Майда ишлаб чикариш назарияларининг вужудга келиши ва XVIII - XIX асрлар - Экономика - Рефераты

Майда ишлаб чикариш назарияларининг вужудга келиши ва XVIII - XIX асрлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

М айда ишлаб чиқариш назарияларининг вужудга келиши ва XVIII - XIX асрлар бўсағасида янги иқтисодий йўналишларнинг пайдо бўлиши Режа: 1. Майда ишлаб чиқариш таълимоти пайдо бўлишининг тарихий илдизлари ва ижтимоий моҳияти . 2. П.Ж.Прудон капитализм иқтисодий категорияларга пусаллитларча ёндашув. 3. К.Робертуснинг "социал хатлар" асарларнинг назарий мазмуни.

1. Майда ишлаб чиқариш таълимоти пайдо бўлишининг тарихий илдизлари ва ижтимоий моҳияти. XVIII аср охири ва XIX аср бошларидаги саноат тўнтариши катта ижтимоий - иқтисодий ўзгаришларга олиб келди. Машина ишлаб чиқариш вужудга келди. Ижтимоий зиддиятлар кескинлашди. Ишсизлик, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг тарбиясизлиги, ижтимоий табақаланиш кучайди. Капиталистик такрор ишлаб чиқариш аста - секин майда буржуазиянинг ижтимоий негизларини қўпора бошлади. Капиталистик ривожланишидан орқада қолган ва майда товар ишлаб чиқариши устун бўлган шароитда саноат тўнтариши даврига кираётган мамлакатларда бу жараёнлар, айниқса, ўткир тус олди. Майда буржуача сиёсий иқтисодни яратган кишилар хаёлпараст социалистларга ҳам, шунингдек, буржуа классик мактабига ҳам баб - баробар қарши турувчи таълимотни илгари суришга интилдилар. Майда буржуа идеологлари капиталистик жамиятининг майда товар ишлаб чиқаришни қисиб чиқариш, ёлланма қўлликни кенгайтириш билан боғлиқ бўлган кўпгина белгиларини танқид қилдилар, бироқ хусусий мулкчиликни, соҳибкорлик эркинлигини ва шу кабиларни танқиддан ташқарида қолдирдилар. Майда буржуазиянинг ижтимоий - иқтисодий мавқеи майда буржуа сиёсий иқтисодининг зиддиятлиги ва ноизчиллигини олдиндан белгилаб қўйган эди. Унинг ривожида бир неча босқич кўзга ташланди. Аввалига инсонпарварлик, сўнгра эса ҳайр-эҳсон мактаби шаклланди. Бу оқим узоқ давр мобайнида турли мамлакатлардаги иқтисодий қарашларининг шаклланишига катта таъсир ўтказиб келди. Симон де Сисмонди (1773-1842) швейцариялик иқтисодчи, француз классик буржуа сиёсий иқтисодининг асосчиларидан биридир. У мўътабар протестант пастор оиласида туғилиб вояга етди. Протестантлар коллегиясини

