Меркантилизм ва гарб давлатларида классик иктисодий мактабнинг вужудга келиши - Экономика - Рефераты

Меркантилизм ва гарб давлатларида классик иктисодий мактабнинг вужудга келиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Меркантилизм ва ғарб давлатларида классик иқтисодий мактабнинг вужудга келиши Режа: 1. Меркантилизмнинг вужудга келиши , мазмуни , ижтимоий - иқтисодий асослари ва тарихий тақдири . 2. Классик (мумтоз) иқтисодий мактабнинг пайдо бўлишининг тарихий шарт-шароитлари. 3. Физиократизм иқтисодий таълимоти.

1. Меркантилизмнинг вужудга келиши, мазмуни, ижтимоий-иқтисодий асослари ва тарихий тақдири. Юқорида кўриб ўтилган биринчи мавзуда бойликнинг ҳалқ моддий фаровонлигининг асоси мехнат, ер, дехқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик деб уни ҳар томонлама асослаб келинди, лекин XV асрга келиб аҳвол кескин ўзгарди. Аввало феодал тузимнинг емирилиши, товар - пул муносабатларининг ўсиши, фан ва маданиятнинг ривожи, айниқса янги ерларнинг очилиши, буюк географик кашфиётлар, мустамлакачилик тузимининг пайдо бўлиши, айниқса савдо - сотиқнинг ривожланиши, бошқа янги таълимотнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди, ноэквивалент савдо туфайли метрополия колониялари ҳисобига беқиёс бойиди. Ана шу ўзгаришлар асосида иқтисодий таълимотларда меркантилизм вужудга келди. "Меркантилизм" сўзи италиянча бўлиб, савдогар деган маънони билдиради. Меркантилизм синфий жиҳатдан савдо капиталини ҳимоя қилади. Европада олтин ва кумушнинг етишмаслиги, Ҳиндистонда нодир металлар кўп деган миш - миш гаплар кишиларни бойлик маконларини излаб топишга оталантирди. Пул вазифасини бажарган нодир металлар, уларнинг оҳанграбо кучи - қудрати ҳаммани оёққа турғазди, инсонни ўйлашга, ихтиролар қилиш ҳаракатига ундади. Оқибатда, улар сув орқали кемаларда хавфли йўлга отланди, хариталар тузилди, компас кашф этилди. Шунинг натижаси ўлароқ меркантилизм сиёсати ҳам ишлаб чиқилди, унинг бош вазифаси давлатга кўпроқ олтин ва кумуш келтириш деб ҳисобланди. Бу даврда пул сифатида қимматбаҳо металлар: олтин ва кумуш ишлатилган, шу сабабли олтин ва кумуш заҳираларини кўпайтириш борасида маълум иқтисодий сиёсатлар ишлаб чиқилди.

1492 йилда португалиялик Христофор Колумб тасодиф туфайли Америка қитъасини очди. Лекин бу қитъанинг номи бошқа бир денгизчи - Америго Веспуччи номига қўйилди, аммо бу қитъадаги бир давлатга Колумбия номи берилди. Ҳиндистонни қидириш давом этиб, 1498 йилда Васко да Гама Ҳиндистонга олиб борувчи биринчи денгиз йўлини кашф этди. Магеллан бутун дунё бўйлаб саёхатга чиқиб, янги ерлар, ороллар кашф этди ва улар қисқа вақт ичида Европа давлатларининг мустамлакасига айланди. Кўплаб олтин ва кумуш конлари очилди. Янги хом ашё манбалари очилиб, Европага пахта, тамаки, кофе, какао келтирила бошланди. Капитализмнинг шаклланиши ва ривожи учун капиталнинг дастлабки жамғариш жараёни кучайди, унга қулай имконият яратилди. Савдо-сотиқ ривожланди, савдо компанияларининг роли беқиёс ўсди. Меркантилизм ривожида икки даврни алоҳида ажратиш мумкин: 1. Илк меркантилизм ёки монетаризм (XV-XVI) Ривожланган меркантилизм (ёки мануфактура даври) Биринчи давр монетар, яъни олтин ва кумуш пуллар тўплаш даври ҳисобланади. Бунда пул баланси сиёсати олиб борилган. Қимматбаҳо металларни ташқарига олиб чиқиш ман этилган. Савдогарларга олиб чиқилган товарнинг бир қисмига пул (олтин) олиб келиш мажбурияти юклатилган. Меркантилизм иқтисодий сиёсатида : мамлакат ва давлат ҳазинасини имкони борича нодир металларни (олтин, кумуш, зар, дур) кўпроқ тўплаш; назария ва таълимотда: савдо, пул обороти, яъни муомила асосида иқтисодий қонуниятларни излаб топиш; шу давлатларда савдо капиталининг асосий тамойили - қимматроқ сотиш учун сотиб олиш, фарқига сариқ метал шаклида фойда олиш. Фойда фақат ишлаб чиқаришда эмас, балки савдо йўли билан ҳам юзага келишини исботлашдан иборат. Чет элларга кўпроқ чиқариш, улардан камроқ олиш сиёсати давлат сиёсатига айланди.

Меркантилистларнинг илмий дунёқарашининг етакчи тамойиллари қуйидагилар: олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар бойликнинг асоси сифатида қаралади, мамлакатга олтин ва бошқа нодир металларни оқиб келиши учун ташқи савдони тартибга солиш, арзон хом ашёни импорт қилиш йўли билан саноатни қўллаб - қувватлаш; протекционизм сиёсатидан фойдаланиш; иш ҳақини паст даражада ушлаб туриш, актив савдо баланси бўлишга эришиш; Мануфактуранинг ривожланиши, мамлакатлардан келтирилган арзон, кўп ва сифатли хом ашё ҳисобига рўй берди. Ноэквивалент алмашув оқибатида метрополия бойиб борган. Англия ўзидан 120 марта катта бўлган ерларни колонияга айлантирган ва улардан усталик билан фойдаланган. Илк меркантилизм даврида олтин чақалар атайлаб ишдан чиқарилган, фақат ички савдо оборотини олиб бориш учун мумкин бўлган. Бу сиёсатнинг муҳим номаёндалари Англияда У.Стадфорд, Италияда Т.Скаруффилардир. Ривожланган меркантилизм XVI асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлди ва XVII асрнинг ўрталарида асосан Англияда авж олди. Унинг асосий мафкурачиси Томас Манн (1571-1641) эди. Унинг фикрича, пул ташқи савдо оборотида бошланғич пунктни ташкил этади, яъни П-Т-П. Т.Манннинг фикрича, ҳар бир савдогар капиталист ўз пулини маълум фойда олиш учун оборотга қўяди ва шу йўл билан бойийди. Савдо балансини ошириш учун ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга эътибор берилди, бунда биринчи навбатда ишчиларни иш ҳақини чеклаш ва умуман ҳалқни турмуш даражасини пасайтириш керак деб топилди. Томас Манннинг ёзишича: "Мўл - кўлчилик ва куч ҳалқни қанчалик бузса, эҳтиётсиз қилиб қўйса, қашшоқлик ва мухтожлик уни шунчалик ақлли ва мехнатсевар қилади" - дейди.

