logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Moliya tizimi va moliyaviy siyosat

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

200.5 KB
Скачать
Moliya tizimi va moliyaviy siyosat Reja: 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi. 2. Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari. 3. Soliq tizimi va uning vazifalari. 4. Davlatning fiskal siyosati va uning turlari. 5. O ’zbekistonda byudjet va soliq tizimini takomillashtirish masalalari. 1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi. Moliyaviy munosabatlar ko ’p qirrali bo’lib, iqtisodiy munosabatlarning muhim sohasini tashkil qiladi. Moliya iqtisodiy kategoriya sifatida pul mablag ’laridan foydalanish va uning harakatini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar tizimi bo’lib, uning vositasida turli darajada pul fondlari vujudga keltiriladi va ular takror ishlab chiqarish ehtiyojlari va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida taqsimlanadi. Moliya iqtisodiyot doirasida o ’zaro bog’liq bo’lgan bir qator vazifani bajaradi. 1. Moliyaning iqtisodiy jarayonlarni, tadbirlarni moliyaviy ta ’minlash va unga xizmat ko’rsatish vazifasini bajaradi. 2. Moliyaning taqsimlovchi vazifasi. Bu moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan yalpi milliy mahsulotni, ayniqsa, uning milliy daromadni tashkil qiluvchi qismini davlat va mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, iqtisodiyot tarmoqlari, moddiy ishlab chiqarish sohalari, mamlakat hududlari o ’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashda namoyon bo’ladi. Bundan milliy daromadning bir qismi korxona va aholi daromadlaridan turli xil soliqlar olish, renta va bojxona to’lovlari, aktsiz yig’inlari kabilar orqali davlat qo’lida to’planadi. O’z qo’lida to’plangan milliy daromadning katta qismini davlat moliya vositasida aholining ijtimoiy madaniy ehtiyojlariga (uy joy qurilishi, tibbiyot xizmati, maorif, nafaqa, stipendiya va shu kabilarga), daromadlar darajasini ushlab turishga, milliy mudofaaga, atrof muhitni muhofaza qilish va shu kabilarga sarflaydi. 3. Moliyaning rag ’barlantiruvchilik vazifasi, birinchidan, yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash jarayonida, ikkinchidan, pul fondlarini tashkil qilish va sarflash mexanizmi vositasida amalga oshiriladi. Ikki holda ham moliya ishlab chiqarish samaradorligiga, uning pirovard natijasiga, mahsulot sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. 4. Moliyadan ishlab chiqarish, taqsimlash va iste ’mol ustidan nazorat qilish vositasi sifatida foydalaniladi. Moliyaviy nazorat korxona (firma)larning moliya intizomga rioya qilish uchun moddiy javobgar bo’lish tizimi, turli soliqlar undirib olish va mablag’ bilan ta’minlash tizimi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy munosabatlar va ularga xizmat qiluvchi maxsus muassasalar jamiyatning moliya tizimini tashkil qiladi. Moliya tizimi korxonalar (tarmoqlar) va umumdavlat moliyasini o ’z ichiga oladi. Korxona va tarmoqlar moliyasi ulardagi takror ishlab chiqarish jarayonida hamda alohida fondlar yaratish yo ’li bilan xodimlarning ijtimoiy ehtiyojlariga xizmat qiladi. Umumdavlat moliyasi davlat byudjetini, ijtimoiy sug ’urta fondini hamda davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug’urtasi fondini o’z ichiga oladi. Davlat pul mablag’larining asosiy markazlashgan fondi bo’lmish davlat byudjeti moliya tizimining asosiy bo’g’ini bo’lib xizmat qiladi. Davlat byudjeti - bu davlat xarajatlari va ularni moliyaviy qoplash manbalarining yillik rejasidir. Davlat daromadlari va xarajatlarining asosiy qismi davlat byudjeti orqali o’tadi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi ijtimoiy vazifalarni hal qilish uchun sharoit yaratishdir. O ’zbekistonda davlat byudjetining tuzilishi, daromadlari va xarajatlarining tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan xarakterlanadi. Umumdavlat byudjeti bilan birga hokimiyat quyi organlarining (viloyat, tuman va shahar) byudjeti ham mavjud bo ’ladi. Bu mavjud moliyaviy resurslarni ancha to’laroq jalb qilish va ulardan samarali foydalanish imkonini beradi. Hokimiyat quyi organlari byudjetining daromadlari o’z hududidagi korxonalar daromadidan, aholidan olinadigan soliqlar, mulk soliqlari va shu kabilar orqali shakllanadi. Ularning daromadi qisman davlat byudjetidan beriladigan subsidiyalar hisobiga ham to ’ldiriladi. Hokimiyat quyi organlari byudjet mablag’lari tegishli hududda ta’lim, sog’liqni saqlash, obodonchilik, yo’l qurilish va shu kabilarga sarflanadi. Davlat mol-mulkiy va shaxsiy sug ’urtasi umumdavlat moliyasining keyingi bo’g’ini hisoblanib, mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar va fuqarolarga joriy qilinadi. U majburiy va ixtiyoriy bo’lishi mumkin. Bu maqsadlar uchun fondlar korxona va aholining to’lovlari hisobiga shakllanadi. Fond mablag’lari mol-mulkiy sug’urtasiga va shaxsiy sug’urtaga pul to’lashni ko’zda tutadi. Shaxsiy sug ’urta aholining pul jamg’armalarini tashkil