Moliya va bank tizimi - Экономика - Рефераты

Moliya va bank tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Moliya va uning asoslari 2. Moliyaning vazifalari 3. Moliya tizimi

www.arxiv.uz Moliya va uning asoslari Moliyaning mohiyati. Bozor iqtisodiyotidagi har qanday faoliyat pul talab qiladi, moliyani yuzaga keltiradi. Umuman moliya xalq xo`jaligidagi pul resurslari bilan bog`langan bo`lib, bunday resurslarni hosil qilish, taqsim lash va ishlatish jarayonlarining shakllanishi tushunchasi dan iboratdir. Ma`lumki, ishlab chiqarish iste`moldan oldin taqsimotni talab etadi. Avvalo qiymat shaklidagi taqsimot amalga oshib, mahsulot ana shu qiymatlar hissasiga qarab taqsimlanadi. Qiymat taqsimoti turli pul resurslarini, fondla rini yuzaga keltiradi. Bular tovarlarga almashinilib, iste`molni shakllantiradi. Umumjamiyat iste`moli davlat tomonidan ta`minlanadi. Buning uchun avvalo resurslar, bir necha xil pul fondlari yuzaga keltiriladi. Aholi ijtimoiy himoyasi, atrof muhitni saqlash, mudofaa, davlat boshqaruvi, nomoddiy sohalarni ta`minlash kabilar shular jumlasidandir. Buning uchun avvalo qiymatlar taqsimoti tufayli zarur pul resurslari tashkil etilib, maxsus pul fondlar yuzaga keladi. Shu pul resurs va fondlarning ishlatilishi tufayli eslatib o`tilgan tar moq va sohalarning ehtiyoji qondiriladi. Bular davlat tomonidan amalga oshirilib, davlat moliyasining shakl lanishi va davlatning moliyaviy faoliyatidan kelib chiqadi. Demak, pul shaklidagi moliyaviy fondlar hosil bo`lib, ular moliyaviy resursni tashkil etadi. Moliya mahsulot qiymatining taqsimlanishidir. qiymat taqsimoti mahsulotni ishlatishdan oldingi jarayon bo`lib, u iste`molga atalgan dir. Davlat va nodavlat moliyasi mavjud bo`lib, birinchi si asosan umumjamiyat mohiyatini kasb etsa, ikkinchisi tadbirkorlar, oila, jamoa moliyasidan iboratdir. Mo- liyaviy munosabatlar va aloqalarning sub`ektlari bo`lib, bularga moliyaviy resurslarni tashkil etish, taqsim lash va ishlatishda ishtirok etuvchi korxona, davlat, tashkilot, muassasa, fuqaro kabilar kiradi. Har bir sub`ekt o`ziga qaratilgan mahsulotlarga teng bo`lgan pul fondlarini tashkil etadi. Bu fondlar turlicha bo`lib, har biri ma`lum maqsadni ko`zlaydi. Masalan, davlat moliyasi davlatni boshqarish, mudofaani ta`minlash, aholini ijtimoiy himoyalash, zahiralar tashkil etish kabi larga sarf etiladi. Moliya munosabatlarining ob`ekti deganda pul zahira larini tushunamiz.