XV-XVII асрларда меркантилизм ғоялари Европанинг деярли барча мамлакатларида хукм сурар эди. Францияда бу ғоя XVIII асрнинг иккинчи ярмида молия вазири Кольбер томонидан ривожлантирилди. Францияда судхўрликни ривожланиши шу сиёсат билан боғлиқ бўлиб миллий хусусият касб этади. (П-П). Италияда меркантилизм "пул", "чақа" тарзида номаён бўлди. Меркантилизмнинг иқтисодий ғоялари ва унинг назарий асослари Англияда ишлаб чиқилди. Корхона ва айниқса давлат миқёсида бойлик тезроқ кўпайиши учун нима қилиш мумкин ва зарур? Меркантилистлар шу саволларга жавоб беришга уринадилар. Давр тақазоси билан саноат ҳали феодалистик шаклда эди ва саноат капитали ҳали етакчи эмас, асосий капитал савдода тўпланади. Миллий бойликка асосан ва кўпроқ савдо капитали сифатида қаралган ва асосий иқтисодий категория алмашув қийматига катта эътибор берилган. Меркантилистлар қийматнинг мехнат назариясини ривожлантирадилар. Уларнинг фикрича, капиталнинг ўсиши, жамғарилиши алмашув туфайли, ташқи савдо туфайли рўй берди - дейдилар. Меркантилизм бу даврда ҳалқ манфаатидан йироқ сиёсатни олиб бораётганлиги очиқ маълум бўлиб қолди. Меркантилизм таълимот сифатида, иқтисодий сиёсатдаги йўналиш сифатида ҳам турлича эскираётган феодал муносабатларга қарама - қарши ва янгича буржуазиянинг қулаши орқали ўз даври учун прогрессив бўлган илк капитализмнинг шаклланишига яхши имконият яратди. Аммо Францияда Людовик XIV ва Кольберт томонидан мануфактурани кўпайтириш усули миллат саноатни ривожланиши учун эмас абсалютизмни мустахкамлаш, қиролни ҳимоялашга қаратилган. Меркантилизм билан бирга сиёсий иқтисод тушинчаси ҳам кириб келди. Бу тушинча франциялик Антуан Монкретьен Сьер де Ваттевиль томонидан киритилди. (1565-1621). У 1615 йилда "Сиёсий иқтисод трактати" китобини ёзди.

Англияда қишлоқ хўжалиги ва саноатда капиталистик ўзгаришлар эрта амалга ошган ва бунга меркантилизм ҳам ёрдам берган бўлса, Францияда янги меркантилизм сиёсати хукумат аъзоси, Молия вазири Жон Батист Кольберт (1619-1683) томонидан олиб борилган. Бу сиёсат кольбертизм деб аталган. Кольберт асосий эътиборни саноатга қаратди ва аграр соҳани деярли эътиборга олмади. Меркантилистлар биринчи марта бойлик сифатида истеъмол қийматни эмас, балки алмашув қийматни қабул қилдилар. Улар бойликни пул билан тенглаштириб қўпол, шу билан бирга содда қилиб буржуа ишлаб чиқаришнинг сирини уни алмашув қийматга тобе эканлигини очиб қўйдилар. XVIII аср охирида меркантилизм иқтисодий таълимот йўналиши сифатида тарих санасидан тушди. Саноат инқилоби шароитида бу таълимот ва унга асосланган сиёсат ҳаёт талабига жавоб бермай қўйди. Бу таълимотнинг хатоларини классик мактаб вакиллари, ҳатто айрим меркантилистлар тан олган. Ўша даврдаги (ва ҳозири) олимларнинг фикрича, мамлакат бойлиги олтин ва кумуш заҳираларидангина иборат бўлмай, ер, қурилиш ва бошқа кўплаб истеъмол молларидан иборатдир. Масалан, В.Петти Англиянинг XVIII аср охиридаги пул миқдорига баҳо бериб, бу пуллар барча мулкнинг 3 фоизидан камроқ эканлигини исботлаб берди. Актив савдо баланси фақат вақтинча самара беради. 1630 йилда Т.Манннинг ўзи ҳам мамлакатга қимматбаҳо металларнинг оқиб келишини ва "қимматроқ сотиш, арзонроқ олиш" доктиринаси мамлакатнинг ўзига қарши эканлигини тушинди. Таниқли инглиз иқтисодчилари Р.Кантильон (1680-1734) ва Д.Юм (1711-1776)лар ҳам меркантилистлар ғоясининг нотўғри эканлигини исботлаб бердилар. Алоҳида мамлакатда ҳар бир қўшимча олтин қазиб олиш ҳажмлари бошқа мамлакатларга нисбатан ички баҳолар даражасини оширади.