qilishning shakllaridan biri bo’lib ham xizmat qiladi. Jadval ma ’lumotlari O’zbekiston respublikasi Iqtisodiyot vazirligi ma’lumotlariga tayangan holda tuzilgan. Jamiyat moliya tizimi ijtimoiy siyosiy va ma ’rifat ishlari bilan shug’ullanuvchi tashkilot va muassasalarning moliyasini ham o’z ichiga oladi. Kasaba uyushmalar, siyosiy partiyalar, yoshlar, xotin-qizlar, faxriylar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, sport jamiyatlari va boshqa ilmiy ma’rifiy jamiyatlarning ham o’ziga xos moliyasi mavjud bo’ladi. Bunday ijtimoiy tashkilotlarning moliyaviy resurslarining manbai, tashkilot a’zolarining kirish puli va badallari, tijorat faoliyatidan kelgan daromad, xomiylar ajratgan yoki xayriya qilgan mablag’lardan iborat bo’ladi. Jamiyat moliya tizimida maxsus va xayriya fondlari ham alohida o’rin tutadi. Bu fondlar turli xo’jalik sub’ektlari va aholining pul mablag’larini aniq bir maqsad yo’lida birlashtiradi va ishlatadi. Mazkur fondlarga respublikamizda amal qilib turgan “Mahalla”, “Navro’z”, “Orol” va “Ulug’bek” fondlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Bozor iqtisodiyotiga o ’tib borish bilan jamiyat moliya tizimida turli xil sug’urta (ijtimoiy sug’urta, tibbiy sug’urta) fondlari va byudjetdan tashqari moliya fondlari (pensiya fondi, aholini ish bilan ta’minlash fondi, tabiatni muhofaza qilish fondi, tarixiy yodgorliklarni saqlash fondi, tadbirkorlarga ko’mak berish fondi va boshqalar) ning ahamiyati ortib boradi. 2. Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo ’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi tez sur’atlar bilan o’sadi. Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi. Byudjet taqchilligining o ’sishi mutloq miqdorda va uning yalpi milliy mahsulot (YaMM) ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi. 2002 yilda Respublikamiz davlat byudjetining taqchilligi YaIMga nisbatan bir foizdan oshmagan. Byudjet taqchilligining o ’zgarishi xo’jalik kon’yukturalaridagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, krizislar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini ushlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investittsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo’ladi. Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash) ning muhim sharoiti davlat krediti bo ’lib chiqadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida chiqadigan barcha moliyaviy iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi. Moliyaviy resurslarni davlat qarz olishning asosiy shakli – bu davlat zayomlarini chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi. Davlat o ’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko’payishi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha massasini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to’g’ridan-to’g’ri inflyatsion ta’sir ko’rsatadi. Pul massasining o’sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko’payishi bilan birga bormaydi. Davlat qarzlarining to ’xtovsiz ko’payib borishi, milliy daromadni foiz to’lovlari shaklida, tobora ko’proq qayta taqsimlanishga olib keladi. Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo ’yicha foiz to’lovlari o’sish sharoitida, davlat qarzlarini to’lash vaqtini imkon darajada cho’zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini engillatishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o’sishi bilan bog’liq. Xo ’jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o’sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o’ziga zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun, bo’sh pul mablag’larining milliy chegaradan tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi. Shunday qilib, davlat zarur moliyaviy resurslarini ham ssuda kapitallarining milliy bozoridan ham va tashqi bozoridan qarz oladi. Xalqaro kreditning tez o ’sishi kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi, mamlakat va regionlar iqtisodiy o’zaro bog’liqligining chuqurlashuvining muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o’sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Ulardan asosiysi, milliy vositalar bilan nazorat qilib bo’lmaydigan ham kreditor va ham debitor mamlakatlar iqtisodiyotining kuchayib boruvchi bog’liqligi hisoblanadi. 3. Soliq tizimi va uning vazifalari Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli bo ’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi . Soliq - bu byudjetga majburiy to’lovlar shakli. Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilinish shakl va usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: - davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); - ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); - iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi). Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat sarflari miqyosining o ’sishi o’z navbatida soliqlarning o’sishini taqozo qiladi va uning darajasini belgilab beradi. Hozirgi davrda umumiy tendentsiya bo ’lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda soliq hajmining o’sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi. 1. Aholi sonining o ’sishi. Aholi jon boshiga davlat sarflari darajasi o’zgarmay qolgan taqdirda ham, aholining o’sgan qismini ijtimoiy ne’matlar va hizmatlar bilan ta’minlash qo’shimcha mablag’larni zarur qilib qo’yadi. 2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizatsiya. Kishilar turmush darajasining ortishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga talabni oshiradi. 3. Atrof-muhitning ifloslanishi. Aholi sonining o ’sishi va urbanizatsiyaning kuchayishi atrof muhitning sifati muammosini keskinlashtiradi. Juda ko’p miqdordagi moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish havo, suv va erning ifloslanishi shaklidagi qo’shimcha xarajatlarning o’sishini keltirib chiqaradi. Atrof-muhit muammosini hal qilishda asosiy rol davlat zimmasiga tushadi. 4. Daromadlar tengsizligini qisqartirish dasturlarini amalga oshirish. Bularga xususan ijtimoiy sug ’urtani rivojlantirish, ishsizlik bo’yicha nafaqalar, ijtimoiy ta’minot, tekin tibbiyot yordamlari davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga dotatsiyalar, davlat uy joy qurilishi kiradi. 5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligining ta ’minlash xarajatlari hajmining o’sishi. Hozirgi davrda davlatning soliq siyosatini O ’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Qo’mitasi va uning joylardagi (viloyat, shahar, tuman) muassasalari amalga oshiradi. Respublika hududida amal qiluvchi soliqlar, uning to ’lovchilari soliq undirishning ob’ektlari, soliq to’lash tartibi, soliq to’lash bo’yicha imtiyozlar, soliq to’lash bilan bog’liq ravishda kelib chiqadigan munozaralarni hal qilishning umumiy tartibi O’zbekiston Respublikasining soliq to’g’risidagi qonunlari bilan aniqlanadi. Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi umumiy printsiplar asosida amalga oshiriladi: - barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog ’liq bo’lmagan holda soliq undirishning majburiyligi; - soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; - samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo ’jalik yuritishning progressiv shakllari uchun soliq normalarining rag’batlantiruvchi rolini ta’minlash; - soliq to ’lovi bo’yicha barcha sub’ektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. Soliq stavkasini belgilash bir qator printsiplarga asoslanadi. 1. Naflilik printsipi - har xil kishilardan, ularning soliqlar hisobiga moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha soliq undirilishi kerakligini bildiradi. Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining foizdagi ifodasi soliq stavkasi (R)` deyiladi yoki, R R= *100% D 2. To ’ lovga layoqatlilik printsipi - soliq miqdori soliq to ’ lovchining boyligi va daromadlari darajasiga mos kelishi zarur . Boshqacha aytganda, soliq solish daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilish zarur. 3. Adolatlilik printsipi - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo ’yicha teng bo’lgan kishilar teng miqdorda soliq to’lashi zarur. Soliq bo ’yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va sharoitlar asosida o’rnatiladi. Soliq imtiyozlarining amaliyotda quyidagi turlari keng tarqalgan: - ob ’ektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash; - soliq to ’lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlarni (masalan, urush fahriylarini) ozod qilish; - soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish; - soliq olinadigan summadan chegirish; - soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma ’lum miqdorga kamaytirish). Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. Soliq stavkasi va daromadlar o ’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o’sib boruvchi), proportsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi. 1. Agar soliqning o ’rtacha stavkasi daromadlar ortishi bilan o’sib borsa, progressiv soliq hisoblanadi. 2. Daromadlar o ’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi. 3. Proportsional soliq o ’rtacha soliq stavkasi daromad hajmiga bog’liq bo’lmagan holda o’zgarishsiz qolishini taqazo qiladi. Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo ’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi. Soliqlar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta ’sir ko’rsatib, iqtisodiy faollikni tartibga solishning vositalaridan biri rolida ham chiqadi. Bunda davlat butun xo ’jalik kon’yunkturasiga umumiy ta’sir ko’rsatish maqsadida, soliq mexanizmidan keng foydalanadi. Davlat iqtisodiyotdagi turg’unlik holatini bartaraf qilish uchun imtiyozli soliqlar yordamida kapital quyilmalarni rag’barlantiradi, hamda shu orqali iste’molchilik va investitsion tovarlarga yalpi talabni kengaytirish uchun ancha kulay sharoit yaratadi. Soliqlarni pasaytirish iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib amerikalik iqtisodchi A. Laffer asosladi. A. Lafferning mulohazalariga ko’ra, korporatsiyalar daromadiga soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish, ularning kapital qo’yilmalariga bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan texnika taraqqiyotini to’xtatadi, iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular oxir oqibatda, davlat byudjeti tushumlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavka (norma) si o ’sishi o’rtasidagi bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi “Laffer egri chizig’i” nomini oldi. (7- Chizma). 