Классик иктисодий мактабда альтернатив гояларнинг пайдо булиши - Экономика - Рефераты

Классик иктисодий мактабда альтернатив гояларнинг пайдо булиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Классик иқтисодий мактабда альтернатив ғояларнинг пайдо бўлиши Р е ж а: 1. Вульгар иқтисодий ғоялари пайдо бўлишининг тарихий шарт шароитлари ва характеристикаси. 2. Ж.Б.Сэй. Унинг методологияси. Қийматнинг таҳлили. 3. Т.Р Мальтус. Унинг "Нуфус назарияси". 4. Ж.Милль, Д Мак-Куллоҳ ва бошқаларнинг асарлари. 5. Ф.Бастиа, Г.Кэриларнинг сохта концепциялари. 6. Хаёлий социалистларнинг иқтисодий таълимотлари.

1. Вульгар иқтисодий ғоялари пайдо бўлишининг тарихий шарт шароитлари ва характеристикаси. ХVIII асрнинг охирида (1789-94 йиллар) Ғарбий Европадаги энг йирик буржуа инқилоби Францияда рўй берди. Бу инқилоб мамлакатдаги феодал муносабатларга йўл очиб берди, аммо бу ўзгаришлар текис ва равон амалга ошмайди. Саноат тўнтарилиши машина индустриясини бошлади. Капиталистик муносабатларнинг бир қанча позитив томонлари билан бирга анчагина негатив оқибатлари ҳам кўрина бошлади. Бу янги таълимотларга хос хусусият шу эдики, уларда барча иқтисодиёт категориялари тўлалигича эмас, балки қисман, яъни уларнинг айримлари олиниб, тадқиқ қилинди. Францияда Сэй, Бастиа, Англияда Мальтус, Милль, Мак-Куллох, Сениор, АҚШ да Кери, Германияда Лист ва бошқалар классик иқтисодий мактабни қайта кўриб чиқиш, уни тўлдириш, замонга мослаш истаклари билан ўзига хос муқобил таълимотлар юзага кела бошлади. 2. Ж.Б.Сэй. Унинг методологияси. Қийматнинг таҳлили. Франциянинг шу даврдаги иқтисодий ғояларнинг ривожи Жан Батист Сэй (1767-1832) номи билан боғлиқ. Бўлажак олим Лионда савдогар оиласида туғилди ва кейинчалик йирик фабрикантга айланди. У яхши таълим олди, аммо савдо соҳасида анча эрта хизмат қила бошлади. Ўзи ўқиди. У инқилобни қўллади. Напалеон Бонапарт ҳукуматида молия соҳасида ишлади. Унинг биринчи асари "Сиёсий иқтисод рисоласи" 1803 йилда чиқди ва ҳаёти давомида беш марта қайта нашр қилинди, қайта ишланди ва унинг бош асари сифатида қолди. 1817 йилда "Сиёсий иқтисод катехизи" , 1828-30 йилларда олти томлик "Сиёсий иқтисод курси" китоби ҳам чоп этилди. Бу китобларда у саноат буржуазияси тарафдори,

меркантилизм душмани ва иқтисодий либерализмни қўллаб - қувватловчи олим сифатида маълумдир. Сэй Смит таълимотини систематик изоҳлаш баҳонасида унинг илмий жиҳатдан анча бўш ғояларини ривожлантирди ва тартибга солди. Сэй сиёсий иқтисодни уч қисмга бўлади: ишлаб чиқариш, тақсимот ва истеъмол. Бу классификация такрор ишлаб чиқариш жараёни унсурлари ўртасидаги юзаки боғланишни акс эттиради. Тақсимот ва истеъмолнинг иқтисодиёт фанининг мустақил бўлаклари сифатида ажратилиши ва уларнинг мустақил соҳа сифатида ишлаб чиқариш билан ёнма-ён қўйилиши ижтимоий ишлаб чиқариш жараёни унсурлари ўртасидаги ҳақиқий алоқалар бузиб кўрсатилади, чунки маълум типдаги ишлаб чиқариш муносабатлари доим тақсимот ва истеъмолнинг маълум таркибини вужудга келтиради. Сэйда капиталнинг эксплуатация моҳияти бутунлай йўқ ва бу жараён ишлаб чиқариш омиллари назарияси билан алмаштирилади. Аммо у иқтисодий либерализм (laissez faire) принципини, "кичкина ва арзон давлат" ва унинг иқтисодиётга аралашувини кескин қисқартириш тарафдори сифатида Смит билан ҳамоҳанг. У ҳаёти давомида сиёсий иқтисод масалаларини имкони борича содда ва аниқ изоҳлашга интилди. Биринчилардан бўлиб ишлаб чиқариш омиллари: меҳнат, капитал ва ернинг маҳсулот қийматини ҳосил қилишда тенг иштирокини аниқ ифодалади. ХIХ асрнинг охирларида шу уч омилга асосланган ғоялар ривож топди. Меҳнат - иш ҳақи, капитал - фойда, ер - рента: шу ўзаро боғлиқ (уч бирлик) формула Сэй таълимотида муҳим ўринни эгаллайди. Сэй қийматни истеъмол қиймати билан айнан бир деб тушунади. Демак, қиймат ва тақсимот муаммосида тақсимот назарияси ажратиб олинади ва алоҳида қаралади. Уч омил уч хил даромадни юзага келтиради. Бундай тушунтириш ниҳоятда