Импортнинг экспортдан ортиқчалиги оқибатида олтиннинг оқиб кетиши билан қопланиши керак. Меркантилистларнинг ғояларини амалда жорий қилиш қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигини Жон Ло тарихий тажрибаси мисолида кўришимиз мумкин. Меркантилист Жон Ло (1671-1729) ўзининг "пул савдони рағбарлантиради" деган асосий ғоя билан қоғоз пулларни юқори даражага кўтарган ва 1705 йилда унинг "Пул ва савдо тахлили" асарида "....бахоларда фойда ҳиссасини оширишга давъат этиш, ...пулнинг кўпайиши ҳозирги ўзига тўқ одамларни тадбиркорликка жалб этади" деган фикрлар айтилган бўлиб нотўғри, илмий жиҳатдан асосланмаган фикр билан инсонларни гангитади. Унинг ҳаёти тўғрисида "Инфляциянинг отаси", "Кредит сеҳргари", "Банкир Лонинг ғаройиб ҳаёти" каби турли китоблар чоп этилган. Жон Ло Шотландиянинг Эдинбург шаҳрида заргар оиласида туғилди. Лондонда у банк ишларини яхши ўрганиб 1494 йилда биринчи банкини юзага келтиради. Жон Лонинг ғояси қуйидагилардан иборат: Иқтисодий равнақнинг калити мамлакатда пул мўл - кўллигидир, чунки пулнинг кўплиги ердан, ишчи кучидан ва тадбиркор маҳоратидан тўла фойдаланишни таъминлайди, лекин у метал пулларни эмас кредит, банк томонидан чиқарилган пулларни қўллаб - қувватлайди. Шотландия парламенти Жон Лонинг банк тузиш лойиҳасини рад этади. Аммо Франция қабул қилади. 1716 йилда унинг раҳномолигида хусусий акционерлик банки тузилади. У муваффақият билан ишлайди ва Жон Ло бош вазир даражасигача кўтарилади. Ло 1717 йилда катта компания тузади ва бу қирол банкига айланади. Унинг иккинчи буюк ҳизмати капитални марказлаштириш ва ассосациялаш ғояси эди. У акция чиқарди, сотиб катта дивидент тўлади. Акцияларни йигирма мартагача қимматга сотиб, қайта даромад кўради. Лекин Ло янги банкнотлар чиқариш билан молияда тартиб

ўрнатиш мумкин эмаслигини сезмади. Чунки акцияларни қўллаш учун кўпроқ акция керак эди. Оқибатда пул станоги тез ишлаб акцияларнинг баҳоси туша бошлади ва 1720 йилда бу компания инқирозга учради. Жон Ло эса Париждан Брюселлга қочишга мажбур бўлди. Ҳозирги даврда ҳам унинг элементлари, яъни Жон Ло ғояси асосида молиявий ютуқларни қўлга киритиш учун ҳаракат қилаётганлар учраб туради. Масалан, Россиядаги "МММ", "Валентина", "Гермес" ва бошқалар, лекин Жон Лонинг тизимида фақат ёмон томонларини кўриш нотўғри. Унинг молиявий ғояси кредит - молия соҳаси ва давлатнинг иқтисодиётига аралашуви йўли билан хўжаликни ривожлантиришдан иборат эди. Жуда кўп олимлар Ришер, Шмоллер (Франция), Канингем, Эшли (Англия) меркантилистларнинг ғояларини қўллаб - қувватлайдилар. А.Смит ҳам "Ҳимоя фаровонликдан муҳимроқ" деб ёзади, яъни меркантилистлар "бойлик, олтин ва кумушнинг оддий тўпланиши эмас, балки бошқа давлатларникидан ортиқроқ бўлиши" тўғрисидаги, яъни "қўшнингни талон тарож қил" деган сиёсатни қилиб, шу йўл билан бойиш ғоясини илгари суради. Ундан ташқари, яна бир ғоя - бу ички истеъмолни камайтириш орқали амалга ошириш. Монополистик капитализмнинг ривожланиши, турли хил кризисларнинг бўлиб туриши меркантилистлар таълимотида ҳам кичик илмий куртаклар борлиги ва унда фойдаланиш ғояларини илгари суради. Ж.М.Кейнс ўзининг "Меркантилизм тўғрисидаги мулоҳазалар" ва "Иш билан бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси" (1936 й) номли асарларида меркантилизмнинг айрим ғояларини қўллайди, унинг "амалий донолик" куртаклари борлиги таъкидланади. Ҳозирги тил билан айтганда бозор муносабатлари автоматик равишда барча зиддиятларни ҳал эта олмайди, шу сабабли давлатнинг иқтисодиётга аралашуви зарурлиги, "меркантилизм доктиринасидаги илмий ҳақиқат уруғлари" эканлигини ва ундан фойдаланиш зарурлигини ҳисобга олишимиз керак.

Классик (мумтоз) иқтисодий мактабнинг пайдо бўлишининг тарихий шарт-шароитлари. Меркантилизм ўрнига классик (мумтоз) иқтисодий мактаб вужудга келди. Ўша даврларда саноатлашаётган буржуазия синфининг талабларига жавоб берадиган таълимотларга эҳтиёж ўсиб бормоқда эди. Унинг номаёндалари ўз илмий тадқиқотларини, кишиларнинг ишлаб чиқариш соҳасидаги илмий таҳлилини асос қилиб олдилар. Классик мактаб ишлаб чиқаришнинг капиталистик усули шаклланаётган ва мустаҳкамланаётган даврда вужудга келди. Капитализм айрим мамлакатларда тарихий шарт - шароитлар турлича бўлган, яъни феодал муносабатларнинг сақланганлиги даражасига қараб турлича ривожланади. Бу жараён дастлаб XVI асрда Англияда рўй беради. Феодализм емирилиб унинг заминида капиталистик муносабатлар шакллана борди, ҳунармандчилик ўрнига мануфактуранинг кириб келиши ижобий воқеа бўлди. Манфактурада мехнат тақсимоти, кооперация, ёлланма ишчи кучи, яъни капиталистик ишлаб чиқариш куртаклари пайдо бўлди. Қишлоқ хўжалигида, капиталистик фермерчилик юзага келди, илмий техника янгиликлари кенг қўлланила бошланди. Аграр инқилоб ислоҳат номини олиб, бу ўзгариш манфактура саноатининг ўзгариши билан боғлиқ. Дастлабки майда тўқиш, хом ашё, жун, қўйларни кўпайтирилиши ва хаказо. Саноат тез ўса бошлади. Янги синфлар пайдо бўлди. Дехқонларнинг еридан ажралиши, ёлланма ишчиларга айлантирилиши қарама - қаршиликни кучайтирди. Бу жараёнларнинг барчаси охир - оқибатда буржуа инқилобининг юзага келишига замин яратди. Англияда феодал жамиятга чек қўйилди, демократик жараёнлар кучайди. Англиянинг бойишида унинг мустамлакачилик сиёсати катта ўрин эгаллади. Англия жаҳондаги энг йирик ва кучли денгиз давлатига айланди. Савдо, товар - пул муносабатлари ҳам кескин ривожланди. Бу ерда механика, астраномия, физика фанлари тез ривожлана бошлади. Шу даврда Исаак