7-chizma. Laffer egri chizig ’i. Grafik tik o ’qida soliq stavkasi (R), yotiq o’qida - davlat byudjetiga tushumlar (V) aks etgan. Soliq stavkasining optimal miqdori (R1) davlat byudjetiga eng yuqori tushum (V1) ni ta’minlaydi. Soliqlar yanada oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100 foizli soliq olishda davlat daromadi nolga teng bo’ladi, chunki hech kim tekinga ishlashni xohlamaydi. Boshqacha aytganda, uzoq muddatli istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilagan soliqlarni pasaytirish jamg’armalar, investitsiyalar, bandlilikning ortishi orqali soliq undiriladigan yalpi daromad hajmining o’sishini ta’minlaydi. Natijada soliq tushumlari summasi ko’payadi, davlat daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi va inflyatsiyaning susayishi ro’y beradi. Lekin o’z o’zidan tushinarliki, Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi me’yorida amal qilgan holdagina namayon bo’ladi. Laffer nazariyasining haqiqatga yaqinligi shundaki, soliq normasining oshishi yoki tushishi shubhasiz kapital qo ’yilmalar o’sish sur’atiga to’siq bo’luvchi yoki aksincha rag’barlantiruvchi ta’sir ko’rsatadi. Ammo, umuman bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiyalarga soliq stavkasidan tashqari ko’plab omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar ichida muxim o’rinni tsiklning xususiyatlari, u yoki bu korxona mahsulotiga talab va taklif nisbati, ular foydasining darajasi egallaydi. 4. Davlatning fiskal siyosati va uning turlari. Bozor iqtisodiyoti muammolariga bag ’ishlangan har qanday ilmiy manbalarda, asosan xorijda amalga oshirilgan tadqiqotlarda fiskal siyosatning nazariy va amaliy jihatlariga ma’lum darajada to’xtab o’tilgan. Shu bilan birga fiskal siyosatning iqtisodiy mohiyati va uni amalga oshirish mexanizmlari ancha uzoq davr davomida iqtisodiyot va moliya sohasiga doir ilmiy adabiyotlarning tarkibiy qismi sifatida qaror topgan. Bunda fiskal siyosatning muammolariga bag’ishlangan turli xil iqtisodiy qarashlar tarixan ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida ziddiyatli tarzda shakllangan. Fiskal siyosatning iqtisodiy mazmuniga doir turli xil qarashlarni tahlil qilish, aniq iqtisodiy-ijtimoiy tizimlar sharoitidagi va amal qilish xususiyatlarini hamda davlatning iqtisodiyotga samarali ta ’sir qilish dastaklaridan ekanligini asoslash va milliy iqtisodiyotning muvozanatligini ta’minlashdagi ustuvor yo’nalishlarini, aniq iqtisodiy tamoyillarini belgilash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo’lishi bilan fiskal siyosat jamiyatdagi turli xil iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning zaruriy tarkibiy qismlaridan va jamiyat rivojlanishi ob’ektiv ravishda taqozo qiladigan talablaridan biri bo’lib kelgan. Davlat tuzilishi shakllariga va jamiyatning shu jumladan moliyaviy siyosat dastaklari o’zgarib to’xtovsiz takomillashib borgan. Inglizcha variantdagi so’z orqali kirib kelgan «fiskal siyosat» tushunchasi mamlakatimiz va xorij iqtisodiy adabiyotlarida turlicha talqin qilinadi, ko’p hollarda «byudjet - soliq», «moliya - soliq» va «moliyaviy siyosat» deb yuritiladi 1 . Davlat fiskal siyosati - bu davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari tarkibiy qismini o ’zgartirish orqali milliy iqtisodiyotga ta’siri tushuniladi. «Fiskal» lotincha «fiscus» so’zidan olingan bo’lib, xazina degan ma’noni anglatadi. Bu o’z navbatida «xazina siyosati» degan tushunchani ham yuzaga keltiradi. Fiskal, ya’ni xazina siyosatiga insoniyat tarixida o’tgan yirik davlat arboblaridan biri, o’rta asrlarda buyuk saltanat barpo qilgan Amir Temur katta e’tibor qilgan. U davlatni idora qilish tizimini yuzaga keltirishda asosan xazinani to’ldiruvchi soliqlarga tayangan. Bu davrning davlat moliyasi iqtisodiy tizimning eng muhim unsurlaridan biri bo ’lib, u davlat boshqaruvining barcha tarkibiy qismlari orasida markaziy o’rinni egallagan. Ammo, moliyaviy munosabatlar bu davrda o’z rivojida yuqori darajaga etmagan bo’lib, u aholi soliq to’loviga nisbatan faqat o’z mohiyatini xazinada topgan. Xazina har qanday tizimda ham davlatni boshqarish vositasi bo’lib xizmat qilgan bo’lsada, shu bilan birgalikda uning mohiyati o’sha davrlardayoq aholi manfaatlarini qondirishda namoyon bo’lgan. Shu bois «Temur tuzuklari» da «davlatu saltanat uch narsa bilan: mulk, xazina va lashkar bilan tikdir. Dono vazir bularning uchalasini yaxshi ahvolda saranjom tutadi», - degan fikr ilgari suriladi. Fiskal siyosatni iqtisodiyotni tartibga solish va iqtisodiyotni muvozanatligini ta ’minlash dastagi sifatida