Mintaqalarning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishida indikativ rejalashtirishning maqsadi va vazifalari - Экономика - Рефераты

Mintaqalarning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishida indikativ rejalashtirishning maqsadi va vazifalari

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

258.5 KB

Mintaqalarning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishida indikativ rejalashtirishning maqsadi va vazifalari Reja: 1. Mintaqaviy indikativ rejalashtirish - mintaqa boshqaruv tizimining asosiy unsuri. 2. Mintaqaviy rejalarni ishlab chiqishning asosiy yo`nalishlari. 3. Mintaqani kompleks tarzda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish dasturi. 4. Mintaqaviy rejalashtirish amaliyotidagi asosiy muammolar. O`zbekistonda mintaqaviy rejalashtirish amaliyoti .

Mintaqaviy indikativ rejalashtirish - mintaqa boshqaruv tizimining asosiy unsuri Makroiqtisodiy muvazanat va barqarorlashuvni ta’minlash uchun davlat mintaqaviy siyosatini amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Uni amalga oshirish zarurati shu bilan bog`liqki, har qanday mamlakat ko`plab ko`rsatkichlar bo`yicha farq qiluvchi hududlar yig`indisini o`zida namoyon etadi. Quyidagilar shular jumlasiga kiradi : - - tabiiy resurslar (xomashyo bazasi va foydali qazilmalar)ning mavjudligi; - aholi zichligi, mehnat resurslarining mavjudligi va sifati; - ishlab chiqarish tarkibi; - ijtimoiy sohaning holati; - yuqori darajada rivojlangan sanoat va madaniy markazlargacha bo`lgan masofa. Ushbu farqlar ham obyektiv, ham subyektiv xususiyatga ega. Obyektiv xususiyatlar jumlasiga tabiiy resurslar, inson uchun hayotiy qulayliklarning hududiy notengligini kiritish mumkin. Tarixan har bir mamlakat millat tomonidan belgilangan hayotiy kenglikning o`zlashtirilishi yo`li bilan shakllangan. Aholining hudud bo`ylab taqsimlanishi ko`p jihatdan tabiiy ne’matlar (foydali qazilmalar zahiralari, unumdor yerlar, suv arteriyalari)ning har xil tarzda joylashuvi bilan shartlangan. Bunda subyektiv omil ham muhim rol o`naydi - insonning sho`rlangan hududlarni o`zlashtirish faoliyati, davlatning e’tibori va ularga yordam ko`rsatishi. Vaqt o`tishi bilan ayrim noishlab chiqarish omillarining iqtisodiy rivojlanishdagi roli o`zgarishi munosabati bilan hududlar rivojlanishi uchun yaratilgan shart-sharoitlar doimiy bo`lib qolmaydi. Shunday qilib, hududiy notenglik mamlakat iqtisodiyotining rivojiga katta ta’sir ko`rsatadi. U, bir tomondan, ishlab chiqarish resurslarining mamlakat hududi bo`ylab joylashuvidagi notenglik bilan, ikkinchi tomondan, alohida omillarning iqtisodiy rivojlanishdagi rolining dinamikasi bilan bog`liq. Shuning uchun har bir mamlakatda tabiiy resurslarga boy, lekin aholisi kam; ularning ikkalasi bilan ham yetarli darajada ta’minlangan; allaqachon va yaqinda o`zlashtirilgan yoki o`zlashtirilayotgan; aholisining soni qayerdadir oshib, qayerdadir kamayib borayotgan; qayerdadir katta yoshdagi aholi