www.arxiv.uz Albatta bular ma`lum miqdordagi mah sulotlarni o`zida ifoda etishi zarur. Moliyaning vazifalari Moliyaning o`ziga xos vazi falari mavjud bo`lib, bulardan asosiy to`rt xilini ko`rsa tish mumkin: taqsimlash, rag`batlantirish, ijtimoiy himoyalash, iqtisodiy axborot vazifalari. Moliyaning vazifalari (funktsiyalari) deganimizda uning xo`jalik faoliyatida mazmunlashuvini, aniq ifodalanishini tushunamiz. Haqiqatan ham qiymatning taqsimlanishi pul fondi va resurslarning ishlatilishi tufayli moliya mahsulotlarni taqsimlash, shaxslar va jamoalarni rag`batlantirish, aholining ijtimoiy himoyalanishini amalga oshirish, iqtisodiy axborot kabilarda o`z aksini to padi. Taqsimlash vazifasi milliy mahsulot, milliy daromadning pul fondlari shakllanishi asosida taqsimlani-shidan iboratdir. Birlamchi va qayta taqsimlash mavjud. Bevosita ishlab chiqarishdagi taqsimlash birlamchidir, bundan keyingi taqsimlanish qayta taqsimlashdan iboratdir. Aytaylik, ish xaqi, foyda, ijtimoiy sug`urta, amortizatsiya kabi fondlarga bo`linish birlamchi taqsimotga kiradi. Soliqlar, turli to`lovlar, maishiy xizmat xaqi kabilar ikkilamchi yoki qayta taqsimlashga kiradi. YAlpi milliy mahsulotni 100 foiz deb olsak, shundan 60 foizi ishlab chiqarishni tiklash, 20 foizi ish xaqi, 15 foizi foyda, 5 foizi ijtimoiy sug`urta fondlari uchun taqsimlanishi mum kin. Iqtisodiy rag`batlantirish ham avvalo moliyadan, ham pulni taqsimlashdan boshlanadi. Soliq ti zimidagi imtiyozlar, to`lovlarda va subsidiyalarda ragbat- lantirish o`z aksini topadi. Boj xaqini kamaytirish, mukofot fondlari tashkil etish va ulardan foydalanish iqtisodiy faollikka undaydi. Bularning biri eksport yoki importni rag`batlantirsa, ikkinchisi bevosita ishlovchi jamoalarni rag`batlantir ladi. Ijtimoiy himoyalash ham moliyadan boshlanadi va u orqali amalga oshiriladi. Chunki, u avvalo pul orqali, pul fondlari vositasida bajariladi va u pul tufayli amalga oshiriladi. Ma`lumki, aholi qatlamida muhtoj qismlari ko`p, ya`ni etim bolalar, qariyalar, nogironlar, kamdaro madli oilalar shular jumlasidan bo`lib,

www.arxiv.uz ular o`z tirikchi- ligini yuritishni minimal darajada ta`minlashda ham doimo muhtoj bo`ladilar. Ijtimoiy himoyalash esa shularni moliyaviy ta`minlash, boshqacha aytganda, moliyaviy kafo latlashni talab etadi. Bu asosan davlat yordamida amalga oshadi. Davlat maxsus fondlar tashkil etib, bunday himo yalashni amalga oshirib boradi. Bunga yordamchi sifatida korxona, tashkilot, jamoalar ham shunday fondlar tashkil etadi va aholini ijtimoiy himoyalashda faol ishtirok etadi. Ishsizlik nafaqalari, bolalar uchun nafaqa, nogironlar pensiyasi kabilar bundagi asosiy fondlar hiso biga kiradi. Bundan tashqari ijtimoiy iste`mol orqali amalga oshadigan fondlar ham mavjud bo`lib, bularga bepul tibbiy xizmat, maorif, atrof muhitni sog`lomlashtirish kabilarni kiritish mumkin. Bulardagi umumiylik ommaviy ijti moiy kafolatlilikdadir. Inflyatsiya vaqtidagi kompensatsiyalar yoki zararlarni qisman qoplashga jalb etilgan fondlar ham shular jumlasiga kiradi. Moliyaviy axborotlarning iqtisodiyotni boshqarishda, iqtisodiy faoliyatni baholashdagi o`rni katga. Bu moliyaviy yakunlar xususida o`z vaqtida xabarlar berib turish orqali amalga oshadi. Aytaylik, moliyaviy ko`rsatkichlar orqali ishlab chiqarishni kuzatish, moliyaviy fondlar holati bo`yicha xalq xo`jaligi sohalarining muvozanati, bir-birlariga monandligi kabilarni aniqlash imkoni tug`iladi. Moliyaviy axborotda auditorlik xizmati ma`lum o`rin egallab, axborotdan foydalanishni yaxshilaydi va tezlash tiradi. Chunki, auditorlik xizmati korxonalar, kompaniya larning xo`jalik-moliyaviy faoliyatini tahlil etadi, ek spertizasini bajaradi, xolisona xulosalar chiqaradi va ularni o`z vaqtida etkazib beradi. Ma`lumki, bunday xizmat moliyaviy boshqaruvda ahamiyatlidir. Moliya vazifalaridan unumli foydalanish iqtisodiy o`sish uchun xizmat qiladi. Moddiy va mehnat resurslari- ning to`g`ri yo`nalishda bo`lishi va ularni samarali sarf- lash moliya faoliyatiga, uning vazifalari reallashuviga bogliq. Ko`rib chiqqanimizdek, takror ishlab chiqarish, iqtisodiy o`sish pul mablag`lari bilan ta`minlanishdan boshlanadi. Shu yo`lda moliya o`z vazifalarini bajarish bilan iqtisodiy va ijtimoiy o`zgarishlarni tartibga soladi, samarali xo`jalik faoliyatini rag`batlantiradi. Bu larni amalga oshirish moliyaviy vositalar tufayli yuz beradi.