foydalanish haqidagi fikr ingliz iqtisodchisi D.M. Keynsga mansubdir. U jamiyat taraqqiyot darajasiga ta ’sir ko’rsatuvchi omillarning 3 guruhini ajratib ko’rsatib, birinchi guruhni boshlang’ich omillar: ishchi kuchining malaka darajasi va miqdori, mavjud uskunalar soni va sifati, tadbiq etiladigan texnologiya, raqobat darajasi, iste’molchining didi va odatlari, turli jadallikdagi mehnatning og’irligi, nazorat va ishlab chiqarishni tashkil etishning ahamiyati, shuningdek jamiyatning ijobiy tuzilishi tashkil etadi. Ana shu omillardan kelib chiqqan holda, D. Keyns o’z e’tiborini ikkita boshqa guruhga ham qaratadi. U ikkinchi guruhga mustaqil o’zgaruvchan omillarni: iste’molga moyillik, kapitalning eng ko’p samaradorligi va foiz normasini, uchinchi guruhga - qaram omillarni: bandlik va milliy daromad hajmini kiritgan. D.Keyns davlat aralashuvi vazifasini mustaqil o ’zgaruvchan omillarga, ular vositasida esa bandlik va milliy daromadga ta’sir ko’rsatishdan iborat, deb bilgan. Bunda hal qiluvchi shart sifatida fiskal va pul kredit siyosati vositasi investitsiyalarni rag’batlantirishda namoyon bo’ladi, deb ko’rsatadi. Shuni ham alohida ta ’kidlab o’tish kerakki, g’arb iqtisodchi olimlarining aksariyati fiskal siyosatning «mohiyatini» ko’rsatish o’rniga «ahamiyatini» yoki uni taraqqiyotda tutgan «o’rnini» izohlab o’tishga harakat qilishgan. Bu esa soliqlardan xazinani to’ldiruvchi omil sifatida foydalanishga sabab bo’lib, natijada soliq og’irligining aksariyat qismi aholi zimmasiga tushgan. Odatda g ’arbdagi olimlarning qarashlarida fiskal siyosatning mohiyatiga ularning funktsiyalari orqali ta’rif berilmaydi, balki davlatning soliqlardan foydalanish yo’nalishlari qarab chiqiladi. Avvalo, soliqlar fiskal siyosatning bir qismi sifatida namoyon bo’lishini K. Makkonell bilan S. Bryu o’zlarining ishlarida belgilab berganlar. Shu bilan birga ular amalga oshirilishi mumkin bo ’lgan fiskal siyosatni iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun hal etiladigan vazifalaridan kelib chiqib, rag’batlantiruvchi va to’sqinlik qiluvchi siyosatlar sifatida ifodalashga alohida e’tibor qilishgan. «Fiskal siyosatning asosiy maqsadi, - deb yozishadi ular, ishsizlik va inflyatsiyani tugatishdan iboratdir. Tanazzul davrida kun tartibida rag’batlantiruvchi fiskal siyosat to’g’risidagi masala paydo bo’ladi. U quyidagilarni o ’z ichiga oladi: (1) davlat xarajatlarining ko’payishi, yoki (2) soliqlarning pasayishi, yoxud (1) va (2) ni birga qo’shib olib borish. Va aksincha, agar iqtisodiyotda ortiqcha talab tufayli paydo bo ’lgan inflyatsiya sodir bo’lsa, bunga to’sqinlik qiluvchi fiskal siyosat mos keladi. To’sqinlik qiluvchi fiskal siyosat quyidagilarni o’z ichiga oladi: (1) hukumat xarajatlarining kamayishi, yoki (2) soliqlarning ko’payishi, yoxud (1) va (2) ning birga qo’shib olib borilishi. Fiskal siyosat basharti iqtisodiyot oldida inflyatsiya ustidan nazorat qilish muammosi turadigan bo’lsa, hukumat byudjetining ijobiy qoldig’iga tayanishi lozim». Bu fikrlarda biz uchun muhimi iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining o ’zgaruvchanligi va shunga mos ravishda fiskal siyosatning yo’nalishlarini muvofiqlashtiruvchi fikrlarni, xulosalarni uchratamiz xolos. Hozirgi zamon davlat moliyasi to ’g’risidagi iqtisodiy ta’limotlarni to’laqonli ochib berish uchun, dastlab g’arb iqtisodchilari tomonidan XIX – XX asr boshlarigacha bo ’lgan davrda amalga oshirilgan tadqiqotlarni, atroflicha tahlil qilib chiqish zarur. Chunki, ular bozor iqtisodiyoti vujudga kelishining dastlabki davridagi umumiy qonuniyatlari va g’arb davlatlari milliy iqtisodi¸tining taraqqiyot darajasi hamda xususiyatlari mujassamlashgan. XX asrning 20-yillari oxirlariga kelib, bu davlat moliya siyosatining negizida neoklassik oqim vakillarining kontseptsiyasi yotgan bo’lib, ularning asosiy yo’nalishi quyidagilardan iborat bo’lgan: davlatning iqtisodiyotga aralashmasligi; erkin raqobatni saqlash, xo’jalik faoliyati jarayonlarini tartiblashda bozor mexanizmidan samarali foydalanish. XX asrning 20-30 yillarida bu iqtisodiy nazariy kontsep-tsiyalarni real iqtisodiy talablardan kelib chiqib yanada atroflicha qarab chiqish zaruriyati tug ’ildi. Davlat monopolistik kapitalizmining rivojlanishi oqibatida, 30-60 yillarga kelib moliyaviy siyosat negizida asosan keynschilik va neokeynschilik oqim maktablarining iqtisodiy kontseptsiyalari joy oldi. Keynschilik yo ’nalishining asoschisi D.M. Keynsning moliyaviy kontseptsiyasida quyidagi asosiy yo’nalishlar ustuvorlikni egalladi: 1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining barcha muhim muammolarini resurslar taklifini o ’rganish bilan emas, balki resurslarni sotilishini ta’minlovchi talab nuqtai nazaridan qarab chiqish zarur; 2. Kapitalistik iqtisodiyot har doim ham o ’zini o’zi tartibga solishga layoqatli emas. Shunday ekan, mehnat va kapital yuqori darajada umumlashgan sharoitda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi muqarrardir. Bunda davlat tomonidan tartibga solishni