guruhi ustunlik qiladigan, qayerdadir ularning ulushi kamayib borayotgan mintaqalar mavjud bo`lishi mumkin. Alohida mintaqalarning notengligini kamaytirish uchun davlat iqtisodiy tartibga solishning alohida yo`nalishi hisoblangan mintaqaviy siyosatni qo`llaydi. Davlatning mintaqaviy siyosati milliy xo`jalikning muayyan hududiy-ishlab chiqarish muvazanatiga erishish yuzasidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar yig`indisini o`zida namoyon etadi. Mintaqaviy siyosatni ishlab chiqishda bir qator konseptual holatlarni nazarda tutish zarur. Ishlab chiqarish sektorining o`sishini rag`batlantirish yo`li bilan hududlarni qo`llab- quvvatlash lozim; ushbu sektor eng ko`p sonli yangi ish o`rinlarini yaratadi. Davlat o`z navbatida ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etish va kengaytirishga, zarur holatlarda - ularni qayta yo`naltirish va takomillashtirishga yordam beradi. Mintaqaviy siyosat qonunchilik-huquqiy negizlarga asoslanishi va jamiyatning ijtimoiy talablariga, shuningdek iqtisodiy xavfsizlik va barqarorlik talablariga javob berishi lozim. Mintaqalar muayyan iqtisodiy yaxlitlikka ega bo`lishi va ma’lum darajada o`zini o`zi ta’minlashi zarur. Yevropada integratsiya jarayonlarining rivojlanishi natijasida Yevropa iqtisodiy hamjamiyati doirasida so`nggi yillarda mintaqaviy siyosatning roli og`ishmay oshib bormoqda. Bundan o`n yil ilgari u YEI faoliyatining faqat strategik muhim sohalarda taraqqiyotga erishish uchun zarur bo`lgan qo`shimcha yo`nalishi hisoblanardi. 80- yillarning oxiriga kelib u jiddiy mustaqil ahamiyat kasb etdi. Endi Yevropa ittifoqini tuzish to`g`risidagi Maastrixt shartnomasining kuchga kirishi munosabati bilan nafaqat YEI mintaqaviy siyosatini amalga oshirish imkoniyati sezilarli darajada kengaydi, balki integratsiya jarayoni doirasida ittifoq a’zosi hisoblangan mamlakatlar alohida mintaqalarining roli ortdi. YEI doirasida mintaqaviy siyosat quyidagi tamoyillardan kelib chiqib amalga oshiriladi: mablag`lar sochilishiga yo`l qo`yilmasligi ustidan qat’iy nazorat o`rnatgan holda tarkibiy fond resurslarini YEIning eng kam rivojlangan hududlarida jamlash. Ushbu fonddan amalga oshiriladigan moliyaviy to`lovlarning 80% iqtisodiy rivojlanishda yaqqol ortda qolayotgan mintaqalarga berilishi kerak;

tarkibiy xususiyatga ega bo`lgan subsidiyalar o`zaro to`ldiruvchi xususiyatga ega, ya’ni YEI institutlari faqat milliy dasturlarni amalga oshirish chog`ida resurslarni qo`shimcha manba sifatida berishilari mumkin va o`z tashabbusiga ko`ra o`z aralashuvi obyektlarini belgilashga haqli emaslar; - YEI mintaqaviy siyosatini guruhga a’zo bo`lgan har bir mamlakatning makroiqtisodiy va ijtimoiy siyosatini uyg`unlashtirish. Mintaqaviy rivojlanish milliy dasturlarini moliyaviy qo`llab-quvvatlagan holda YEI organlari integratsion yo`nalishlar ushbu mamlakat iqtisodiy siyosatining vazifalariga zid kelmasligini, YEI budjetidan ajratiladigan mablag`lar esa milliy va mahalliy hokimiyat organlarining behamjihat harakatlari tufayli ko`kka sovurilmasligini nazorat qilishlari lozim; - YEI davlatlari tomonidan milliy mintaqaviy dasturlarning amalga oshirlishi chog`ida ular o`rtasidagi bevosita o`zaro hamkorlik. Gap, xususan, milliy dasturlarni amalga oshirish maqsadlari va usullarining aniqligini ta’minlash maqsadida tegishli hukumatlar o`rtasida axborot almashuvi haqida borayapti. Mintaqaviy dasturlashtirish tizimini rivojlantirishning hozirgi bosqichida yig`ma dasturlarni ishlab chiqish va baholash metodikasi indikativ rejalashtirish vositalaridan foydalanishni talab qiladi. Bugungi kunga kelib mintaqaviy dasturlashtirish jahon amaliyotida nazariy tadqiqotlar borasida katta tajriba to`plangan. Muammoning hududni rivojlantirish uchun strategik ahamiyatga egaligi, dasturiy tadbirlarning amalga oshirilishi zamirida maqsadni belgilash va mintaqaning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish darajasini baholashning samarali tizimi mintaqaviy kompleks dasturlarning muvaffaqiyatini belgilab beruvchi muhim omillar hisoblanadi. Mintaqaviy rejalarni ishlab chiqishning asosiy yo`nalishlari Maqsadli kompleks dasturni ishlab chiqish asnosida mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning istiqbolli yo`nalishlarini aniqlash jarayonining o`ta muhimligini ta’kidlash zarur. Dasturda belgilanadigan ustuvor yo`nalishlarning to`g`ri tanlanishi barcha sa’y-harakatlar va resurslarni iqtisodiy rivojlanish salohiyatini amalga oshirishga qaratish va bu bilan dasturiy tadbirlarning samaradorligini ta’minlash imkonini beradi.