содда ва юзаки ҳисобланади. Чунки унда ишлаб чиқариш омиллари тўла ҳуқуқли ҳамкорлик асосида уйғун - гармоник ҳаракат қилади, ҳеч қандай эксплуатация тан олинмайди. Сэйнинг даромадлари назариясида фойданинг изоҳланиши диққатга сазовордир. Биз биламизки, фойда ссуда фоизи ва сифатида капиталист томонидан (капитал яратади), иккинчиси корхона бошлиғи сифатида капиталист томонидан ўзлаштирилади. Сэйнинг фикрича, тадбиркорлик фойдасини ёлланма бошқарувчи ҳам олиши мумкин бўлган иш ҳақи туригина эмас, балки махсус ва муҳим жамоат функциясини бажарганлик, яъни моҳият - эътиборига кўра ишлаб чиқариш факторларини рационал бирлаштирганлиги учун бериладиган мукофотдир. Шундай қилиб, тадбиркор ва ишчи ўртасидаги фарқ иш ҳақи даражасида деб кўрсатилади. Тадбиркор, ишбилармон маошининг юқори бўлиши эса уларнинг юқори вазифалари, қобилияти, фаолияти, тартиб ва бошқариш руҳи туфайлидир. Сэй ишчиларнинг эксплуатациясини инкор этибгина қолмасдан, балки уларнинг келажаги порлоқ деган ғояни илгари суради. У капитал ўсиши билан "қуйи синфлар" нинг аҳволи яхшиланади ва улар "юқори синфлар" сафини тўлдириб боради, деб ўйлаган. Сэйнинг фикрича, капитализм даврида саноат тўнтарилишидан ҳаммадан кўпроқ ишчилар синфи манфаатдордир. Оқибатда меҳнат манфаатлари капитал билан "гармония"да - уйғунликда бўлиши "исботланади" (уйғунлик назарияси). Сэйнинг энг муҳим кашфиётларидан бири "Сэй қонуни", "бозорлар қонуни" ёки "сотиш назарияси" ҳисобланади. Физиократлар меркантилизмни танқид қилганда шу ғоядан фойдаланганлар. Унда шундай фикр келтирилади: "ҳар бир одам бир вақтнинг ўзида ҳам сотиб олувчи, ҳам сотувчидир". Кенэнинг фикрича, ҳамма сотиб олинган нарса солтилган, барча сотилган нарса сотиб олинган. Сэй эса "таклиф шунга мос талабни яратади", деган фикрни илгари сурди.

Сэйнинг "бозорлар назарияси" кўп мунозараларга сабаб бўлди, ҳақиқатдан ҳам ибтидоий даврда алмашув натурал ҳолда олиб борилган, яъни маҳсулот бошқа маҳсулотга маълум нисбатда алмаштирилган, унда харид қилиш ва сотиш жараёнлари албатта мос келган. Аммо энг оддий товар муомаласида ёки харид қилиш сотишга ҳамоҳанг бўлиши шарт бўлмай қолди, товарни сотган одам дарҳол бошқа товар харид қилмаслиги ҳам мумкин бўлиб қолди. Сотиш ва харид қилиш замон ва макон жиҳатдан ажралиб туради, шу туфайли инқирозларга абстракт имконият туғилади. 3. Т.Р Мальтус. Унинг "Нуфус назарияси". Инглиз иқтисодчиси Томас Роберт Мальтус демография муаммолари тўғрисида биринчилардан бўлиб фикр юритган бўлмаса-да, "Нуфуз назарияси" ни илк бор у яратди. Бу муаммо бўйича барча мунозараларда унинг номи биринчилардан тилга олинади. Масалан, Аристотелнинг "Сиёсат" асарида аҳолиси кам сонли мамлакатни идеал давлат деб ҳисоблаган, чунки шунда социал гармония бўладики, аҳоли меъёрдан кўп бўлса социал зиддият келиб чиқади. У никоҳ тўғрисида қонун таклиф этган, унда эркакларга 37, аёлларга 18 ёшгача фарзанд кўриш тақиқланган, унингча аҳоли кўплиги ер етишмаслигига олиб келади ва у қашшоқликка маҳкум этилади. Т.Р Мальтус (1766-1834) дворян оиласида туғилди, 1788 йил Кембридж университетини битиргач, қишлоқ руҳонийси сифатида ишлай бошлади, илоҳиёт фанидан илмий даражага эга бўлди. 1807 йилдан бошлаб "Ост-Инд" компанияси коллежида сиёсий иқтисод профессори лавозимида лекциялар ўқиди. Унинг асосий асарлари қуйидагилар: " Аҳоли нуфуси қонуни тўғрисидаги тажриба" (1815), "Сиёсий иқтисоднинг бошланиши" (1820 йилда ёзилган ва аввалги китобни қайта ишлаб, икки жилдли асарга айлантирилган). Бу асарларда лендлордлар манфаати ҳимоя қилинади, аммо