iqtisodiyotni baholar yordamida tartiblash mexanizmi orqali to’ldirib borish zarur; 3. Takror ishlab chiqarish jarayonida yuzaga kelayotgan ortiqcha ishlab chiqarish, iqtisodiy beqarorlik holatlarining, inqirozlarning sababi talabning etishmasligidandir, shunday ekan iqtisodiyotdagi muvozanatlikni ta ’minlash muammosini talab nuqtai nazaridan echish zarur. Buning uchun Keyns «samarali talab» terminini kiritadiki, u daromad va bandlik, iste’mol va ishlab chiqarish o’rtasidagi muvozanatlikni o’zida mujassamlashtiradi; 4. Davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi muhim dastagi bu byudjet siyosatidir. Davlat byudjeti va moliyaviy siyosatning asosiy maqsadi ishchi kuchi va ishlab chiqarish uskunalarining bandligini ta ’minlashdan iboratdir. Davlat tomonidan iqtisodiyotning tsiklik rivojlanishi va krizislarni bartaraf etishdagi asosiy dastagi bu - davlat xarajatlaridir. Keynsning fikricha, ularning shakllanishi, tuzilishi va o ’sishi, “samarali talab”ga erishishdagi muhim omildir. Shunday qilib, Keyns davlat monopolistik, kapitalistik iqtisodiyotni tartibga solishda yangi moliya nazariyasining ustuvor yo ’nalishini ishlab chiqdi. Moliyaviy siyosat Keyns izdoshlari tomonidan (Amerikada – R. Xarrod, A. Ouken, U. Xeller, Buyuk Britaniyada – J. Vaysman, Frantsiyada – F. Perru, Yaponiyada – K. Emi, X. Itolar) amaliyotga joriy etildi. Bu 40-60 yillarda iqtisodiyotni tartibga solishda ijobiy natijalarni berdi. 70- yillargacha ko’pchilik etakchi g’arb davlatlarining moliya nazariyasi va amaliyoti asosida Keyns nazariyasining qoidalari yotadi. Neokonservatorlar Keyns ta ’limotining ayrim kamchiliklarini topib, unga qarshi o’z kontseptsiyalarini ilgari suradilar. Bular asosan quyidagilardan iborat: • Neokonservatorlar Keyns kontseptsiyasida inflyatsiyadan , ishlab chiqarish va bandlikni kengaytirishda foydalanish to ’ g ’ risidagi fikriga qarshi o ’ zlarining muomaladagi pul miqdorini kamaytirish haqidagi g ’ oyalarini ilgari surishdi ; • Ular soliqlarning tez o ’ sishiga qarshi chiqib , bu ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlarning moddiy manfaatdorligini susaytirib yuborishini ko ’ rsatib o ’ tadilar va taklifni rivojlantirish orqali iste ’ molchilik talabini muvozanatlashtirish , soliqlarni ratsional darajada pasaytirib , erkin xususiy tadbirkorlik va bozor raqobatini rivojlantirish tadbirlarini taklif etadilar ; • Keyns kontseptsiyasi tanqidchilari davlatni iqtisodiyotga aralashuviga qarshi chiqib , davlat faqatgina ayrim xizmatlar , xo ’ jalik faoliyatini himoya qilish bilan cheklanishi kerak , degan fikrni ilgari suradilar ; Shunday ekan , fiskal siyosat oldiga qo ’ yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqib , uning uchta yo ’ nalishini , ya ’ ni iqtisodiy o ’ sishni rag ’ batlantirish , barqarorlashtirish va iqtisodiy faoliyatni chegaralash siyosatlarini alohida ajratib ko ’ rsatish mumkin . Iqtisodiy o ’ sish maqsadlaridan kelib chiqib , fiskal siyosat bandlik darajasini va shu orqali YaMM real hajmini oshirishga yo ’ naltiriladi . Bunda rag’batlantiruvchi fiskal siyosat dastaklari bo’lib: • davlat xarajatlarining o’sishi; • soliq stavkalarining pasayishi hisoblanadi. Boshqacha aytganda, hozirgi vaqtda davlat byudjet barqarorligini ta ’minlashga qaratilgan moliyaviy siyosat iqtisodiy inqiroz yoki turg’unlik davrida byudjet taqchilligini bartaraf etish maqsadlariga qaratilishi zarur. Agar davlat o ’zining fiskal va xarajatlar siyosatidan foydalanib, mahsulot ishlab chiqarish hajmini bir me’yorda ushlab turishga va narxlarning barqarorligini ta’minlashga intilsa, bunda u iqtisodiyotda barqarorlashtirish siyosatini olib borishga intilayotgan bo’ladi. Bunda baqarorlashtirish siyosatiga davlatning iqtisodiy jarayonlarini rag’batlantirish yoki ushlab turishga qaratilgan moliyaviy siyosat, deb qarash kerak emas, chunki ular turlicha maqsadni ko’zlab bir-biridan farqlanadilar. Davlatning iqtisodiy faoliyatni chegaralash siyosati o ’z navbatida potentsial darajasidan keskin farq qilayotgan real YaMM hajmini kamaytirishga yo’naltirilgan bo’lib, bu davlatning iqtisodiy o’sish va uning pasayish davrlari inflyatsiya va takror ishlab chiqarish jarayonlaridagi inqirozlardan qochishidir. Hozirgi sharoitda davlatning moliyaviy siyosatini amalga oshirishning uchta vazifasini alohida ajratib ko ’rsatish mumkin. 1. Fiskal siyosat rivojlanish kontseptsiyasining ilmiy asosli yondashuvini ishlab chiqish. Bu aholi iste ’mol darajasi, ishlab chiqarishni takomillashtirish va iqtisodiy qonunlar talablarini hisobga olishni taqozo qiladi; 2. Joriy davrda va uzoq istiqbolda moliyaviy vositalardan foydalanishning ustuvor yo ’nalishlarini aniqlash. Bunda fiskal siyosatning kontseptsiyasi va strategiyasini ishlab chiqish ko’zda tutiladi. Shu bilan birgalikda ko’rib o’tilgan maqsadlardan kelib chiqib, moliyaviy resurslarning qisqarish va o ’sish imkoniyatlari hisobga olinadi, tashqi va ichki siyosiy-iqtisodiy omillar ham o’rganiladi. 