www.arxiv.uz Bular qatoriga ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari, amortizatsiya, foyda, aktsiya kursi, dividend, soliqlar, sug`urta xaqi, bank xaqi, dotatsiya, sub sidiya, kompensatsiya kabilarni kiritish mumkin. Moliya viy vositalar fondlarda shakllanib moliya resurslarini tashkil etadi. Ana shu resurslar orqali moliyaning ta`siri va hara kati amalga oshadi. Aytaylik, amortizatsiya fondi va foy- daning bir qismi investitsiya uchun xizmat qiladi, bularning ko`payish rezervlari ishlab chiqarish quvvatla rini ko`paytirish rezervlari demakdir. Agarda bular etarli bo`lmasa, texnika, texnologiyaga sarf etish kama yadi va ishlab chiqarish o`sishi susayadi. Yoki dividendlarni olaylik. Bular yuqori bo`lsa, aktsiya chiqargan kompaniyalar ahvolining yaxshiligidan darak beradi, ularning moliyaviy holati yaxshi bo`lib, aktsiya kursi oshadi, qo`shimcha kapital kelishi, umuman iqtisodiy o`sish tez lashadi. Moliyaviy resurslarda asosiy o`rinni foyda va milliy boylik tutadi. Bular iqtisodiy o`sish manbaini tashkil etadi. Foyda, sof daromad sifatida investitsiya, turli rezerv lar, sug`urta va ijtimoiy fondlarni uyushtirish uchun taq simlanadi. Moliyaviy resurslar pul shaklida bo`lganligi tufayli ular moddiy ta`minlanish orqaligina iqtisodiy kuchga ega bo`ladilar. Agarda ularni mahsulot bilan qoplash imkoni bo`lmasa, uning iqtisodiyot uchun, ayniqsa ishlab chiqarish uchun hech qanday ta`siri bo`lmaydi. Moliyaviy resurslar ikki turga, ya`ni mikroresurs lar va makroresurslarga bo`linadi. Mikroresurslar mar kazlashmagan bo`lib, korxona, firma, kompaniya, tash kilot, jamoa uyushmalari, shaxslarning pul resurslari dan iboratdir. Bunga qarzga olingan pullar ham kiradi. Makroresurslar asosan davlat ixtiyoridagi pul resurs laridan iborat bo`lib, umumdavlat miqyosida tashkil eti ladi. Bular umuman byudjetda jamg`ariladi. Shu bilan birga boshqa fondlar ham mavjuddir. Bozor iqtisodiyotida, albatta, mikroresurslar asosiy o`rinni egallaydi. Bozorda erkin iqtasodiy faoliyat sharo itida albatta firma, kontsern, korporatsiya, birlashma, kor xona kabilarning moliyasi asos bo`lib hisoblanadi. Lekin bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlat moliyasi etakchi o`rinda bo`ladi. Iqtisodiy faoliyatni moliyalashtirish, moliya resurs larining tashkil topishi