битириб чиқди. Женева университетида ўқиди. Сиёсат билан унчалик кўп вақт шуғилланмади, Франция маънавий ва сиёсий фанлари академиясининг аъзоси этиб сайланди. С.Сисмонди иқтисод ва тарих фанлари соҳасида катта ишларни амалга ошириб, илмий - адабий мерос қолдирди. "Тоскани қишлоқ хўжалигинининг кўриниши" (1801 й.), "Савдо бойлиги ёки сиёсий иқтисод принцплари ва уларнинг савдо қонунчилигида қўлланилиши тўғрисида" (1803 й), "Италия Республикаларининг тарихи" (1807 й), 1818 йилда эса Эдинбург энциклопедияси учун "Сиёсий иқтисод" мақоласини тайёрлади. Лекин "Сиёсий иқтисоднинг янги ибтидолари ёки бойликнинг аҳоли нуфусига муносабатлари тўғрисида" (1819 й.) китобининг нашр қилиниши унинг шуҳратини янада оширди. Кейинги йилларда "Французлар тарихи"(31 том), "Рим империяси қулашининг тарихи" ва бошқа асарлар нашр қилинди. С.Сисмонди ғояларининг шаклланиши саноат тўнтариш даври билан, шунингдек, майда ишлаб чиқарувчиларнинг иқтисодий кучсизланиши билан боғлиқ бўлиб, бу эса ўз навбатида капитализмнинг феодализм устидан, йирик машинлашган ишлаб чиқарувчилар устидан ғалабасини англатар эди. С.Сисмонди майда буржуа позицияларида туриб капитализмни танқид қилиб, майда товар ишлаб чиқаришга қайтишни орзу қилди. Олим Фанлар Академиясининг аъзоси эътиб сайланди. Унинг қарашлари ривожида икки босқич кўзга ташланди. Аввал бошда С.Сисмонди А.Смит таълимоти, классик иқтисодий мактаб тарафдори бўлиб чиқди. У ўзининг дастлабки асарларидан биринчи "Савдо бойлиги тўғрисида"ги китоби (1803 й) саноат тўнтаришининг ижтимоий-иқтисодий мазмуни ва имкониятларини юксак баҳолади. С.Сисмонди Англияга иккинчи маротаба бориб келгандан кейин, капитализмни, шунингдек, классик мактабни қаттиқ танқид қила бошлади. "Сиёсий иқтисоднинг янги ибтидолари ёки бойликнинг аҳоли нуфусига муносабатлари тўғрисида" (1819 й) китоби унинг шуҳратини оширди. С.Сисмонди одамлар бахт ва тенгликни таъминлаш учун бирлашадилар деган

фикрга асосланади. У майда товар ишлаб чиқаришни кўкларга кўтариб мақтайди, меҳнаткашларнинг манфаатини ҳимоя қилишга интилади, ҳаммага ҳамдардлик билдиради, фабрикага оид қонунларни табриклайди, болалар меҳнатининг эксплуатация қилинишини қоралайди. С.Сисмонди иқтисодий қарашларининг сиситемасида даромад тўғрисидаги таълимот алоҳида ўрин олиши китоб номининг ўзиёқ кўриниб турибди. Асарда у тақсимотнинг кўпдан-кўп муаммолари хусусида фикр билдиради. Капитални, кризисларни, маҳсулотни реализация қилиш масалаларини тадқиқ этади, жамиятни ўзгартиришнинг майда буржуача дастурини илгари суради. А.Смитнинг таълимотида меҳнат қиймат ва бойликнинг бирдан - бир манбаи деб тахлил қилинган эди. Зарур иш вақти тушинчаси биринчи бор жорий этилди. С.Сисмонди пул - ички қийматга эга бўлган меҳнат маҳсулоти ва шу сабабли у қийматнинг умумий мезони тарзида номаён бўлади деган тўғри хулосага келади. Пулнинг қадрсизланиши ортиқча қоғоз пуллар муомилага чиқарилишининг ҳаддан ташқари ошиб кетиш натижаси деб талқин этилади. Аммо у пулнинг вужудга келиши жараёнини, унинг вазифасини тадқиқ этмайди. С.Сисмонди истеъмол қиймати билан қиймат ўртасидаги зиддиятни кўра билган бўлса ҳам, аммо унинг моҳиятини тушинмади. У қийматдан четга чиқиш қиймат қонунининг бузилиши деб ҳисоблайди. С.Сисмонди таъбирича ижтимоий фан икки қисмдан: олий сиёсат ва сиёсий иқтисоддан иборат. Агар сиёсат давлат тартибини қандай вужудга келишини ўргатса, фуқароларни диёнат ва дин руҳида тарбиялаш, сиёсий иқтисод хўжаликка қандай бошқаришни, ижтимоий тартибни хукуматга тавсия қилиши керак. Умуман, сиёсий иқтисод - маънавий фан бўлиб, у одамларни ҳис туйғулари, эҳтиёжлари ва эҳтиросларини ўргатиши керак. С.Сисмондининг фикрича, "одамларнинг моддий фаровонлиги, инсон табиати" сиёсий иқтисод предмети бўлиши керак, "одамларнинг моддий фаровонлиги" эса давлатга боғлиқ. С.Сисмонди сиёсий иқтисод предмети