3. Amaliy harakatlar natijasida fiskal siyosat sohasidagi qo ’yilgan maqsad va vazifalarga erishish. O’z-o’zidan aniqki, iqtisodiyotga moliyaviy siyosatning to’g’ridan - to’g’ri ta’siri faqatgina shu bosqichdan boshlanadi, biroq uning samaradorligi oldingi ikki bosqichning mazmuni bilan belgilanadi. Iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishini tartibga solish orqali makroiqtisodiy muvozanatlikni ta ’minlab borishga qaratilgan fiskal siyosat bir qator moliyaviy vosita va iqtisodiy dastaklar yordamida amalga oshiriladi. Qo’llaniladigan bu barcha moliyaviy vosita va dastaklar birgalikda tartibga solishning moliyaviy mexanizmini tashkil qiladi. Ma ’lumki, iqtisodiy nazariyada va amaliy hayotda fiskal siyosatning ikkita turi ajratiladi: 1) Diskretsion fiksal siyosat yoki bevosita davlat tomonidan amalga oshiriladigan siyosat; 2) Nediskretsion fiskal siyosat yoki avtomatik ravishda barqarorlashtiruvchi siyosat. Nediskretsion fiskal siyosat deyilganda, soliq intizomining mustaqil barqarorlashtiruvchi bir qator layoqatlari, ya ’ni uning mamlakatdagi iqtisodiy faoliyatni qandaydir boshqaruvchi organlarning bevosita aralashuvlarisiz tartibga solish imkoniyatini beruvchi ayrim xususiyatlari tushuniladi (5-chizma). Buni quyidagi vaziyat orqali qarab chiqamiz. Ishlab chiqarishning birdaniga va tez o ’sish holatini yumshatish uchun byudjet ortiqchaligi, ya’ni byudjet daromadlar qismining xarajatlar qismiga nisbatan ortiqcha bo’lishi zarur. Boshqa tomondan e’tibor qaratilsa, bunday «yumshatish» uchun aksincha, byudjet kamomadi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishni faqat avtomatik ravishda barqarorlashtiruvchi vositalar yordamida amalga oshirish mumkin emas, shu sababli davlatning diskretsion siyosati bunga zaruriy to ’ldiruvchi hisoblanadi. Diskretsion fiskal siyosat - bu milliy ishlab chiqarish real hajmlarini o ’zgartirish, bandlik darajasini ushlab turish va inflyatsiya ustidan nazoratni o’rnatish hamda iqtisodiy o’sishni ta’minlash maqsadida soliqlar bilan birga, davlat xarajatlarini ongli ravishda manipulyatsiya qilish tushuniladi. Diskretsion fiskal siyosatining asosiy dastaklari quyidagilar hisoblanadi: • faqat sarf-xarajatlar bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy ishlar va boshqa dasturlari; • davlat buyurtma va xaridlari; • davlat investitsiyalari; • transfert yoki qayta taqsimlash turidagi xarajatlarni o’zgartirish; • soliqlarni boshqarish. Shunday qilib, O’zbekistonda davlat fiskal siyosatining dastaklari hisoblangan quyidagi soliq turlari mavjud: 1. Daromad (foyda) solig ’i. (to’lovchining yillik daromadidan chegiriladigan qismi); 2. Korxonalar foydasiga soliq. (Huquqiy shaxslarning sof foydasidan olinadi); 3. Ijtimoiy to ’lovlar, har xil byudjetdan tashqari fondlarga (ishsizlik, pensiya va h.k.) yo’naltiriladigan, qisman ishlovchilar va ular ishlayotgan korxonalar mablag’lari hisobiga shakllantiriladi; 4. Mol-mulk soliqlari. Mulkdan, merosdan va hadya qilingan mablag ’ hamda boyliklardan olinadi. 5. Tovar va xizmatlarga soliqlar. Birinchi navbatda bularga boj to ’lovlari va aktsizlar, shuningdek qo’shilgan qiymat soliqlari kiradi. Ko ’rsatib o’tilgan soliq solish tizimidan fiskal siyosatning quyidagi asosiy printsiplarini ajratib ko’rsatish mumkin bo’ladi. Birinchidan, soliq stavkasi darajasi soliq to ’lovchilarning iqtisodiy imkoniyatlaridan ya’ni ularning daromadlari daraja-sidan kelib chiqib belgilanishi zarur. Chunki turli huquqiy va jismoniy shaxslarning iqtisodiy imkoniyatlari bir xil emas, ular uchun soliq stavkasi tabaqalashtirilgan tartibda belgilanishi kerak, shuning uchun daromadlardan olinadigan soliqlar progressiv (o’sib boruvchi) xarakterga ega bo’lishi zarur; Ikkinchidan, soliqqa tortish bir martalik xarakterga ega bo ’lishi zarur, aks holda bu iste’molchiga etib boradigan tovar bahosi asoslanmagan holda oshirilishiga sabab bo’lishi bilan bilan birga, mahsulotning raqobatbardoshligini pasaytiradi. Boshqa tadbirkorlarning iqtisodiy faollik ko’rsatishidan manfaatdorligini susaytiradi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqaruvchining sotishdan olingan butun tushumdan emas, balki ular tomonidan qo’shilgan qiymatdan soliq to’lashi alohida ahamiyatga ega. Biroq, mazkur muammo soliq qonunchiligida hozirgacha to’liq bartaraf qilinmagan, ko’pincha tovarlarni ishlab chiqarishning har bir bosqichida bir necha marta soliq solish holatlari uchrab turadi; Uchinchidan, soliq to ’lovining majburiyligi. Bunda milliy iqtisodiyotdagi soliq tizimi soliq to’lovchida bunday to’lovning muqarrarligi to’g’risida shubha uyg’otmasligi zarur. Jarima tizimi ham shunday bo’lish kerakki, bunda soliq to’lovchilarga to’lanmagan yoki o’z vaqtida to’lanmagan soliqlar, o’z vaqtida va vijdonan bajarilgan soliq majburiyatlariga qaraganda ham ancha samarali bo’lsin; To ’rtinchidan, soliq to’lov jarayoni soliq to’lovchilarga oddiy, tushunarli va qulay soliq yig’uvchi tashkilotlar uchun tejamli bo’lishi zarur; Beshinchidan, soliq tizimi iqtisodiyotda yaratilgan YaMMni samarali qayta taqsimlanishini ta ’minlashi kerak. Shunday qilib, davlat tomonidan amalga oshiriladigan fiskal siyosat, mamlakat milliy iqtisodiyotida tashkil qilingan soliq tizimining asosiy qoidalariga javob berishi va iqtisodiyotdagi ichki o ’zaro munosabatlarni tartibga solishi zarur. 