www.arxiv.uz asosan uch usulda amalga oshadi: 1) o`zini-o`zi moliyalashtirish, 2) qarz olish (kredit), 3) zaruriy holatlarda davlat ajratgan moliyadan foydalanish. Birinchi usulda pul mablag`lari, resurslari har bir iqti sodiy sub`ekt tomonidan o`z xisobiga shakllanadi. Ikkinchi usulda qarz olish hisobiga moliya resurslari tashkil topadi. Uchinchi usulda davlat byudjeti yoki boshqa umumiy fondlar hisobiga moliyalashtirish zaruriyati tug`ilishi bilan moliya resursi paydo bo`ladi va shu asosdagi sarmoyalar ishga soli nadi. Bozor iqtisodiyoti talabi bo`yicha sarmoya va mablag`larning erkin harakati ta`minlanadi. Bu albatta moliya bozorining rivojida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Moliya bozori milliy va xalqaro miqyosda bo`lib, bunda pul mab- lag`larining erkin harakati shakli tushuniladi. Har qanday bozor shakliga o`xshab, pul bozorining ham ob`ekt va sub`ektlari mavjuddir. Moliya bozorining ob`ektlari aso san qimmatbaho qog`ozlar, pul, qarz pul kabilardir. Aktsiya, obligatsiya, chek, veksel kabilar qimmatbaho qorozlar bozorining ob`ektini tashkil etsa, qarz pullar kredit bozorining ob`ekti hisoblanadi. Moliya bozorida pul egalari va ularga muhtojlar uning sub`ektlari hisoblanadi. Bularning o`rtasidagi bevosita munosabat va oldi-sotdi moliya bozorining mazmunini bildiradi. Bu jarayonda talab va taklif ta`siri hamda erkin baho asos bo`lib xizmat qiladi. Moliya bozori bo`sh pul mablag`larini jamg`aradi va ma`lum maqsadni mo`ljallagan holda ularni moliyaviy resurslarga aylantiradi. Bu aholi qo`lidagi harakatsiz yotgan pullarni ishga solishda ayniqsa qo`l keladi. Ka-pitalga aylangan pul mablag`larining tarmoqlar o`rtasi-dagi harakatini, ularning sohadan sohaga ko`chishini ta`- minlab, erkin ko`chib yurish, pul resurslaridan samara li foydalanishni ta`minlashda moliya bozorining ta`siri katta. Masalan, kompyuter sanoati tezlik bi lan o`sib borar ekan, demak, buning uchun katta mablag` zaruriyati tug`iladi. Buning uchun bu sohaga keng miqyosda pul kapitali darkor. Metallurgiya kengaymasa, hatto qisqarib borsa bundagi pul kapitali erkin holda boshqa tarmoqqa, misolimizdagi kompyuter sanoatiga ko`chishi kerak. Chunki, bu erda talab yuqori, foyda katta, demak, baho ham yuqori, metallurgiya va shunga o`xshash tarmoq larda esa talab kam, foyda nisbatan past. Bu moliya

www.arxiv.uz bo zori orqali hal qilinadi. Pul sarmoyalari erkin holda, ya`ni oldi-sotdi tarzida eng zarur tarmoqlar tomon harakat qiladi, pul resurslari bilan ta`minlash normal lashtirilib boriladi. Moliya tizimi Mo liya tizimi deganda jamiyatdagi moliya munosabatlari yi g`indisi, ularni ifodalovchi moliya mexanizmlari, vositalari hamda moliya siyosatini tushunish kerak. Mikroiqtisod va makroiqtisod mavjud bo`lganidek moliya tizimida ham mikromoliya va makromoliya mavjuddir. Mikromoliya birlamchi bo`lib, u korxona, firma, jamoa, oila moliyalarini bildiradi. Buning asosida ichki va ta shqi moliyaviy, pul bilan bog`langan munosabat aloqalari yotadi. Bunda o`zlari pul topib, o`zlari taqsimlab, o`zlari ishlatadilar. Mikromoliyadagi ichki aloqalar shu jumladan ichidagi pul taqsimoti va uni ishlatish jarayonini o`z ichiga olsa, tashqi aloqalar pul sarmoyalari bilan aloqador boshqa kor xona, firmalar, birjalar, banklar va davlat moliya ido ralari bilan bo`lgan munosabatlarni o`z ichiga oladi. Mikromoliyada xo`jaliklar o`z moliyalarini shakllantiradilar va tashqi moliyaviy majburiyatlarini bajaradilar. Bunday moliya amortizatsiya ajratmasi, iqtisodiy faoliyat dan olingan foyda, korxona sotib olingan bo`lsa, o`z ishchi va xizmatchilaridan tushadigan pul, shuningdek, firma sotgan aktsiya va obligatsiyalardan tushumlar, qarzga olingan pul mablag`lari, davlat subsidiyasi kabilardan tar kib topadi. Korxona, firma moliyasi albatta, o`z faoliyatlari natijasi bo`lib, avvalo u foyda darajasi va miqdoriga bog`liqdir. Ko`rinib turibdiki, bu xo`jaliklarning iqti sodiy samaradorligining asosidir. Chunki, korxonaning yaxshi ish natijalari o`z hissasining ortib borishi, o`zi ishlab topgan sarmoyalar hisobiga pul resurslarini ko`paytirib o`z ishini o`zi moliyalashtirish darajasida bo`lishi mustaqil ish olib borish, tez rivojlanish imkonini tug`diradi. Moliyaviy qaramlik har bir firma uchun doimo qiyinchilik tug`diradi. Mikromoliyadagi tashqi majburiyatlarni olsak, bular