Biroq amaliyotda dasturiy ishlab chiqish uchun muammolarni tanlash mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojidagi ―kasal uchastkalar ro`yxati bilan cheklanadi, holbuki, ilmiy asoslangan yondashuvni qo`llagan holda barcha muammolar ichidan ularning hal etilishi mintaqa uchun sifat jihatdan yangi istiqbollarni ochib beruvchi muammolarni tanlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bundan tashqari, aksariyat holatlarda maqsadli dasturlarni ishlab chiqishda maqsadlar, ustuvor yo`alishlar, indikatorlar va mintaqaviy rivojlanishning tartibga soluvchilari o`rtasida o`zaro bog`liqlik ta’minlaymaydi. Mintaqaviy rejalashtirishning «maqsadlar daraxti» uchta darajadan tarkib topgan (2- rasm). 3.2. 1-daraja. Hudud jadal o`sish salohiyatiga ega bo`ladigan rivojlanish variantini shakllantirish. 2-daraja. 3.3. Tabiiy-resurs majmuini saqlab qolish va rivojlantirish. 3.4. ASM va sanoatni takomillashtirish. 3.5. Sayyohlik-rekreatsion majmuani istiqbolli rivojlantirish. 3.6. Mintaqaning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish. 3.7. Mintaqa aholisining turmush darajasini oshirish. 3-daraja. 3.8. 3.1. Geologiya-razvedka ishlarining sifatii va ma’danli xomashyo bazasini yaxshilash. 3.9. Atrof muhitni muhofaza qilish. 3.10. Mintaqaning o`rmon xo`jaligini rivojlantirish. 3.11. Qishloq xo`jaligi mahsuloti, xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini oshirish chora-tadbirlarini amalga oshirish. 3.12. Mintaqa ASMda agrar islohotlarni amalga oshirish .

3.10. 3.6. Sanoat korxonalarida innovatsion va investitsiya jarayonlarini jadallashtirish. 3.11. Sayyohlikning turli xillarini yanada rivojlantirish. 3.12. Tarmoqqa malakali ishchi kuchini jalb qilish. 3.13. Investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini shakllantirish. 3.14. Mintaqaga investitsiyalarni jalb qilish. 3.15. Tashqi sarmoyadorlar sarmoyasini mintaqaga jalb etish maqsadida ular bilan tizimli ishlash. 3.16. Kichik biznes va xizmatlar ko`rsatish sohasini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni yaratish. 3.17. Mintaqa aholisining turmush darajasini oshirish. 3.18. Mintaqa aholisining turmush sifatini yaxshilash. Dasturning tarkibiy tuzilishi quyidagi bo`limlarni o`z ichiga olishi lozim: 1. Дастур паспорти. 2. Асосий мазмуни. 2.3. 2.1. Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy holati va uni rivojlantirish strategiyasi. 2.4. 2.2. Mintaqani rivojlantirish muammolarini hal etishning ustuvor yo`nalishlarini asoslash. 2.5. 2.2.1 Mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish «maqsadlar daraxti». 2.6. Mintaqani rivojlantirish muammolarini hal etishning ustuvor yo`nalishlarini aniqlash. 2.7. Dasturning ustuvor maqsadlari va yo`nalishlarini belgilash. 2.8. Dasturni amalga oshirish maqsadlari, vazifalari, muddatlari va bosqichlari. 2.9. Dasturiy tadbirlar tizimi. 2.10. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni dasturiy indikativlash. 2.11. Dasturni boshqarishni tashkil etish. 2.12. Dasturni resurslar bilan ta’minlash . 2.13. Dasturni amalga oshirish natijalarining samaradorligini baholash. 2.8.1. Har maqsad va vazifa bo`yicha dasturiy tadbirlar bajarilishining sifat va miqdoriy natijalari .