ер эгалари ва капиталист-фабрикантларнинг манфаатлари мос келса ва ишчиларга қарши қўйилса, уларнинг иккаласини қўллаб-қувватлади, ҳукмрон синфларни оқлади, омманинг оч-яланғочлиги ва оғир аҳволида уларнинг ҳеч қандай айби йўқлигини исботламоқчи бўлди. Мальтус табиат билан ҳамоҳанг ўсимлик ва ҳайвонларнинг чексиз кўпайиши ва яшаш учун керакли маблағлар ўсиши йўналишларини тадқиқ этади. Агар инсонлар ҳар 25 йилда икки марта кўпайиб, геометрик прогрессия асосида ортиб борса (1, 2, 4, 16, 32, 64, 128, 256 ва ҳоказо), тирикчилик воситалари энг қулай шароитда ҳам арифметик прогрессия асосидагина кўпайиши мумкин (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ва ҳоказо). Бундай шароитда 200 йилдан сўнг аҳоли сонининг тирикчилик воситаларига нисбати 256: 9,300 йилдан сўнг эса 40096: 13 бўлади ва ҳоказо. Тирикчилик воситаларига нисбатан доимо тезроқ кўпайишига интилиши "аҳолининг нуфус қонуни" дир, бу қонун жамият пайдо бўлгандан буён мавжуд бўлиб, доим ва қудратли ҳаракатдадир. Аҳолининг ортиқча қисми зарурат туфайли очлик, яланғочлик ва қирилишга маҳкум этилган. Мальтуснинг фикрича, қашшоқликнинг асосий ва доимий сабаби, бошқариш тарзи ёки мулкнинг нотекис тақсимланишига ҳеч ҳам боғлиқ эмас; бу жараён "табиий қонунлар ва инсоний ҳирс" табиатнинг ночорлиги ва инсониятнинг фавқулодда тез кўпайиши билан боғлиқдир. Мальтуснинг фикрича, табиий биологик инстинктга кўра инсоният кўпайиш имкониятига эга ва доимо шунга интилади, аммо жонивор ва ўсимликлар қарама-қарши равишда бу жараённи чеклаш имконига ҳам эга бўлиб, ҳайвонот дунёсидан ажралиб туради. Шундай қилиб, Мальтус таълимоти бўйича, капитализм иллатлари инсониятнинг беихтиёр қисматидир. Назарий жиҳатдан бу фикрларда ҳеч қандай илмийлик ва янгилик йўқ.

Мальтус ўз фикрини "исботлаш" учун "тупроқ унумдорлигининг пасайиб бориши" назариясидан фойдаланади. Бу назарияга кўра, ерга сарфланган қўшимча капитал гўёки маҳсулотни пропорционал тарзда кўпайтиришга имкон бермас эмиш, бинобарин одамлар ўзларининг озиқ- овқат ва бошқа товарларга бўлган эҳтиёжларини қондирадиган маҳсулотларни тўла ҳажмда етиштира олмайдилар. Шу тариқа маҳсулотларнинг етишмаслиги табиатнинг табиий биологик қонунлари билан изоҳлаб берилади. "Кўк инқилоб" 1960 йилларнинг охирида пайдо бўлди, у қишлоқ хўжалигида илмий-техника тараққиётини қўллаш йўли билан унинг маҳсулдорлигини оширишни англатади. Бу жараён 1950 йилларнинг ўрталарида доннинг юқори ҳосилли гибрид навлари кашф қилиниши билан боғлиқ. Мальтус "Нуфуз назарияси" га кўра, ишчиларнинг сонини камайтиришни таклиф этган бўлса, ишламай ейдиганларга сонини оширишни жамият этиш фойдали деб ҳисоблайди. 4. Ж.Милль, Д Мак-Куллох ва бошқаларнинг асарлари. Англияда классик мактабни бошқа тарзда изоҳловчилар орасида Жеймс Милль (1773-1836) муҳим ўринни эгаллайди. Бу олимни Жон Сюарт Милль билан адаштириб юбормаслик керак, унинг иқтисодий ғоялари ҳам қуйида кўрилади. Ж.Милль қиймат, иш ҳақи ва фойдани ўзига хос йўл билан талқин этди. У пролетариатнинг иш ҳақини ошириш йўлидаги иқтисодий кураши ўринсизлигини иқтисодий жиҳатдан асосламоқчи бўлади.