Ньютон (1693-1727 йиллар), Томас Гобс (1588-1679 йиллар) каби олимлар яшаб ижод этган. "Инсон инсонга бўри" ибораси Томас Гобсга тегишли бўлиб, инсоннинг ҳаракатлантирувчи куч - эгоизм эканлигини илгари суради. Уларнинг фикрига қараганда ижтимоий ҳаётда ҳам табиатдагидек объектив қонуниятлар таалуқлидир. Ана шундай шароитда классик иқтисодий мактаб шаклланди ва ривожланди. Классик иқтисодий мактаб номаёндалари феодализм ўрнига келган нисбатан прогрессив капиталистик муносабатларнинг ички иқтисодий алоқаларини ўрганадилар ва ўз тадқиқотларини асосан ишлаб чиқариш соҳасига кўчирадилар. Классик иқтисодий мактаб деганда В.Петтидан бошланадиган иқтисодий тадқиқотлар тан олинади. В.Петти классик мактабнинг отаси ва статистиканинг кашфиётисидир. Англияда В.Петти, Францияда П.Буагильбер шу мактабнинг бошловчилари бўлдилар. Францияда шу мактабнинг бир йўналиши бўлган физиократлар вужудга келди (Ф.Кенэ, А.Тюрго ва бу мактаб А.Смит, Д.Рикардолар билан якунланди). "Ҳамма учун иқтисодиёт" ишлаб чиқариш омиллари вужудга келди. Мехнат, ер ва капитал товарга айлантирилди. Вильям Петти (1623-1687) Англия классик иқтисодий мактабнинг асосчисидир. У майда ҳунарманд оиласида туғилди. Лейдан, Париж ва Оксфорд университетларида медицина соҳасида таҳсил кўради. У ёшлигидан жуда қобилиятли талаба бўлган. 1647 йилда нусха кўчирадиган машина (ксерокс) ихтиро қилди. 1649 йилда физика доктори илмий даражасига эга бўлади. 1652 йилда Кромвель хукуматининг топшириғига кўра Ирландиянинг ер обзори (кадастри)ни ўтказади. У буржуазия мулкини, яъни хусусий мулкни " муқаддас "ва " дахлсиз "деб билди ва уни ҳимоя қилди. У мехнатнинг капитал томонидан эксплуатациясини ёқлаб чиқди. У ўзининг "Солиқлар ва йиғимлар тўғрисида трактат" (1662 й) "Сўз донишмандларга" (1665 й), "Ирландиянинг сиёсий анатомияси" (1672 й), "Сиёсий арифметика" (1683 й) ва бошқа асарларини ёзган.

1682 йилда ёзилган "Пул тўғрисида бир неча оғиз сўз" китоби 32 та савол ва жавоб тариқасида Англияда пул чақасини қайтадан зарб этиш масаласига бағишланади. Унда Петти меркантилизмдан воз кечди ва пулни умумий эквивалент вазифасини бажарувчи махсус товар деб ҳисоблади. Пулнинг қиймати ҳам бошқа товарлар қиймати каби сарфланган мехнат миқдори билан аниқланади. Алмашув қиймати эса қиматбаҳо метални қазиб олишга кетган меҳнат сарфлари билан белгиланади деган хулосага келади. Муомиладаги пулнинг миқдори товар - тўлов оборотлари ёки реализация қилинаётган товарлар, уларнинг баҳоси ва пулнинг муомила тезлиги билан аниқланади. Унинг фикрича, пул инсон организмидаги ёғга ўхшайди. Унинг ортиғи ҳам, ками ҳам зиёндир. В.Петти давлатнинг иқтисодиётга аралашувига ҳам катта эътибор берди. Бу аралашув ривожланишга ёрдам бериши керак, лекин айрим пайтларда давлат иқтисодиётдан узоқорқ бўлиши кераклигини айтади. В.Петти ўзининг табиий баҳо тўғрисидаги таълимотида қийматнинг меҳнат назариясига асос солади. У мисол тариқасида нон билан кумуш баҳосини солиштиради ва уларнинг баҳоси сарфланган меҳнат миқдори билан тенглаштирилиши тўғрисида тўғри фикрлар баён этади. Шундай қилиб В.Петти иқтисодиёт тарихида қийматнинг мехнат назарияси куртакларини таърифлади. Аммо В.Петти қийматни алмашув қиймати билан алмаштириб юборди. Унинг илмий қарашлари товарнинг қиймати билан истеъмол қиймати тушинчалари ўртасида аниқ фарқни кўраолмайди. Конкрет мехнат истеъмол қийматни яратса, абстракт мехнат қийматни яратади. " Ҳар қандай бойликнинг отаси меҳнат, онаси ер " деган фикр ҳам В.Петтига тегишлидир. В.Петти ўзининг қийматни мехнат назариясига қарама - қарши, қиймат манбаи сифатида мехнат билан бирга боғлашни ҳам қабул қилишни таклиф этади.