давлатнинг иқтисодий сиёсати билан айнан бир нарса деб билади, уни синфлардан устун турадиган фан деб талқин этди. Ишлаб чиқариш муносабатларини, иқтисодий қонунларни билиш зарарлигини инкор қилди. У инсоннинг феъл-атворини биринчи ўринга қўйди. С.Сисмонди иқтисодий қонунларнинг объектив характерини тан олмади. У капиталистик иқтисодиёт нотекис ривожланишини ҳақли равишда кўрсатган бўлса ҳам, бу нарса иқтисодий қонунлар амал қилишининг ўзига хос тарзда номаён бўлиши эканини кўра билмади. А.Смитни ва унинг тарафдорларини қаттиқ танқид қилди. У капитализмнинг ўзига хос хусусиятини- бойликни оз сонли кишилар қўлида тўпланишини ва кўпчилик мехнаткаш аҳолининг чор-ночор кун кечиришини, жамият билан хусусий соҳибкорнинг манфаатлари бир-бирига мос эканлигини, қишлоқ хўжалигининг савдодан орқада қолаётганини кўрсатди. С.Сисмонди буржуазия бойлигини кўпайтиришни бош вазифа деб ва иқтисодий тараққиёт мезони деб ҳисоблашдан воз кечди. Капитализмнинг зиддиятлари масаласини биринчи бўлиб майдонга ташлади ва шундай қилиб таҳлилни янада давом эттириш вазифасини қўйди. Классик мактабга қарама-қарши ўлароқ майда товар ишлаб чиқарувчиларнинг хонвайрон бўлаётганини, "ортиқча" аҳоли пайдо бўлаётганини, машиналар ишчиларни қисиб чиқараётганини кўрсатди, бироқ капитализм зидиятларининг асл сабабларини била олмади. С.Сисмонди классик мактабнинг кризислар бўлиши мумкин эмас ва капитализм зиддиятлар нималигини билмайди деган мулоҳазаларини танқид қилди. Шу билан бирга С.Сисмонди капитализмнинг илғор мазмунини, уни феодализмдан устунлигини тушина олмади. У капитализмни романтик тарзда ғайри илмий асосда танқид қилди, капиталистик тузимнинг имкониятларига майда буржуазия нуқтаи назаридан баҳо берди. У капитализмни тартибга солиш майда ҳунармандларни цех тизими тарзида