Ж.Милль капиталистнинг фойдаси билан ёлланма ишчининг маоши ўртасидаги қарама - қаршиликни рад этиб, ер рентасининг танқид қилган эди. Жон Рамсей Мак - Куллох (1789-1867) ҳам классик мактабга қарши чиқди. У "Сиёсий иқтисоднинг бошланиши" (1825) китобида қийматнинг меҳнат назариясини расман тан олса ҳам, аммо ишчигина эмас, шамол ҳам, буғ ҳам, кокс ҳам, машина ҳам меҳнат қилади, деган ғояни илгари сурди. Бунга асосланиб у фойда қийматнинг жамғарилган меҳнат ёки капитал "иши" туфайли яратилган қисмидир, деб тушунтиради. Меркантилистлар каби у ҳам фойда айирбошлаш жараёнида вужудга келади, деб даъво қилади. Ж.Мак- Куллоҳ Мальтуснинг "Аҳоли нуфуси" қонунини тўла қувватлади. Буржуазия капитал мадҳиябозлигининг янги шакл ва услубларига ниҳоятда муҳтож эди. Уларни излашда Англияда Н.Сениор, Францияда Ф.Бастиа, АҚШ да Г.Кэри, Германияда тарихий мактаб намояндалари катта ҳисса қўшдилар. Булар ичида Н.Сениор алоҳида ўрин эгаллайди. Ф.Бастиа, Г.Кэриларнинг сохта концепциялари. ХIХ асарнинг 40 - 50 йилларида француз ва халқаро буржуазия орасида Ф.Бастиа нинг (1801-1850) номи ва унинг иқтисодий қарашлари кенг оммалашди. У бой француз ишбилармони оиласида туғилди. Бастиа 40- йиллари бир қанча памфлетлар чиқариб, уларда эркин савдо фойдасига протекционизмни инкор этувчи, вино ишлаб чиқарувчилар манфаатини ҳимоя қилувчи, социалистик ғояларга қарши бўлган қарашларни фаол тарғиб этди. Бу памфлетлар ғояси мазмун жиҳатдан оригинал бўлмаса-да, ёрқин ёзилиш шакли билан ажралиб туради. Ф.Бастианинг энг асосий ғояси жамиятдаги ижтимоий антогонизмнинг мавжудлигини инкор этишдир. Унингча, ўша даврдаги жамият дунёдаги "энг гўзал, мукаммал, мустаҳкам бутунжаҳон ассоциацияларидандир. Барча қонуний манфаатлар уйғунлашгандир". Ф.Бастиа 1850 йилда "Иқтисодий

гармониялар" китобини чоп этди. Унда у гармония (уйғунлик) нинг асосини алмашув ва соф, ҳеч нарса билан чекланмаган рақобатда кўради. Ф.Бастиа ўз ғоясини исботлашда Сэйнинг фикридан фойдаланган бўлиб, хизматлар назарияси бунга мос келади, яъни алмашув, харид - савдо ўзаро тенг "хизматлар" ни алмашиш демакдир. Айни вақтда иш ташлашларнинг бўлиб туриши ва сиёсий курашнинг кескинлашуви вульгар сиёсий иқтисоди учун замин яратди. Бундан ташқари классик сиёсий иқтисод АҚШда кулчиликнинг сақланиб қолишини танқид қилар эди. Шу сабабли АҚШда юзага кела бошлаган иқтисодий фикр классик мактабга қарши чиқди. Бу ғоялар Генри Чарльз Кэри (1793-1879) тадқиқотларида ўз аксини топди. 1837-40 йилларда унинг "Сиёсий иқтисод принциплари" ва 1857-59 йилларда "Ижтимоий фанларнинг асослари" номли асарлари чоп этилди. Бу асарнинг қисқача варианти 1865 йилда "Ижтимоий фанлар учун қўлланма" номи билан чоп этилди. Юқорида эсланган Ф.Бастиа шу америкалик олимдан илҳомланди. Г.Ч. Кэри инглиз сиёсий иқтисодига кескин қарши чиқиб АҚШ капитализмини мадҳ этди. Унинг асосий асари "Манфаатлар уйғунлиги" (1872) китобидир. Г. Кэрининг қарашлари Англияга қарши руҳда эди. У Рикардонинг таълимоти ва Мальтус ақидаларини рад қилди. Г.Кэри ҳамма иқтисодий категорияларни таърифлаб беришга интилди. У қийматни инсоннинг табиатга ҳукмронлиги ўлчови деб, предметга эга бўлиш учун бартараф қилиш зарур бўлган қарши ҳаракат деб таъриф берди. Г.Кэрининг ўзи эса рентани ер эгаларининг меҳнати учун мукофот деб ҳисоблаб, уни фоиз билан айнан бир нарса деб тушунди. Г.Кэри капиталистик жамиятда аҳолининг нисбий кўпайиши ва эксплуатация кучайиши фактларини мутлоқо инкор қилиб, ишчилар синфи фаровонлигининг ошиб бориши техника тараққиёти билан боғлиқ.