В.Петти мехнатни таҳлил қилади. Унинг фикрича, ишчи яшаши, мехнат қилиши ва кўпайиши учун керакли нарсани олса бас деган хулосага келади. Шунингдек, ишчиларга берилган минимумдан икки марта кўп ҳақ тўланса, улар икки марта камроқ ишлайди деган фикрларни билдиради. В.Петти ер рентаси назариясини, фойда тушинчасини алоҳида категория шаклида ўрганган. В.Петти рентанинг келиб чиқиши тўғрисида, хусусан дифференциал, абсалют рента тўғрисида ўз фикрларини баён этган. Ернинг тупроқ унумдорлиги ва ерларнинг сифати хусусида ўз фикрларини билдирган. Ерга хусусий мулкчиликдан келиб чиқадиган абсалют рента тўғрисида, ернинг баҳоси, ердан олинадиган даромадга боғлиқлигини аниқлаб беради. Амалда ернинг баҳосини капиталлашган рентадек ҳисоблаш орқали унинг моҳиятини тўғри ва тўла тушинган. В.Петти "Сиёсий арифметика" асари орқали статистика фанига асос солди. У биринчи бўлиб давлат статистика хизматини тузиш зарурлиги масаласини кўтарди ва маълумот тўплашнинг айрим йўналишларини кўрсатиб берди. Унинг таълимотида аҳолининг умумий сони, жойлашуви, ёши ва касби, ҳамда бошқа маълумотлар муҳимлиги тўғрисда гап боради. Албатда, бирор масала тўғрисида гап очилганда Петти "аввал ҳисоблаб кўриш керак" деган фикрни айтишни ёқтирар эди. В.Петти фикри бўйича "аҳоли - бойликнинг асоси" бўлса, Малтусда аҳолининг тез ўсиши камбағалликнинг асосидир. Францияда П.Буагильбер классик иқтисодий ғоялар асосчилардан биридир. Францияда ҳали феодал муносабатлар кучли бўлган даврда Қирол Людовик XIV ҳукмронлиги даври Францияда инқилоб XVIII аср охирида рўй берди. Бу эса мамлакатнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланишига тўсиқ эди. Мануфактура пайдо бўлди, аммо ривож топмади. Ер масаласи тўла ҳал этилмади, майда ер эгалиги мавжудлиги, ишлаб чиқаришнинг ривожланишига тўсқинлик қилди. Аҳолининг 3/4 қисми деҳқонлар эди. Шу сабабли бу соҳада ислоҳатлар ўтказиш зарур эди. Ички бозор тор бўлиб

капиталистик тадбиркорларнинг ўсишига йўл бермас эди. Францияда тез - тез бўлиб турадиган урушларга катта малағ сарф қилинаётган эди. Ана шундай бир вазиятда Пъер Буагильбер (1646-1714)нинг иқтисодий қарашлари иқтисодиётга катта таъсир кўрсатди. У деҳқонларнинг аянчли аҳволини кўриб 1691 йилда Францияни оғир иқтисодий аҳволдан чиқариш тизимини таклиф этди. 1707 йилда ўз ғояларини 3-қисмга бўлиб қуйидагиларни таклиф этади:  Солиқ тизимида ислоҳат ўтказиш, мехнат мажбурлиги;  Ички савдони ҳар хил чеклашлардан озод қилиш, бозорни кенгайтириш меҳнат тақсимотини ўсишни таъминлаш;  Донни эркин сотишга рухсат этиш,бахони чекламаслик. Бу ислоҳатлар мамлакат ва ҳалқ фаровонлигини ошириш ва хўжаликни ривожлантиришнинг бошланғич шартлари эди. Лекин унинг бу уринишлари бекор кетади. Унинг ғоялари китобларида кенг баён этилган. Унинг асосий иқтисодий асарлари "Франциянинг тўла тавсифи", "Франция тўғрисида варақа", "Бойликлар табиати тўғрисида трактат"дир. Уларда Франциянинг ўша даврлардаги оғир иқтисодий аҳволи тўла ёритиб берилган, айниқса қишлоқ хўжалигининг аҳволи яхши баён этилган. У шундай ёзади: "Аввалги даврдаги тўкин - сочинликни қайтариш учун мўжиза қилиш шарт эмас, табиат устидан бўлаётган доимий зўравонликка чек қўйиш етарлидир". У табиатниинг талаблари нимадан иборат эканлигини очиб беришга уринади ва объектив қонунларни ўрганишга киришади. У Франция иқтисодиётининг турғун ҳолати, унинг орқага кетиш сабаби билан қизиқиб, бу муаммоларга жавоб беришга ҳаракат қилиб "оптимал баҳо пайдо бўлиши" масаласига катта эътибор берган. Унинг фикрича, иқтисодий барқарорлик ва тараққиётининг энг муҳим шарти пропорционал ва нормал баҳолар ҳисобланади деган хулосага келади. Бу баҳолар қандай шаклланади? Бу баҳолар ҳар бир соҳадаги ишлаб чиқариш харажатларини қоплашга ёрдам бериши ва маълум кирим, сарф, фойда келтириш керак ва ниҳоят, булар шундай баҳолар бўлиши керакки, уларнинг ўз ўрни бўлиб, улар товар

оборотини бажариши ва одамлар устидан хукмронлик қилолмаслиги керак. Унинг фикрича, давлат тўғри солиқ тизими орқали мамлакатда истеъмол ва талабни юқори даражада таъминлаши мумкин. Агар истеъмол сарфлари оқими пасайса, товарларни сотиш ва ишлаб чиқариш кескин камаяди. Агар камбағаллар кўпроқ ишлаб топсалар, солиқларга сарф қилсалар ҳам улар ўз даромадларини тез сарфлашга мойилдирлар. Бойлар эса аксинча, ўз даромадларини сақлашда ва маҳсулотни сотишда қийинчиликлар туғдиришга олиб келадилар. Буагильбернинг бу мулоҳазалари иқтисодий таълимотларнинг кейинги юз йилликдаги ривожига катта таъсир кўрсатди. Жамиятнинг бойлиги ва иқтисодий ўсиш бўйича икки хил қараш мавжуд. Биринчидан, ишлаб чиқаришнинг ўсиши жамғариш хажмига боғлиқ; Иккинчидан, истеъмол талаби ишлаб чиқаришнинг юқори суръатларда ўсишини кўллайдиган омил сифатида қаралади. У ана шу позицияда турган эди. Олим инқироз ходисаларини хўжаликларнинг ички қонуниятлари билан эмас, балки ёмон давлат сиёсати билан боғлайди, чунки эркин маҳсулотлар алмашуви тизимида ортиқча маҳсулот ишлаб чиқариш мумкин эмас - дейди. У меркантилистлардан фарқли равишда бойликнинг манбаи алмашув соҳаси эмас, балки ишлаб чиқариш - деган эди. Алмашувга эса ишлаб чиқаришнинг шарти сифатидагина қарайди. Буагильбер В.Петтидан ҳоли, мустақил равишда мехнат назариясига асос солди. У бозор баҳоси ва "ҳақиқий баҳо"ни фарқлаган, "ҳақиқий баҳо мехнат сарфи билан белгиланади" деган. Агар В.Петтининг диққат марказида пуллар ва бошқа бойликлар турган бўлса, Буагильбернинг эътибори товарларнинг бевосита муносабати, яъни товарнинг тўғридан - тўғри алмашувига қаратилган эди. Буагильбер учун шу нарса характерли эдики, у пулга кескин қарши бўлган. У "Пулда барча ёвузлик ва офатларнинг манбаи мужассамлашаган" деб баҳолаган. Олтин ва кумушни эса "буюк ёвузлик" деб