орқага қайтиш эҳтимоли бор деганида ҳам майда буржуа романтизми намоён бўлди. С.Сисмонди капитализмни ислоҳ қилиш, уни таниб туриш тарафдори бўлган. Миллий даромад ва капитал С.Сисмонди иқтисодий қарашлари системасида етакчи муаммодир. У ўзининг "Сиёсий иқтисоднинг янги ибтидолари" асарининг бошланишидаги уч бобини айнан шу муаммога бағишлайди. А.Смитдан кейин С.Сисмонди ҳам даромадларнинг уч турини: фойда, рента ва иш ҳақини алоҳида ажратиб кўрсатди. Дастлабки икки турни умумлаштириб, "устама қиймат" тушинчасидан фойдаланади, уларни ишчи маҳсулотидан чегирма деб ҳисоблайди. Бироқ С.Сисмонди шу тариқа қўшимча қиймат назариясини майдонга ташлади деб айтиш учун асос йўқ. У иш хақи ишчи маҳсулотининг ҳамма қийматига тенг бўлиши керак деб айтиш билан бирга шу заҳотиёқ фойдани капиталистнинг капитал яратиш соҳасидаги "дастлабки меҳнати" учун унга одилона мукофот деб, рентани эса ернинг эҳсони деб эълон қилади. А.Смитнинг иқтисодий тараққиёт давомида иш ҳақининг ошиши хусусидаги умидига С.Сисмонди қўшилмаган. Якка тартибдаги даромадлардан С.Сисмонди "бойликлардан олинган фойда" ва ишчи иш ҳақининг йиғиндиси бўлмиш миллий даромад муаммосига ўтади. Миллий даромад билан ялпи маҳсулотни айнан бир нарса деб билганлиги унинг асосий назарий хатосидир. Агар у бирламчи маҳсулотда А.Смит изидан бориб уч қисмдан: хом материал ва меҳнат қуроларининг ўрни қопланишини, иш хақи ва фойдани ажратган бўлса йиғинди маҳсулотда фақат сўнгра икки қисмга ажратади. Доимий қисм йўқ бўлиб кетади. Капитал деганда С.Сисмонди ишлаб чиқариш запасларини (ишлаб чиқариш воситаларини) тушинади. У капитал жамғарилишини тежамкорлик билан боғлайди. С.Сисмонди асосий (машиналар, иш қуроллари) ва айланма (уруғлик, хом ашё, иш ҳақи) капитални бир - биридан ажратиб, А.Смитнинг ҳамма хатолари ва ютуқларини такрорлайди. У капитални доимий ва ўзгарувчи капиталга ажрата олмади. Охир оқибатда С.Сисмонди капиталнинг миллий даромаддан фарқини изоҳлай олмади ва бунинг устига А.Смитнинг

шу икки ўртадаги тафовутини назарий жиҳатдан исботлаш йўлидаги интилишларини писанд қилмай, орқага қадам ташлади. С.Сисмонди капиталистик аҳоли нуфуси жараёнини таҳлил этишга ҳаракат қилди. Иқтисод фанида у биринчилардан бўлиб фойдани кўпайтириш манфаатлари йўлида машиналарни жорий этиш ишсизларнинг вужудга келишига олиб боради, ишсизларнинг мавжудлиги эса ишлаб турганларнинг аҳволини ёмонлаштиради- деган фактни тан олди. Аммо С.Сисмонди ортиқча аҳолини капиталистик фабрика механизмининг зарур таркибий қисми деб билмади. Капиталистик фабрика чор-ночор ишчини келажакка боққанда "келгуси шанбадан нарини" кўрмасликка ўргатганлигини, ундаги ахлоқий туйғуларни сийқалаштириб юборилганлигини ишсизлар пайдо бўлишининг сабабларидан бири деб ҳисоблади. У дин ишчиларнинг "ножўя никоҳлари"ни қораламаётганлигини айтиб динга ҳужум қилади. "Учинчи шахслар" назарияси С.Сисмонди назарий қарашларида асосий ўринни эгаллайди. У ишлаб чиқариш ва ижтимоий даромад хажмларининг бирлигини ижтимоий маҳсулотни тўла - тўкис реализация қилишнинг асосий шарти деб ҳисоблайди. Бундай тенгликка автоматик тарзда ўз - ўзидан эришилмайди деб ҳисоблайди у, аксинча йирик саноатнинг ривожланиши ишлаб чиқаришнинг муқаррар равишда истеъмолдан ўзиб кетишга олиб боради. Капитализм ўзи учун ҳал этилмайдиган муаммони - қиймат ва "устама қиймат"ни реализация қилиш муаммосини келтириб чиқаради, ялпи ортиқча ишлаб чиқариш кризиси капитализмга хос хусусиятдир. С.Сисмонди ўйлашича, ички капиталистик бозор қисқариб боради, чунки ишчиларнинг даромадлари капиталистлар ўз даромадининг бир қисмини истеъмол қилмайди, балки жамғаради, майда ишлаб чиқарувчилар хонавайрон бўлади ва уларнинг истеъмоли камаяди. Вазиятни ташқи бозорлар енгиллаштириши мумкин. Аммо бундай бозорларни қидириш тобора қийинлашади. Капитализм мақбул эмас ва мумкин ҳам эмас.