Г.Кэрининг "Манфаатлар уйғунлиги назарияси" асосида унинг "тақсимот қонуни" ётади, унга кўра меҳнат унумдорлигининг ўсиши билан ишчилар ҳиссаси абсолют ва нисбий жиҳатдан усса, капиталистларники эса аксинча пасаяди. Шундай йўл билан меҳнат ва капитал ўртасидаги антагонизм йўқ қилинади. Иқтисодий тадқиқотларда математик услубларни онгли равишда ва муттасил қўллаган дастлабки олим франциялик Антуан Огюстен Курно дир (1801-1877). Курнога келгусида шон шараф келтирган "Бойлик назарияси математик принципларининг тадқиқоти" асари 1838 йилда босилиб чиқди. Унинг ҳаёти даврида бу асар олимлар ўртасида деярлик қизиқиш уйғотмади ва уни иши юришмаган "иқтидорли фан фидойиси" сифатида эслаб қолдилар. Аммо бу унчалик тўғри бўлмаган фикрдир, чунки у олий мактаб профессори, ўқув юртларининг администратори лавозимида тинч-осойишта ва таъминланган ҳаётни бошидан кечирди. Лекин у яхши ва тўқ ҳаёт билан бирга, ўзининг асарлари ва ғояларига бўлган совуқ муносабатни ҳам доим сезиб турди. А.О.Курно 1801 йилда Шарқий Франциянинг кичик Гре шаҳрида анчагина бой майда буржуа оиласида туғилди, яхши маълумот олди, 1823-33 йилларда маршал Сен-Сир оиласида унинг фарзандига тарбиячи ва маршал котиби бўлиб хизмат қилди. Шу йиллари у турли ўқув юртларида ўз малакасини оширди, бир қанча мақолалар ёзди. У 1829 йилда Париж университети томонидан математик ишлари учун докторлик даражасини олди, кўпгина олимлар, жумладан, таниқли Пуассон билан яқиндан танишди, унинг ёрдамидан фойдаланди. Курно ўз асарларида ижтимоий фанларга аниқ математика тилини тадбиқ этишга ҳаракат қилди. У аслида бир йирик масалани ҳар томонлама тўлиқ кўриб чиқди; бу турли бозор муносабатлари шароитида, яъни харидор ва сотувчилар кучи турлича жойлаштирилганда товар баҳоси ва унга бўлган талабнинг ўзаро боғланиши тўғрисидаги масаладир.

Талаб ва баҳо ўртасидаги нисбат масаласи билан шуғулланган олим фанга талабнинг эластиклиги тўғрисидаги муҳим тушунчани биринчи бўлиб киритди. Бу Курнонинг " талаб қонуни " бўлиб, талаб "D" ҳарфи билан, баҳо эса "p" ҳарфи билан белгиланганда унинг функцияси D=f (p) шаклида ёзилади. Курно концепциясида меҳнатнинг капитал томонидан эксплуатация қилиниши, инқирозлар ва капитализмнинг бошқа иллатлари инкор этилади. У муомала соҳасида вужудга келадиган баҳоларнигина таҳлил этади ва ишлаб чиқариш билан ҳеч қандай боғланмайди. Деярли Курно билан бир вақтда (ҳатто ундан сал олдин) немис олими Иоганн Генрих фон Тюнен (1783-1850) бошқа иқтисодий моделни яратди ва Курно ғояларини эмпирик (амалий) материал билан тўлдирди. У ўзи Шимолий Германия юнкери (помешчиги) сифатида қишлоқ хўжалиги билан бевосита шуғулланди ва ўзининг иқтисодий моделини таклиф қилди. 6. Хаёлий социалистларнинг иқтисодий таълимотлари . Англия ва Францияда буржуа революциялари содир бўлганидан кейин капитализмнинг ривожи янада тезлашиб кетди. Буржуазия хокимиятни қўлга олгач, саноатни феодализм кишанларидан халос қилди. Товар ишлаб чиқариш кескин кўпайди. Фойданинг ортиб бориши ишлаб чиқаришни ривожлантириши учун янада кўпроқ имконият яратди. Жамият олдида кўндаланг бўлиб қолган янги саволларга француз мутафакккири Сен-Симон биринчи бўлиб жавоб беришга уринди. Анри Клод де Ребруз Сен-Симон (1760-1825) Франция хаёлий социализмининг номаёндасидир. У аристократлар оиласидан келиб чиққан