атайди. Буагильбернинг энг буюк хизмати шу эдики, у қийматни сарфланган иш вақтига тенглаштиради. Агар В.Петининг иқтисодий таълимотида алмашув қиймати асосий бўлса, Буагильберда истеъмол қиймати бош ролни ўйнайди. Аслида эса уларни бир - биридан ажратиб бўлмайди. Буагильбер қарашларидаги чекланганлик (фақат деҳқонларни ҳимоя қилиш, саноат ва савдони етарлича баҳоламаслик) бизнингча тарихан бўлиб Францияда капитализм ривожининг хусусиятларидан келиб чиқади. Агар Англияда саноат, савдо ва ҳатто қишлоқ хўжалигида капиталистик муносабатлар тўла ғалаба қозонган бўлса, унинг иқтисодиёти мехнат тақсимоти, рақобат, капитал ва ишчи кучининг фаоллиги билан характерланар эди. Францияда эса бу муносабатлар энди шакллана бошлаган эди, холос. 3. Физиократизм иқтисодий таълимоти. Физиократлар (латинча physio-табиат, kratos-хокимият) XVIII асрда Францияда ижод этган классик иқтисодий мактаб номаёндаларидир. Физиократлар мактаби феодализмдан капитализмга ўтиш даврида ривожланди. Бу иқтисодий йўналиш Францияда вужудга келди ва бу тасодифий эмас эди. Франция аграр ҳолатдаги давлат бўлиб, аҳолининг асосий қисми қишлоқларда яшар, миллий бойликнинг 2/3 қисми шу соҳада яратилар эди. Деҳқонларнинг аҳволи тобора ёмонлашиб бормоқда эди, лекин Францияда янги, нисбатан самарали синф - фермерлар ҳам пайдо бўлиб, тобора ривожлана бошлади. Феодал тузимга қарши кураш ғояси физиократлар ва уларнинг асосчиси Ф.Кенэнинг иқтисодий таълимотларида асосий ўринни эгаллади. Бу таълимот фермерлар синфини ҳимоя қилди, ишлаб чиқаришни, асосан қишлоқ хўжалигини оғир аҳволдан олиб чиқишни бош мақсад қилиб белгилади. Табиат қонун - қоидаларга амал қилиш кераклиги, шу йўл билан мамлакат бойлигини ортириш мумкинлигини

кўрсатиб берди. Францияда қишлоқ хўжалигининг аҳволи ва уни яхшилаш тадбирлари тадқиқотларнинг асоси бўлди. Шу даврларда эксплуатациянинг асосий шакли бўлиб у пул ва натура шаклида олинар эди. Деярли 80 фоиз ерлар дворянлар қўл остида эди. Францияда 2 миллион хонавайрон бўлган деҳқонлар бор эди. Ана шундай шароитда аграр масалани ҳал этиш физиократларнинг асосий вазифаси бўлиб қолди. Улар қишлоқ хўжалигини мамлакат бойлигининг асоси деб тушинадилар. Физиократларнинг муҳим томони шундан иборатки, улар меркантилистлардан фарқ қилиб ўз тадқиқотларини иқтисодиётнинг муомила соҳасидан ишлаб чиқариш соҳасига кўчирадилар. Олимлар ибораси билан айтганда, улар " Замонавий сиёсий иқтисоднинг ҳақиқий оталари " эдилар. Уларнинг хизмати шундан иборатки, ўша давр дунёқараши доирасида капиталнинг дастлабки таҳлилини беришди. Бу уларни бошқалардан ажратиб турувчи асосий масала эди. Аммо физиократлар ишлаб чиқариш соҳасини, фақат қишлоқ хўжалиги соҳаси билан чеклаб қўйган эдилар. Физиократлар дастури бўйича Франциядаги феодализм қолдиқларини тугатиш, фискал солиқ тизимини рационализация қилиб, рентадан ягона солиқ олиш, майда ер участкаларини бирлаштириб дон соҳасида барча протекционастик тўсиқларни бартараф этиш керак эди. Ф.Кенэ физиократизм таълимотининг асосчиси. Ф.Кенэ (1694-1744) ҳар томонлама кенг билимли олим бўлиб, Версаль яқинида камбағал деҳқон оиласида дунёга келди. У ёшлигидан тиббиёт (медицина)га ҳавас қўйди, қишлоқ жарроҳидан дарс олди. 1718 йилда врачлик касбини эгаллади. 1744 йилда медицина доктори илмий даражасига эришди. 1752 йилда эса Людовик VI хонадонида табиблик қилди. У олтмиш ёшидан бошлаб иқтисодиёт муаммолари биллан бевосита шуғиллана бошлади. Ф.Кенэнинг иқтисодий ғоялари қирол саройи Версалда юзага келди. Бу ерда у умрининг деярли охиригача яшади ва ижод қилди. Дидро ва Д.Алламбер томонидан чоп қилинган "Қомус"да Ф.Кенэнинг дастлабки