www.arxiv.uz soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar, sug`urta pulini to`lash, qarz-kredit hajmiga qarab qarz qismi hamda foizini to`lash kabi larni o`z ichiga oladi. Moliyalashtirishda korxonani rivojlantirish hamda asosiy kapital qismini yangilab borish aylanma kapitaliga qo`shilish bilan bog`liq xarajatlar amalga oshiriladi. Firmani kuchaytirish maqsadida imkoni boricha boshqa firma aktsiyalari va obligatsiyalarini sotib olish, o`z ishchi va xizmatchilarini rag` batlantirish uchun, sarmoyalarni ko`paytirish uchun harakat qilinadi. Mikromoliyada aktsiya va obligatsiyalarning ta`siri katta bo`lishi mumkin. Aktsiya qimmatbaho qog`oz bo`lib, u korxona kapitalida ishtiroklilikni bildiruvchi huj jatdir. Aktsiya daromad keltiradi. Bu dividend deyi ladi. Obligatsiya esa qarzdorlikni bildiruvchi qimmatbaho qog`oz bo`lib, bu ham foiz turida daromad kelti radi. Keyingi vaqtlarda hissadorlik jamiyatlari ko`payib, aktsiyalarning korxonalar iqtisodiy faoliyatiga ta`siri ortib bormoqda. Aktsiyalar oddiy va imtiyozli bo`ladi. Oddiy aktsiyada dividend foyda darajasiga qarab turli bo`ladi va aktsioner ovoz berish xuquqiga ega bo`ladi. Imtiyozli aktsiyada esa daromad oddindan belgilanib, ka folatlanadi, lekin aktsioner ovoz berish huquqiga ega emas. Imtiyozli aktsiyalar xaridorgir bo`lib, bozorda uning xaridorlari ko`p, bahosi esa oldi-sotdida belgilanadi. Aktsiyalarning bozor bahosi ularning sotish kursini yuzaga keltiradi. Bozor kursi kotirovka deyilib, u fond birjasida amalga oshiriladi. Aktsiya kursi iqtisodiy, siyosiy va ruhiyat omillariga ega. Makromoliya asosan davlat moliyasidan iborat. Lekin bunga mavjud ijgimoiy fondlar ham kiradi. Davlat moliyasi uning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy faoliyatini ta`minlash uchun xizmat qiladi. Bu milliy boylik va milliy daromadning bir qismi. Lekin davlat moliyasi uning ixtiyoridagi korxona, tashkilot, muassasalarning moliyasini ham o`z ichiga oladi, ya`ni bunda mikro va makro moliya bir-biriga chati shib ketadi. Aralash iqtisodiyot xususiyatiga ega bo`lgan davlat iqtisodiyotining moliyasi ham bozor va nobozor munosa-batlaridan iborat bo`ladi. Shuning uchun ham davlat moliyasi tarkibi murakkab bo`lib, davlat byudjeti, uyushtirilgan fondlar, davlat, kredit va korxonalar moliyasi kabilarni o`z ichiga oladi.