бўлиб қуйидаги асарлар муаллифидир: "Саноат системаси хақида", "Инсон ҳақидаги фан очерклари", "Саноат ёки сиёсий, маънавий ва фалсафий мулоҳазалар", "Янги христианлик" ва бошқалар. Сен-Симон иқтисодий тадқиқотларни амалга оширмади, балки асосий эътиборини ижтимоий муаммоларга қаратади. У бутун умидини ақл-идрокка, маърифатга боғлади., инсоннинг ақл идрокини тарихий процесининг тўла хокимиятли рахбари деб, жамиятни яхши тарзда кўриш ғояларини ташвиқот қилишни эса ўз таълимотини амалга оширишнинг бош воситаси деб ҳисоблади. Француз маърифатпарварларидан фарқ қилиб Сен-Симон ишлаб чиқаришдаги инсон фаолияти мулкчилик формалари каби иқтисодий факторларга қарата баҳо беради. У "Илк давр", "Қулчилик", "Ўрта асрлар", "Ҳозирги давр" ва "Олтин аср"ни алоҳида ажратиб ижтимоий иқтисодий формацияларни кўрсатиб ўтди. "Ҳозирги давр (XIX асрнинг иккинчи ярми) ўтиш даври деб белгиланиб, бу даврда - деб ёзади Сен-Симон олимлар, тадбиркорлар ва ишчилардан иборат саноатчилар шакланади, улар қирол ҳукумати билан биргаликда олий жамиятни барпо этишлари керак, бу эса ўз навбатида "Олтин аср"га кириб келишни таъминлайди". Ўзининг тарихий концепциясидан келиб чиқиб Сен-Симон ҳозирги даврни ўргана бориши учун ўтган даврга (ўтмишга) назар солиш кераклигини айтиб "Ҳар бир алоҳида олинган давр мулоҳазаси жуда юзаки, хатто нотўғри хулосалар беради, сўлиб бораётган ўтмиш қолдиқлари туғилиб келаётган келажак билан қориштириб юборилади" деб кўрсатади. Тарихийлигига қармай, Сен-Симоннинг жамиятнинг ривожланиш концепцияси идеалистик эди, чунки унинг асосий фан тараққиёти, онг ва ғоялар равнақи ташкил этарди. Лекин унинг идеалистик тарихий концепциясида айрим материалистик фикрлар ҳам йўқ эмас, жумладан, Сен- Симон шарҳлар, саноат ва савдонинг ривожланиши, буржазиянинг шаклланишига сабаб бўлганлигини иқтисодий ҳолат эса мулкчиликка тобе

бўлган, ўзига хос ижтимоий-тарихий формаларни вужудга келтиришни айтиб ўтади. "Ҳокимият ва бошқарув формаларини белгиловчи қонун ҳам деб ёзади у, миллат фаровонлигини тўлиқ таъминлай оладиган мулкчилик ва ундан фойдаланишни белгиловчи қонундай катта аҳмиятга эга эмас" (Ҳақиқатдан ҳам ҳозирги вақтда Республикамиз ва қўшни мустақил республикалар иқтисодий тараққиётида мулкчилик ва мулкчилик формалари ҳақида қабул қилинган қонунлар аҳамияти катталигини эсланг). Сен-Симон бўлажак адолатли жамият индустриал система деб номланиб, у индустриал жамият йирик саноат ишлаб чиқариш базаси асосида ривожланади, саноат алоҳида режа асосида, бошқарув эса ягона индустриал марказ орқали амалга оширилади деб ҳисоблаган эди. Саноат ишлаб чиқариш тараққиёти ва маҳсулотларни тақсимлаш олимлар томонидан олиб борилади. Катта тажрибага эга бўлган саноат капиталистлари бошқарувни ташкил қилиш билан машғул бўладилар, ишчилар эса ишлаб чиқариш режаларини бажариш учун астойидил меҳнат қилишлари зарурдир. Сен-Симон янги ижтимоий ташкилотни вужудга келтиришда, айниқса саноатда анархияга (хокимиятсизликка) йўл қўймасликни ва режа асосидаги марказни бошқарувга катта эътибор беришни таклиф қилади. У давлатнинг одамларни бошқариш қуролидан ишлаб чиқаришни ташкил этиш, фан, санъат тараққиётини таъминлаш, яъни нарсаларни бошқариш қуролига айлантириш, тартиб осойишталикни назорат қилишни эса жамоатчиликка топшириш керак деган ғояни илгари сурди. Сен-Симон асрларнининг асосини капитализмни танқид ташкил этади. Сен-Симон таълимотларини ташвиқот қилишда унинг шогирдалари - О.Родриг, Б.Анфотен ва С.Базармалар ката роль ўйнайдилар. Улар " Сен- Симон таълимоти" китобини нашр қилдириб унинг назарий қарашларини