иқтисодий мақолалари: "Фермерлар", "Дон", "Солиқлар" босилиб чиқди. 1758 йилда унинг асосий ёки энг муҳим асари "Иқтисодий жадвал" юзага келди. Ф.Кенэ бу асарида физиократизм мактаби асосларини яратди, унинг назарий ва сиёсий дастурини таърифлаб берди. Унинг иши ва тадқиқотларини XVIII асрнинг иккинчи ярмида Франциянинг таниқли давлат арбоби А.Тюрго (1727-1781 йиллар) давом эттирди. Шундай қилиб ҳақиқий физиократлар мактаби " иқтисодчилар мактаби " қарор топди. Ф.Кенэ "табиий тартиб" концепиясини илгари сурди. У пайдо бўлаётган ва тобора мустаҳкамланаётган капитализм тузимини тушиниб иқтисодиёт эркин рақобат асосида ривожланишини, бозор баҳоси стихияли ўзгаришини, давлатнинг аралашувини инкор этадиган жараённи қўллаб - қувватлади. Иқтисодиёт, иқтисодий ривожаланиш одамларнинг истак - хохишларига боғлиқ бўлмай табиий жараён бўлиб уни маълум қонуниятларга бўйсинишини тан олиш физиократларнинг ютуғи эди. Бу қонунлар уларнинг фикрича тарихий бўлмай абадий қонунлар деб қаралган эди. Шу сабабли ишлаб чиқаришнинг капиталистик шакли табиий ва абадий ишлаб чиқариш шакли деб ҳисобланган Ф.Кенэ алмашувнинг эквивалентлиги таълимотини илгари сурди. У алмашув ва савдо бойлик яратмайди, демак алмашув жараёни ҳеч нарса ишлаб чиқармайди деб ҳисоблаган. Эркин рақобат шароитида алмашув соҳасида тенг миқдорли қийматнинг алмашуви рўй беради. Бу қиймат товарда улар бозорга кирмасдан олдин ҳам мавжуд бўлади (В.Петининг товар қиймати фақат алмашув пайтида пайдо бўлади деган фикри нотўғри). Алмашувнинг эквивалентлиги тўғрисидаги таълимот меркантилистларнинг қарашларини инкор этиш учун назарий асос бўлди. Аммо Ф.Кенэ миқдорли қийматни алмашув сабабини тўғри тушинтириб беролмади, чунки қиймат назарияси ҳам тўла ишлаб чиқилмаган эди ва у қийматни ишлаб чиқариш харажатлари билан айнан бир деб ҳисоблаган. Физиократларнинг иқтисодий тизимида "соф маҳсулот" тўғрисидаги таълимот марказий ўрин эгаллайди. Ф.Кенэ ялпи ижтимоий махсулот ва

ишлаб чиқариш харажатлари ўртасидаги фарқни соф маҳсулот деб билади. У "Соф маҳсулот қишлоқ хўжалигида деҳқончиликда, табиат кучлари таъсирида истеъмол қийматлари миқдори кўпаяди" деб таъкидлайди. Саноатда эса деҳқончиликда яратилган маҳсулотларнинг шакли ўзгаради, унинг миқдори кўпаймайди, шунинг учун "соф махсулот" кўпаймайди, демак бойлик яратилмайди. Физиократларнинг бундай фикрлаши қийматнинг ижтимоий табиатини тушинмасликдан ва қиймат тушинчасини, истеъмол қиймати билан қориштириб юборилиши оқибатида юзага келади. Физиократларнинг "унумли ва унумсиз" мехнат тўғрисидаги таълимоти "соф махсулот" тўғрисидаги таълимоти билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг мантиқий давоми ҳисобланади. Меркантилистлардан фарқли равишда улар "Соф маҳсулот" яратувчи мехнат унумли бўлади, яъни қўшимча қийматни яратади деган эдилар. Ф.Кенэ "соф махсулот" тўғрисидаги ўз қарашлари асосида жамиятни 3 синфга бўлади: Унумли синф (фермерлар), ер эгалари синфи ва унумсиз синф (саноатчилар). Физиократларнинг муҳим хизматларидан бири шуки, улар капитал тушинчасини таҳлил қилишган. Қишлоқ хўжалигида ерни сифатли ишлаш, ерларнинг захини қочириш, қуритиш, от, плуг, барона учун маълум аванс ҳамда уруғ - ишчи - батрак сарфларини ажратиб, асосий ва айланма капитал тўғрисидаги ғояларини билдиради. Ф.Кенэ иқтисодий тарихда такрор ишлаб чиқариш жараёнини ва ялпи ижтимоий махсулот муомиласини бутунича кўрсатиш учун биринчилардан бўлиб уриниб кўрди. Бу жараён схематик равишда "Иқтисодий жадвал"да ўз аксини топган. Унда мамлакатда ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотнинг айланиши орқали қандай тақсимланиши кўрсатилган, бунинг оқибатида ишлаб чиқаришнинг аввалги хажмида қайта бошлаш учун шарт - шароитлар яратилади.

Жадвалда Ф.Кенэ иқтисодий таълимотининг асосий томонлари, унинг "соф махсулот" ва "капитал", унумли ва унумсиз синфлар тўғрисидаги таълимотлар акс этган. Унда муаллифнинг капиталистик ишлаб чиқариш усулини ҳимоячиси сифатида синфий позиция ҳам кўриниб турибди. "Иқтисодий жадвал"нинг шартларига кўра бу жараён беш актдан иборат бўлиб, ҳар бири бир миллиард ливрга тенгдир. 1. Мулкдорлар синфи "унумли синф"дан 1 миллиард ливрлик озиқ - овқат сотиб олади, яъни қишлоқ хўжалик маҳсулотнинг 1/5 қисми реализация қилинади. 2. Мулкдорлар "унумсиз синф"дан 1 миллиард ливрлик саноат махсулотлари сотиб оладилар. Шу билан "унумсиз синф" ўз маҳсулотнинг ярмини реализация қилади. 3. "Унумсиз синф" мулкдорлардан олган пулга "Унумли синф"дан истеъмол учун керакли махсулотларни олади. Шу йўл билан қишлоқ хўжалик маҳсулотининг яна ярми реализация қилинади. 4. "Унумли синф" "Унумсиз синф"дан олган 1 миллиард ливрга унинг ўзидан ("Унумсиз синф"дан) ишлаб чиқариш қуроллари олади. Улар асосий капиталнинг ейилган, ишдан чиққан элементларини тиклашлари керак. "Унумсиз синф"нинг махсулотини қолган иккинчи ярми реализация қилинади. 5. Айланиш жараёнининг бешинчи, якунловчи актида "Унумсиз синф""Унумли синф"дан 1 миллиард ливрлик ишлоқ хўжалик хом ашёси харид қилади. Умумий ижтимоий махсулотнинг айланиши натижасида синфлар ўртасида 3 миллиард ливрлик қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ва 2 миллиард ливрлик саноат буюмлари реализация қилинади. "Иқтисодий жадвал"да такрор ишлаб чиқаришни таҳлил қилиш асосида олинган муҳим илмий хулоса шундаки, унда айрим - айрим, олди - сотди

