarzdorlik bo’yicha majburiyatlarini sotib olish yoki qayta sotish munosabatlari. Farfeyting – uzoq muddatli faktoring munosabatlari bo’lib, qarzdorlik bo’yicha huquqlarni sotib olgan bank ularni odatda 1-5 yil vaqt o’tgandan so’ng undirishi mumkin bo’ladi. Trast – mijozlarning kapitallarini boshqarish bo’yicha operatsiyalaridir.

Похожие

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat

Moliya va moliya tizimi.

Banklar va bank tizimi

Moliya va bank tizimi

Banklar va O‘zbekiston respublikasida bank tizimi