бойитдилар. Лекин XIX асрнинг 30 йилларига келиб Сен-Симон мактаби тор доирага айланади ва тарқалиб кетди. Француз ҳаёлий социализмнинг яна бир йирик номаёндаси француз Шарль Фурье дир (1772-1837 й) У Безансон шахрида савдогар оиласида дунёга келиб бутун ҳаёти давомида савдо билан шуғилланади. Бўш вақтларида ўз маълумотларини тўлдириб мустақил равишда физика, астраномия, фалсафа билан шуғиллади, ижтимоий тадқиқотларни амалга оширди. Ш.Фурье ўзининг "Тўғри ҳаракат ва мушарак тақдирлар назарияси", "Савдо қаллоблиги ҳақида", "Янги саноат дунёси ва ижтимоий дунё" номли асарлари ва қатор мақолаларига капиталистик жамиятни кескин танқид қилди ва ижтимоий адолатли жамият барпо этиш дастурларини ишлаб чиқди. Унинг тасвирлашича инсон ўзи яшаётган жамиятнинг барча ярамас иллатларини тозалаши керак, шундай ижтимоий тузим ўрнатиш керакки, бу тузим инсонни камол топишига, эҳтиросларини тўлиқ номаён қилишга, эҳтиёжларини қондиришга имконият берсин. Ш.Фурье кишилик жамиятининг тарихий ривожланишни ўрганишга ўзининг катта ҳиссасини қўшди. Ўтмишнинг асосий босқичларини таҳлил қилишда Ш.Фурьенинг гениаллиги кенг номаён бўлди. У жамият ўз ривожланишида, ёввойилик, патриархарчилик, варварлик ва цивилизиция (маданият)ни кўрсатиб берди. Бундай тақсимот гарчанд ишлаб чиқариш тараққиёти даражасини ҳисобга олган бўлсада, лекин ишлаб чиқариш муносабатларининг характерини ва моддий ишлаб чиқаришда ишлаб чиқариш усулининг турлича эканлигини инкор этди. Шунинг учун варварчиликка: қулдорчилик ва феодализм каби турлича бўлган ижтимоий иқтисодий жамиятлар киритилади. Цивилизация даврини эса Ш.Фурье капитализм вужудга келиши билан боғлайди. Лекин шуни айтиш мумкинки, унинг қарашларига хос хусусият, ҳар бир даврнинг асосий фактори сифатида фақат ишлаб чиқариш даражасидагина эмас, балки инсон эҳтирослари ва табиати уйғунлигини ҳам алоҳида ажратиб кўрсатишдир.

Капитализмни танқид қилиш Ш.Фурье таълимотининг энг кучли жиҳатидир. Жамиятнинг янги ижтимоий ташкилоти барпо этилмаса ишлаб чиқариш ривожи меҳнат аҳлига бахт эмас, балки кулфат келтиради - деди у "Буржуа цивилизицияларининг ўзига хос хусусияти деб ёзади олим, тартибсиз ишлаб чиқаришдан иборат. Бойлик кўпаймоқда , аммо ишлаб чиқарувчи инсон ана шу кўпайиб бораётган бойликдан баҳраманд бўлаётгани йўқ" Ш.Фурье капиатлизмни ҳар томондан танқид қилган бўлсада, бошқа ҳаёлий социализм номаёндалари сингари у ҳам ислоҳатлар йўли, ташвиқотларни кенгайтириш билан эксплуатация, адолатсизликка қарши курашиб, "Одил жамият" сари бормоқчи бўлди. Келажак жамиятнинг асосий ячейкаси бир неча ишлаб чиқариш ассоциацияларидан иборат жамоадир. Жамоани ҳар бир аъзоси меҳнат қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, меҳнат завқ бағишлаши, кишиларнинг эҳтиёжига айланиши керак. Ш.Фурье ўша пайтда машаққат деб ҳисобланган мехнатнинг қандай қилиб инсон учун ҳузур ҳаловатга айланиши мумкин деган масалани ўртага қўяди. У буржуа системасини танқид қилиб, меҳнат қилиш ҳуқуқини биринчи ўринга қўяди, меҳнат қилиш ҳуқуқидан бошқа ҳамма ҳуқуқларнинг қадри йўқ деб ҳисоблайди. Унинг меҳнат мусобақаси тўғрисидаги, меҳнатни инсоннинг ғайрат шижоати номаён бўладиган ижодий жараёнга айлантириш ҳақидаги ғоялари ижобий аҳамиятга эгадир. Англия саноат тўнтаришини амалга оширган биринчи мамлакат бўлиб, капитализм у ерда тез ва дадиллик билан ривожланди. Бу хол табиий. Англия ҳаёлий социализмнинг ўзига хос хусусиятини белгилаб берди. У хусусий мулкчиликнинг барча кўринишларини белгилаб берди. Англия ҳаёлий социализмининг вужудга келиши ва ривожланиши Роберт Оуэн (1771-1856 й) ҳаёти ва ижодий фаолияти билан боғлиқдир. У шимолий Уэльсда ҳунарманд оиласида дунёга келган. Мактабни тугатгач, ўзи мустақил фан шуғилланган, ёшлик йилларидаёқ меҳнаткашлиги билан ажралиб турган Р.Оуэн 1800 йилдан бошлаб Нью - Ленарк (Шотландия) даги