актлар қараб чиқилмасдан кўплаб индивидуал актлар синфлар ўртасидаги муомилага бирлаштирилган. Ф.Кенэнинг жадвали иқтисодий тарихда биринчи марта натурал, яъни товар ва пул ҳолидаги моддий неъматларнинг макроэкономик занжири бўлиб, ундаги ғоялар бўлажак иқтисодий моделларнинг куртаги бўлиб қолди. Ф.Кенэнинг ғоялари Анн Робер Жак Тюрго (1727-1781 йиллар) томонидан давом эттирилди ва чуқурлаштирилди. У Парижда Норманд дворянлари оиласида таваллуд топди. Сарбоннининг Теология (диний) факультетини тугатди. 1751 йилдан Париж парламентининг чиновниги, 1761- 1774 йиллар ҳарбий қисмда интендант, 1774 - 1776 йилларда молия бош назоратчиси, қирол Людовик XVI даврида молия вазири сифатида бир қанча антифеодал ислоҳатлар ўтказди. У соф бозор иқтисодиётидаги машҳур тамойилга кўра иқтисодиёт давлат томонидан аралашувсиз ривожланиши кераклигини биринчи марта илгари сурган. А.Тюргонинг иқтисодий қарашлари унинг 1766 йилда ёзилган " Бойликнинг пайдо бўлиши ва тақсимланиши тўғрисидаги мулоҳазалар " асарида тўла ёритилган. Бу китоб аслида Париждаги ўқишга келган икки хитойлик учун дарслик сифатида ёзилган ва 100 та аниқ тезисдан иборат. Бу иқтисодий теоремалар 3 қисмга бўлинади, шундан 31 та тезис физиократик ғоялар мажмуидан иборат. Бу тезисларда "соф махсулот", "қўшимча қиймат" ҳақида гап боради. Бу маҳсулот табиатнинг инъоми дехқон мехнати натижаси қилиб кўрсатилган ва у ер эгаси томонидан ўзлаштирилади. Кейинги 17 та теорема қиймат, баҳо ва пулга бағишланган. Унинг бу соҳадаги фикрлари ўзига хос характерга эга эди ва қийматни мехнат назариясидан анча йироқ эди. Товарларнинг баҳоси товарлар нисбати, алмашувди иштирок этаётган шахслар, сотувчи ва олувчи истагини интенсивлиги билан аниқланади (маржиналистик талқин).

Унинг охирги 52 та теоремасида тарихий ахамиятга эга бўлган асосий иқтисодий ғоялар келтирилган. А.Тюрго жамиятдаги аҳолини бошқачароқ синфларга бўлади. У "унумсиз" саноатчилар синфини ҳам иккига бўлади. Биринчисига тадбиркор манфактуристлар, фабрика эгалари киради. Улар иш жойларини яратадилар, аванс ёрдамида ишни ташкил этиб, уни фойда олиш учун сарфлайдилар. Иккинчиси - бу оддий ҳунармандлар бўлиб улар ўз қўл кучлари ҳисобига иш ҳақи оладилар. У худди шу каби икки разрядга ажратади, булар аванс берувчи тадбиркорлар ёки капиталистлар ва фақат иш ҳақи олувчи оддий ишчилар. Демак, А.Тюрго бўйича жамиятда бешта синф мавжуд, бу ҳақиқатга яқиндир. У ёлланма ишчида қўл кучидан бошқа ишлаб чиқариш воситалари йўқлигини очиб беради, кун кечириш учун у ўз мехнатини бошқаларга сотиш зарурлигини кўрсатади. А.Тюрго Ф.Кенэга нисбатан "фойда"ни таҳлил қилганда ундан анча илгарилаб кетди. У фойданинг таҳлилини саноат капиталидан бошлайди. Бу ерда фойдани келиб чиқиши ҳақиқатдан ҳам аниқроқ кўринади. У ўз устозларининг "табиий тартиб" концепциясини бузаётганлиги учун кечирим сўраб саноатдан кейин деҳқончиликни қараб чиқади. Энг ажойиб теорема 62 тезис бўлиб, унга кўра ишлаб чиқаришга қўйилган капитал ўз - ўзидан ортиб бориши қобилиятига эгадир. Бу ерда у саноат фойдасини ссуда ва функционал капиталга бўлинишини кўрсатиб беради. У биринчи бўлиб давлат молиясини соғломлаштирига ҳаракат қилди, бу соҳада узоқ муддатли дастурлар тузиб чиқди, унга кўра ер эгалигидан тушадиган даромадлардан олинган солиқлар тизимини тузатиш керак эди. Умуман у саноат ва савдода одил бўлмаган солиқларни тартибга солишга киришди. У бюджет чиқимларини чеклашга интилди, бундан сарой ходимларининг ортиқча сарф-харажатларини кескин камайтириш мўлжалланди ва бу соҳада маълум ютуққа эришилди. 1778 йили А.Тюрго

америкалик дўсти Франклинга атаб ўзининг сўнги иқтисодий асари бўлган " Солиқлар тўғрисида эсдаликлар "ини ёзди. А.Смит ўз вақтида "Физиократизм тизими қанчалик номукаммал бўлмасин, шу даврга чоп этилган иқтисодий ғоялар ичида ҳақиқатга энг яқини эди" деб айтган эди.

Похожие

Аудиторлик назоратининг вужудга келиши ва ривожланиш йуллари

Солиқлар ва солиққа тортишнинг вужудга келиши ва ривожланиш тарихи

Классик иктисодий мактабда альтернатив гояларнинг пайдо булиши

Хозирги замон гарб иктисодий таълимотларнинг шаклланиши, ривожланиши ва уларнинг макроиқтисодий таҳлили

Майда ишлаб чикариш назарияларининг вужудга келиши ва XVIII - XIX асрлар