2.8.2. Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini joriy dasturiy-indikatsion baholash . 2.8.2. Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini yakuniy dasturiy-indikatsion baholash . Mintaqaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi darjasini baholash jarayonida integral indikatorlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Indikatorlarni hisoblab chiqishda taqqoslash bazasi sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: tahlil qilinadigan har bir davr uchun mintaqaviy o`rtacha va maksimal ko`rsatkichlar; mintaqaning ma’muriy birliklari bo`yicha o`rtacha va maksimal ko`rsatkichlar (2-jadval ). Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayoniga ta’sir ko`rsatish belgisi bo`yicha indikatorlarni ikkita guruhga bo`lish mumkin : - ijobiy jarayonlarni yorituvchi indikatorlar. - salbiy jarayonlarni yorituvchi indikatorlar.

Mintaqani kompleks tarzda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturi Mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini shakllantirish algoritmini quyidagicha tarzda namoyan etish mumkin (3-rasm). Chet el amaliyotida mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini shakllantirishga nisbatan turli yondashuvlar mavjud bo`lib, ular asosida indikatorlarning uch darajali pog`onasini shakllantirish mumkin .

Mintaqaviy rejalashtirish amaliyotidagi asosiy muammolar. O`zbekistonda mintaqaviy rejalashtirish amaliyoti Mintaqaviy siyosat ko`plab murakkabliklarga ega bo`lib, ular ham iqtisodiy, ham siyosiy omillar bilan belgilangan. Mintaqalar katta huquqlar va harakatlar erkinligiga ega bo`lishi bilan davlat va mintaqalar o`rtasida ham, hududlar manfaatlari o`rtasida ham ziddiyatlar kelib chiqishi muqarrar. Shuning uchun oqilona davlat siyosati zarur. Hukumatning mintaqaviy rivojlanishga ta’sir ko`rsatuvchi tadbirlari asosiy qismi umumiy makroiqtisodiy, tashqi iqtisodiy, ijtimoiy siyosat, institutsional o`zgarishlar doirasida amalga oshiriladi. Ularni ishlab chiqish va amalga oshirishda integratsiya samarasi va hududlarni yalpi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish manfaatlariga mos kelishi hisobga olinadi. Davlatning ulushli ishtirokidagi investitsiya loyihalarining tanlovini o`tkazishda ularning muayyan mintaqalardagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga ta’sirini hisobga olish zarur. Davlatning mintaqaviy iqtisodiy siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun huquqiy va tashkiliy-iqtisodiy normalar tizimini barpo etish, mintaqaviy rivojlanishni davlat yo`li bilan tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish lozim. Mintaqaviy siyosatni amalga oshirishda barcha mamlakatlar o`ziga xos muammolarga duch kelishadi. Birinchidan, mintaqaviy imkoniyatlarni tenglashtirish siyosati hech qachon iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarning to`liq mos kelishiga olib kelmaydi. Davlat mutlaq emas, balki nisbiy tenglikni ta’minlashga urinadi. Ikkinchidan, mintaqaviy siyosat tarkibiy siyosat bilan murakkab o`zaro bog`liqlikka ega. Ular bir-birini to`ldirishi ham, bir-biriga zid bo`lishi ham mumkin. Agar ko`p tarmoqli ishlab chiqarishga ega bo`lgan har tomonlama rivojlangan mintaqalarni oladigan bo`lsak, iqtisodiyot tarkibini yaxshilash uning rivojlanishiga yordam beradi. Lekin ayrim hududlar tarixan yuzaga kelgan kam ishlab chiqarish sohasiga ega. Fan- texnika taraqqiyoti va sanoatning ikkita shartli guruhga (ilg`or va qaloq tarmoqlarga) ajralishi sharoitida hukumatning ilg`or tarmoqlarni qo`llab-quvvatlash chora- tadbirlari shunga olib keladiki, ko`plab yangi tarmoqlarga ega bo`lgan mintaqalarda

rivojlanish uchun umumiy turtki kuchayadi. Asosan qiyinchiliklarni boshdan kechirayotgan eski tarmoqlarga ega bo`lgan mintaqalarda esa umumiy pasayish, bandlikning qisqarishi, ijtimoiy muammolarning keskinlashuvi kuzatiladi. Shuning uchun mintaqaviy siyosat oqilona va ilmiy jihatdan asoslangan bo`lishi kerak.

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

Похожие

Indikativ rejalashtirishning tashkiliy asoslari

O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy - qtisodiy rivojlanishni indikativ rejalashtirishning holati

Bozor iqtisodiyotida rejalashtirishning mohiyati va roli

Indikativ rejalashtirishda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning ssenariy shartlarini aniqlash

Indikativ rejalashtirish va iqtisodiy hodisalarning tamoyillari