йигирув корхонасида бошқарувчи бўлган. Ўша йилларда инсониятни қутқаришни мақсад қилган ислоҳатчилик ғоялари шаклланади. Бироз кейинроқ (1820 йилдан бошлаб) ҳаёлий социализмга хос бўлган фикрлар ва ташвиқотга асосий эътиборини қаратди. Р.Оуэннинг "Жамиятга янгича қараш ёки характерини шакллантириш ҳақидаги тажрибалар", "Янги аҳлоқий дунё китоби", "Адолат алмашув бозори", "Улуғ миллий ҳунар иттифоқи" асарларида ўзининг социалистик лойиҳаларини баён этган. Француз ҳаёлий социалистларидан фарқ қилиб Р.Оуэн лойиҳалари ижтимоий дастури анча аниқ ва амалийлиги билан ажралиб туради. У ишчилар меҳнатини енгиллаштирадиган ва қариялар меҳнатидан тунги иш вақтидан фойдаланишни ман этган, рағбарлантиришни ташкил этган Англиянинг илк фабрика қонунчилигининг асосчиларидан эди. Р.Оуэн иқтисодий қарашларининг характерли хусусияти шундан иборатки, у буржуа сиёсий иқтисоди инкор этган француз ҳаёлий - социалистларидан фарқ қилиб, ўз назарияларини яратишда Рикардонинг қийматнинг меҳнат назариясига таянади. У Рикардодан кейин қийматнинг асосий манбаи деб меҳнатни ҳисоблади. Хусусий мулк билан бир қаторда меҳнат билан капитал ўртасидаги қарама-қаршиликлар сабабчиси пул деб ҳисоблади. Р.Оуэн қийматнинг сунъий ўлчови бўлмиш пулдан воз кечиб, меҳнат характерларининг эквивалент ҳисобида "ишчи пуллар"ни жорий этишни таклиф этади. У капиталистик ишлаб чиқаришнинг қайтадан тузиб "ишлаб чиқариш уюшмалари"ни ташкил этишга ҳаракат қилди. Лекин бу уринишлар беҳуда бўлиб чиқди, чунки капиталистлар ўз корхоналарини ихтиёрий сотиб олиш ҳақида ўйламаган бўлсалар, касаба уюшмалари сотиб олишлари учун имкониятлари йўқ эди. Р.Оуэн биринчилар сифатида Т.Мальтуснинг "аҳоли нуфуси" қонунига қарши чиқди. У мехнаткашларнинг оғир аҳволга тушиб қолишларига аҳоли сони ортиб бориши эмас, балки мавжуд маҳсулотларни адолатсиз тақсимланиши сабаб бўлмоқда деб кўрсатди.

Р.Оуэн ҳаёлий социализми ва унинг ислоҳатчилик фаолияти қарма- қаршиликлар бўлишига қармай, унинг айрим тажрибалари барбод бўлсада, умуман олганда Р.Оуэн ғоялари ижобий аҳамиятга эга бўлиб, Англия ишчилар тараққиётида катта роль ўйнайди.

Похожие

Марксча иктисодий гояларнинг мохияти ва тарихий такдири

Меркантилизм ва гарб давлатларида классик иктисодий мактабнинг вужудга келиши

Узбекистонда давлат бюджет тизимнинг пайдо булиши, ривожланиши ва унинг ахамияти

Талаб ва таклиф назарияси. Бозор мувозанати. Нархнинг пайдо булиши. Ракобат ва нархнинг шаклланиши

Бошкарув карорларини кабул килиш.