С.Сисмонди "учинчи шахслар", яъни майда ишлаб чиқарувчиларга мадад беришга умид боғлайди. У буржуа мамлакатларнинг хукуматларига мурожаат этиб, улар капиталистик ривожланишни тўхтатсинлар деб сўрайди. 1. Капитализм ички бозорни қисқартирмайди, балки вужудга келтиради, хонавайрон бўлган майда ишлаб чиқарувчиларнинг оиласи ўз ишлаб чиқаришидан маҳрум бўлгач, камроқ истеъмол қилади, аммо кўпроқ сотиб олади; 2. Капиталнинг жамғарилиши ички бозорнинг кенгайиши учун алоҳида туртки беради; 3. Реализация қилиш муаммосини ташқи бозор ҳисобига ҳал этиб бўлмайди. С.Сисмонди позицияси - такрор ишлаб чиқаришнинг асосий қонунларини тушинмасликнинг натижасидир. Ишлаб чиқариш билан истеъмол ўртасидаги зиддиятни, шахсий истеъмолнинг такрор ишлаб чиқариш жараёнлари учун муҳимлигини тан олганлиги С.Сисмонди ўртага ташлаган концепциянинг ижобий жиҳатидир. Бошқа масалаларда С.Сисмонди А.Смитнинг ақидасининг ҳар бирига қўшганда ғайриилмий шарт - шароитларга асослаганлиги ўз таъсирини ўтказади. Иқтисодий кризисни С.Сисмонди ишлаб чиқариш билан даромадлар ўртасидаги номувофиқлик деб тушинди. Етарли истеъмол қилмаслик назарияси кризислар арафасидаги даврда ишчиларнинг истеъмол қилиб бориши, етарсиз истеъмол қилиш эса капитализмдан аввал ҳам мавжудлиги, аммо кризислар фақат капитализмнинг белгиси эканлиги ва сурункали бўлмаслиги вазиятини изоҳлай олмайди. Иқтисодий кризисларнинг ҳақиқий сабаби ишлаб чиқаришнинг ижтимоий характери билан истеъмолнинг хусусий характери ўртасидаги зиддиятлардир.

Сисмонди капиталистик йўлдан воз кечишни таклиф қилди, капитализмни тартибга солишга, ишчилар билан капиталистлар ўртасида патриархарчилик муносабатларини ўрнатишга, ишчиларни фойдани тақсимлашда қатнаштиришга, ишсизлар, инвалидлар ҳақида ғамхўрлик қилишга ва бунинг учун махсус фондларни вужудга келтиришга, майда ишлаб чиқаришни сақлаб қолиш ва қўллаб - қувватлашга, манфактурага бўлган йирик мулкчиликни кўп сонли капиталистлар ўртасида тақсимлашга чақирди. У ёлланма ишчиларни ҳам мулкдорлар синфи сафига қўшишни орзу қилди. Бу борада С.Сисмонди давлатнинг ёрдамига умид қилди. Унинг ижтимоий тадбирлар дастури майда буржуача реакцион - хаёлпарастлик характерига эга. С.Сисмонди объектив тарихий жараёнга тўсқинлик қилишга уринади. Шу сабабли у реакционер бўлиб қолади, ўз мулоҳазаларини Францияда ҳали хам кучли бўлган феодал тузим ҳимоячиларига қўл келишини сезмайди. 2. П.Х.Прудон. Прудонизмнинг майда буржуа назарияси тарзидаги хусусиятлари. Пьер Хозеф Прудон (1809-1865) - француз публицисти, майда буржуа иқтисодчиси. Камбағал косиб оиласида туғилган. Моддий жиҳатдан ночорлиги сабабли коллеждаги ўқишини битира олмаган, шерик ҳамхонасининг маблағи ҳисобига кичик бир босмахонани ишлатган. Зўр бериб ўз маълумотини ошириш билан шуғилланган. У илм - фанни ўрганиш аввало мухтожликдан қутулиш усули деб билди. П.Прудон феодализмга қайтиб бўлмаслигини тан олади. П.Прудон майда ишлаб чиқаришни сақлаб қолишни таклиф қилади. П.Прудон қарашларини бутун системаси реформизи руҳи билан суғорилгандир. П.Прудон майда буржуаларнинг жамиятни тинч қайта қуриш мумкин деган хом хаёлини қўллаб-қувватлаган. П.Прудон аввалига капитализмнинг танқидчиси бўлиб майдонга чиқди.