www.arxiv.uz O`tgan davr mobaynida bank tizimi iqtisodiyotimizning ustuvor tarmoqlaridan hisoblangan energetika, kimyo, mashinasozlik, metallurgiya, engil va mahalliy sanoatni rivojlantirishga salmoqli hissa qo`shdi. Jumladan, Buxoro va Farg`ona neftni qayta ishlash zavodlari, Ko`kdumaloq neft koni, kimyo sanoatida “Navoiyazot” Qizilqum fosfor zavodi, Sho`rtan gaz-kimyo kombinati, YAngiyo`l tsellyuloza-qog`oz fabrikasi, Asaka avtomobil zavodi va unga tutash bo`lgan butlovchi qismlarni ishlab chiqaruvchi o`ndan ortiq qo`shma korxona qayta qurilib, ishga tushirildi. Moliya tizimi Davlat moliyasi daromadlari avvalo, aytganimizdek, milliy daromad va milliy boylik qiymatining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonida paydo bo`ladi. Aniq holda davlat ixtiyoriga tekkan qismi hiso-biga shakllanadi. Buning ichki manbalari soliqlar, za yomlar, emissiyadan iboratdir. Soliqlar davlat byudjetining manbai bo`lib, xo`jalik faoliyatini rag`batlantirish va ijtimoiy himoya qilish vazifalarini bajaradi. Albatta soliqning ob`ekt va sub`ektlari bo`lib, uning normasi, imtiyozliligi ham mavjud. Davlat zayomlari qarz hisobiga shakllanadi. U korxona, tashkilotlar va fuqarolardan qarz olish hisobiga byudjet kamomadini qoplash maqsadida qo`llaniladi. Ular markaziy, mahalliy bo`lib, muhlati tugagach davlat tomo-nidan sotib olinadi. Emissiya qo`shimcha pullar chiqarish bilan bog`liq bo`lib, qo`shimcha daromaddir, ya`ni o`z xarajatlarini qoplay olmaganda qo`llash mumkin bo`lgan vosita hisoblanadi. Kredit emissiyasi ham bo`ladi. Basharti soliq va Moliya qismlari Mikromoliya Makromoliya Firma moliyasi Shaxslar moliyasi Davlat moliyasi Ijtimoiy moliyaOila moliyasi

www.arxiv.uz zayomlar etarli miqdorda bo`lmasa, emissiyadan foydalanishadi. Bu manbalardan tashqari davlat moliyasiga uning iqgisodiy faoliyatidan keladigan tushumlar ham kirib, dividend, foiz, ijara haqlari, davlat mulkini sotish ka bilardan kelgan daromadlar shular jumlasidandir. Albatta bu va bularga o`xshash daromadlar davlat xarajatlarini qop lash uchun ishlatiladi. Davlat moliyasining ikkinchi tomoni umumdavlat xa rajatlaridir, bular asosan davlat byudjeti orqali amalga oshadi, ya`ni davlatning investitsiya ajratmalari, mu dofaa xarajatlari, ijtimoiy ehtiyoj uchun ajratmalar, davlat boshqaruvi kabilarning moliyaviy manbai asosan uning byudjetidir. Davlat byudjeti asosiy xarajatlari- ning to`rt asosiy xili mavjud: 1) ishlab chiqarishni taraqqiy ettirish; 2) davlatga qarashli maorif, sog`liq-ni saqlash, ijtimoiy ta`minot; madaniyat tarmoqlari ni pul bilan ta`minlash; 3) mavjud davlat idoralari xarajatlari; 4) mamlakat mudofaasini ta`minlash. Davlat byudjetining daromad qismi, albatta, birinchi navbatda, ana shu to`rt xil xarajatlarni to`la qoplashi zarur. Davlat byudjetining asosiy xarajatlari strukturasi Byudjet kamomadi bu xarajatlarni qoplay olmasligi bilan bog`langan bo`lib, byudjet taqchilligini yuzaga keltiradi. Bunday ahvol ko`pincha qo`shimcha soliqlar kiritish, emissiyadan foydalanish, zayomlar chiqarish va chet mamlakatlardan qarz olish kabilarga olib keladi. Davlat byudjetining taqchillik holati salbiy holatga o`xshab ko`rinadi. Amalda hamma vaqt ham buni juda xavfli deb bo`lmaydi. Barcha mamlakatlar, hatgo eng rivojlangan mamlakatlar davlat byudjetida ham Investitsiya Ijtimoiy - madaniy Boshkaruv HarbiyDavlat byudjeti xarajatlari