5. O ’zbekistonda byudjet va soliq tizimini takomillashtirish masalalari Bozor iqtisodiyotiga o ’tish jarayonida umumiqtisodiy barqarorlikka erishish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, shu jumladan davlat byudjeti barqarorligini mumkin bo’lgan darajada ushlab turish vazifasini ham o’z ichiga oladi. Shunga muvofiq moliya siyosati Respublika davlat byudjetidagi taqchillikni yo ’l qo’yilgan eng kam daraja doirasida ushlab turishga qaratiladi. Hozirgi davrda ham moliya siyosatining asosiy vazifasi byudjet taqchilligini cheklash hisobiga iqtisodiyotni barqarorlashtirishga qaratilgan. Bunga erishish uchun Respublika iqtisodiyotida zarur tarkibiy o’zgarishlarni o’tkazish bilan bir qatorda ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish va iqtisodiy o’sishga erishish eng asosiy maqsad deb qarab kelindi. Shu sababli keyingi yillarda ishlab chiqarishning orqaga ketishi tamoyillari ijobiy xarakter kasb etib butunlay barham topdi. Respublikada yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning oldingi yillarga nisbatan pasayishi 1992 yil 11,1 foiz, 1993 yil 2,4 foiz, 1994 yil 3,5 foiz, 1995 yil 4,0 foizni tashkil qildi va 1996 yil 1,6 foiz, 1998 yil 4,4 foiz; 2000 yilda 4,0 2002 yilda 4,2 foiz o’sishga erishildi 1 . Moliyaviy ahvolni mustahkamlash orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishda soliq siyosatini takomillashtirish ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bunda soliq tizimi o’ziga xos vazifalarni – xazinani to’ldirish, qayta taqsimlash va raqbatlantirish vazifalarini to’la darajada bajarishi zarur. Soliqlarning birinchi vazifasi, davlat byudjeti daromad qismining eng muhim umumdavlat, xalq xo’jalik vazifalarini hal etish uchun zarur bo’lgan miqdorda shakllanishini ta’minlashga qaratilishi lozim. Uning ikkinchi vazifasi, YaMMning bir qismini qayta taqsimlash va shu orqali iqtisodiyot tuzilishini o’zgartirish, aholini ijtimoiy himoyalash kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etishdan iborat. Soliqlarning uchinchi vazifasi ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom ashyo, moliyaviy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishga ragbatlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir. Bu vazifalarni real bajarishi uchun amaldagi soliq tizimini anchagina isloh qilish talab qilinadi. Soliq tizimini isloh qilishga asos qilib olingan asosiy tamoyil – korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishdir. Bu ularning o’z mablaglarini ishlab chiqarishini rivojlantirish, texnika bilan qayta qurollantirish va aylanma mablag’larni to’ldirishga sarflash imkoniyatini beradi. Bu esa oqibat natijada ishlab chiqarishning yuksalishiga olib keladi. Korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirishda daromad solig ’idan foydadan undirilgan soliqqa o’tish ko’zda tutiladiki, bu ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyatini kuchaytirish imkoniyatini beradi. Foydaning ishlab chiqarishni kengaytirishga qaratilgan umumiy miqdori ko’payishi bilan birga, ayni vaqtda mehnatkashlar ish haqini ko’paytirish imkoniyati ham yaratiladi. Natijada faol mehnatni rag’batlantiruvchi iqtisodiy muhit yaratiladi. O ’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi ma’lumotlari. Korxonalar zimmasidagi soliq yukini engillashtirishga erishishda qo ’shilgan qiymatdan olinadigan soliq stavkasini kamaytirishga ham e’tibor qaratiladi. Respublikada soliq tizimini isloh qilishda uning tarkibini tubdan o ’zgartirish, resurslar, mol-mulk solig’ining rolini oshirish, jismoniy shaxslardan soliq undirishning progressiv tizimini joriy etish vazifasi qo’yiladi. Tabiiy resurslarni qayta tiklash imkoniyatini yaratish va ulardan ehtiyotkorona foydalanish maqsadini amalga oshirish uchun er, er osti boyliklari, suv va qayta tiklanmaydigan boshqa resurslarga to ’lov o’rnatish soliq siyosatining navbatdagi yo’nalishidir. Respublika ahamiyatiga ega bo ’lgan soliqlar bilan mahalliy soliq o’rtasida aniq chegarani belgilash soliq tizimini takomillash-tirishning eng muhim yo’nalishidir. Bunda davlat byudjeti daromadining katta qismini joylarga berish, mahalliy byudjetlarni mustahkamlashga asosiy e ’tibor qaratiladi. Davlat byudjeti mutanosibligini kuchaytirish maqsadida, soliq tizimini takomillashtirish bilan bir qatorda, korxonalarning moliya intizomini mustahkamlash, to ’lov majburiyatlarini bir me’yorga keltirish, qarzlarning salbiy oqibatini tugatish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie. Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

Похожие

Moliya tizimi va moliyaviy siyosat. Pul-kryedit tizimi. Banklar va ularning bozor iqtisodiyotidagi roli
Moliya va moliya tizimi.
Moliya va bank tizimi
Germaniya moliya tizimi.
Yaponiyaning moliya tizimi.