" Мулкчиллик нима " деган асари унга зўр шуҳрат келтирди. (1840 й) Бу асарда П.Прудоннинг амалий дастури баён қилинган эди. Шу сабабли П.Прудонни илғор мутафаккир деган юзаки фикр туғилди. Бир неча дабдабали иборалар туфайли П.Прудон аввал бошда ҳатто давлат негизларини қўпориб ташлайдиган хатарли революционер деган ном чиқарди. "Иқтисодий зиддиятлар системаси ёки қашшоқлик фалсафаси" асари (1846 й) туфайли П.Прудон бир қанча танқидларга учради. Кейинги асарларида П.Прудон капитализмни ислоҳ қилишнинг амалий дастурини ишлаб чиқишга, сиёсий курашнинг беҳудалиги ва давлат ҳокимиятига эҳтиёж йўқлиги тўғрисида монархиячилик қарашларини асослашага уринди. Франция ҳукмдорларини ўзининг сиёсий хайрхоҳлигига ишонтиришга интилди. П.Прудоннинг назарий қарашларига хос бўлган хусусиятлар қуйидагилар: 1) Субъектувчан ва идеализм; 2) Иқтисодий қонунлар объективлигини инкор этиш; 3) "Электилизм" (фикрлар қарама-қаршилиги); 4) Мантиқийликнинг тарихийликдан ажралиб қолиши; 5) Иқтисодий кучлар; мехнат тақсимоти, рақобат, айрибошлаш, кредит, мулкчилик каби мавжуд назарияларнинг мавжудлиги; 6) Айрибошлаш нуқтаий назардан ёндашиш. П.Прудон сиёсий иқтисодни "ақл - заковатнинг абадий қонунлари" тўғрисидаги фан деб билади, иқтисодий ҳодисаларга немис файласуфи Гегелнинг идеалистик нуқтаи назаридан қарайди. П.Прудон ўзининг майда буржуача концепциясини майдонга ташлар экан, жуда кўп масалалар хусусидаги фикрларини баён этди. Мехнат тақсимоти, товарнинг хусусияти, иш ҳақи, мулкчилик, капитал, фойда, фоиз, қиймат ва бошқа муаммолар у иқтисодий романтизм позицияларида туриб фаол тадқиқ қилди. П.Прудон ўзининг энг муҳим асарларидан бири - "Иқтисодий зиддиятлар системаси" да аввалига мехнат тақсимотини бир томондан бойликнинг кўпайишига имкон берса, иккинчи томондан қашшоқликка олиб боради. П.Прудоннинг мулоҳазаларига қараганда, мехнат тақсимотининг наф келтирган хусусиятларини сақлаб қолиш ва зарарли