www.arxiv.uz bunday axvolni uchratish mumkin. Gap taqchillik darajasida va uning xususiyatida-dir. Taqchillik juda katta va uni kamaytirishning iloji bo`lmasa, albatta bu iqtisodiy xavf turg`dirishi mum- kin. Shu bilan birga byudjet iste`mol yo`nalishida bo`lsa va uning kamomadi shu bilan bog`liq bo`lsa, bu ham xatarli. Agarda byudjet taqchilligi iqtisodiy taraqqiyot yo`nalishi bilan bog`liq bo`lib, ishlab chiqarish investitsiyasi yuqori darajada bo`lsa, buning qo`rqinchli tomoni yo`q. Chunki, bu xalq xo`jaligining istiqbolli tuzilishini yaratish, samaradorlikni oshirish va umuman, iqtisodiy o`sishni ko`zlagan xarajatlar bo`lib, bu o`zini tezda oqla shi mumkin. Byudjetdagi muvozanatni ta`minlash va undagi taqchillikni qoplash asosan iqtisodiy rivojlanish, byudjet da romadlarini oshirish tufayli amalga oshiriladi. Makromoliyaga bevosita davlat moliyasidan tashqari bir qancha fondlar kiradi. Ijtimoiy sug`urta, nafaqa, aholini ish bilan ta`minlash, yo`l qurilishi, tabiatni muhofa za etish, tarixiy yodgorliklarni saqlash, tadbirkorlarga, harbiylarga yordam berish, innovatsiya, korxonalarga yordam (sa natsiya) kabi fondlar shular jumlasidandir. Bu xildagi moliya fondlarining umumiy xususiyatlari bozor va nobozor munosabatlari mavjudligidadir. Chunki, bunday moliya fondlari harakati, ya`ni ularning shak llanishi, ishlatilishi uchun tijoriy asosda yoki tekin xa rajatni qoplash shartsiz amalga oshuvi xususiyatlidir. Aralash iqtisodiyotga xoslik bu fondlarda juda ochiq ifodala nadi. Bular ichida sug`urta fondlari katta o`rin egallaydi. Ma`lumki, sug`urta moliya munosabatlarining bir turidir. Buning daromad manbai sug`urtalangan aholi va xo`jaliklarning pul manbaidan iborat bo`lib, mahsulot qiymati taqsimotida bir qismini sug`urtaga ajratish tufayli pul fondi, sug`urta fondi paydo bo`ladi. Sug`urtalash shu fondni tashkil etish, taqsimlash va ishlatish kabi jarayonlarni o`z ichiga oladi. Sug`urtalash tub mazmuni bilan zararni qoplash maqsadida zarar ehtimoli asosida yuzaga keladi. Sug`urta ob`ekti xilma- xildir. Shunga ko`ra u ikkiga bo`linishi mumkin: mol- mulk sug`urtasi va ijtimoiy sug`urta. Mol-mulkka boy lik

www.arxiv.uz turlarini sug`urtalash kirsa, ijtimoiy sug`urtaga hayotiy, turmush xotirjamligi kiradi. Tadbirkorlik xavf-xatarini sug`urtalash ham paydo bo`lib, kengaymoqda. Ijtimoiy sug`urtaning ahamiyati ortib bormoqda, bunga ajratiladigan pul resurslari ko`paymoqda. Buning uch manbai mavjud: davlat, korxona va tashkilot hamda shaxsiy mablag`lar. Bular jamiyat a`zolarining mehnatga yaroqsiz, o`zini ta`minlay olmaydigan qismlari uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tibbiy sug`urta ham kengaymoqda. Bundan maqsad insonlar sog`lig`ini saqlash bo`lib, pirovardida barchaga minimal tibbiy yordam berishni tash kil etish, sug`urtalanganlarning salomatligini ta`minlash bilan bog`iq xarajatlarni qoplashdan iboratdir. Bu sug`urta fondi ham davlat, korxona, firmalarning majburan ajratadigan va fuqarolarning o`z xohishlari bilan ajratadigan pul mablag`laridan tarkib topadi. Tadbirkorlik sug`urtasi tadbirkorning faoliyatini kafolatlashda ahamiyatlidir. Bunda foydani kam olish yoki olmaslik xavfi, pul tushumining o`z vaqtida bo`lmasligi, savdo-sotiqdagi noxush hodisalar kabilar sug`urtalanadi. Bu sug`urta tadbirkorning ishonch bilan ish boshlashiga yordam qiladi, uni sinish holatidan asraydi, faoliyatiga dalda bo`ladi. Sug`urtalar ham oldi-sotdi ob`ekti bo`lib, o`z bozorla rini tashkil etadi. Sug`urta resurslaridan kapital sifati da keng foydalaniladi, ayniqsa, ishlab chiqarishga keng jalb etishda qo`l keladi. Notijorat tashkilot, muassasalar, ya`ni kasaba uyush malari, ko`ngilli jamiyatlar, partiyalar, yoshlar, xotin- qizlar va faxriylar ittifoqlari, ijodiy uyushmalar, ilmiy-ma`rifiy tashkilotlar kabilarning ham moliyasi mavjud bo`lib, ular ham turli manbalardan yig`iladi. Vaqtincha ortiqcha bo`lgan ulardagi pul mablag`lari tijorat ishlarda qo`llanilishi va moliya bozorida ishtirok etishi mumkin. Хayriya maqsadida homiylik tufayli yig`ilgan pullar ham o`z moliyasini tashkil etib, yuqorida aytgani mizdek, turli jarayonlarda ishtirok etadilar. Bunda max sus va xayriya fondlari katta o`rin tutadi. Хayriya fond lari ko`ngilli bo`lib, miqdori chegaralanmaydi va faqat savob ishlar uchun xayriya sifatida ishlatiladi.

www.arxiv.uz Islom mamlakatlarida vaqf fondi tashkil etilgan. Bunga er, imorat, antikvar, qadrli kitoblar, pul va boshqa boyliklar kiradi. O`zbekistonda shunga o`xshash mahalla, navro`z kabi fondlar mavjud. Bozor va aralash iqtisodiyot sharoitida, erkin va demokratlashgan ijtimoiy- iqtisodiy sharoitda moliyaning turlari, ayniqsa makromoliya turlari, xillari juda ko`p bo`lib, ular pul xususiyatlaridan keng foydalanish imko- nini beradi va iqtisodiy o`sish hamda inson turmushi da rajasini ko`tarishda barcha imkoniyatlarni ishga solishga yordam beradi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz. xalq so`zi 13 fevral, 2002 yil. 2. Самарходжаев Б.Б. Инвестиции в Республике Узбекистан (международно-частноправовой аспект).- Т.: Академия, 2003.- 240 с. 5 экз. 3. Шуляк П.Н. Финансы предприятия: Учебник.- 5-е изд., перераб. и доп.-М.: Дашков и К, 2004.- 712 с. 1 экз. 4. Хodiev B.Yu., Samatov G`.A.., Yusupov M.S., Meliboev Sh.A. «Kichik tadbirkorlikning moliyaviy menejmenti» o`quv-amaliy qo`llanma. – Toshkent: EH TEMPUS dasturi «Matador-2000» loyihasi 2004.-144 bet. 5. Maxmudov E.Х. Korxona iqtisodiyoti: O`quv qo`llanma. - T.: TDIU, 2004.-208 c. 1 ekz. 6. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari: O`quv qo`llanma /A.E.Ishmuxamedov va boshk.-T.: TDIU, 2004.-160 c. 1 ekz. 7. Круглова Н.Ю. Основы бизнеса. учебник для вузов Издательство: РДЛ, 2005. 8. Кузнецов А. Основы рыночной экономики. Терминологический словарь. Издательство: Владос, 2004. 9. Куторжевский Г.А. Экономика. Основы теории. Учебное пособие, Издательство: Экономика, 2004.. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Moliya va moliya tizimi.

Bank tizimi va bank turlari

Banklar va bank tizimi

Kredit va bank tizimi

Germaniya moliya tizimi.