хусусиятларини тугатиш керак. Методология жиҳатдан бу ўринда ижтимоий жараёнлар диалектикасининг вульгар талқини, тарихидан ташқари ёндошув сезилиб туради. П.Прудон товарнинг ҳусусиятларини ҳам мана шундай позициялардан туриб "танқид" қилди. Унинг фикрича, қийматнинг абадий ғояси мавжуд, бу ғоя истеъмол қиймати талаб ва камчилик билан, айрибошлаш қиймати эса таклиф ва мўл кўлчилик билан белгиланади. Назарий жиҳатдан олганда бу ҳаддан ташқари вульгар конструкциядир: қиймат айрибошлашда вужудга келади, у объектив асосдан маҳрум. У иш хақининг қонуниятларини ҳам реакцион ва ғайриилмий позицияларда туриб баён этади. П.Прудон ишчиларнинг иш ҳақини ошириш учун курашишга қарши чиқди. Чунки бу нарса нарх навонинг ёппасига кўтарилишига, мухтожликнинг кучайишига олиб борар экан. Ёлланма ишчини эксплуатация қилиш механизмини П.Прудон тушуна олмайди. У капитал билан маҳсулотни айнан бир нарса деб талқин этиб, бутун капиталнинг ҳаракатини унинг процент келтирадиган қисм ҳаракатидан иборат деб талқин этди. Ссуда капиталнинг ҳаракатини П.Прудон қарз олувчи билан қарз берувчи ўртасидаги битим деб ҳисоблади. У маҳсулотнинг бир қисмини капиталист ўзлаштириб олишини ишлаб чиқариш чиқимлари ёнига капиталдан фойдаланганлик учун процент қўшиш зарурлиги билан изоҳлайди. П.Прудоннинг назарий системасида процент меҳнатни эксплуатация қилиш механизми ўртасидаги ўзаро алоқани тушунмайди. "Белгиланган қиймат" назариясини П.Прудон ўз фаолиятининг бутун иқтисодий негизи деб ҳисоблайди. Бундан классик мактабдан ўзиб кетиш пинҳона истагигина эмас, шу билан бирга, ижтимоий ўзгаришларнинг йўлларини белгилаб бериш истаги ҳам намоён бўлди. Товар ишлаб чиқаришни П.Прудон инсоний озодликнинг ҳар бир киши шахсий

мустақиллигининг чўққиси деб билади. Майда буржуа идеологи бўлган бозор механизмнинг баъзи бир салбий жиҳатларини: молларнинг қалашиб кетишини, номутаносибликни, хонавайрон бўлиш ва шу кабиларни тан олади. П.Прудон асосий иқтисодий зиддиятларидан: истеъмол ва айирбошлаш қиймати ғояларидан иборат деб билади. "Белгиланган" ёки "сунъий" қиймат муросага келтирувчи тимсол бўлиб кўринади. Бундай қиймат айирбошлашдан вужудга келади. У товарнинг ижтимоий бойлик таркибига бемалол кириб боришини билдиради. Бинобарин, товар ишлаб чиқаришнинг қийинчиликларини бартараф қилиш учун ҳар бир товарга "Белгиланган" қиймат қўйиб қўйиш ёки унинг бозорда сотилишига кафолат бериш, товар билан пул ўртасидаги зиддиятни тугатиш зарур. П.Прудон тилло билан кумушни "белгиланган" қийматга эга бўлган дастлабки товарлар деб айтади. П.Прудон капитализмни ислоҳ қилиш лойиҳасида майда товар ишлаб чиқарувчининг ўз моли сотилишига кафолат олиш, майда дўконларнинг фоизсиз кредит олиш тўғрисидаги асрий орзусини, буржуа зиёлийсининг капитализм шароитида мутлоқ меҳнат эркинлиги қиймат қонуни асосида тенглик имконияти ҳақидаги хом хаёлларини ифодалаган эди. Шу лойиҳанинг муалифи хусусий ишлаб чиқаришни товар сақлаб қолишга, аммо пулни, айрибошлаш қиймати йўқ қилиб ташлашга интилган эди. П.Прудон фалсафада Гегелдан, сиёсий иқтисодда А.Смит билан Д.Рикардодан кўтарила олмади. Унинг ижтимоий дастурлари мафкуравий йўналишни фош қилишда алоҳида вазифалар келиб чиқди. П.Прудонизм майда буржуа муҳитига ва унинг пуч хаёлларига таяниб, узликсиз равишда ўзгариб борувчи шароитларга мослашаверди. 3. К.Робертуснинг "социал хатлар" асарларнинг назарий мазмуни.

Карл Иоганн Родбертус - Яцегович (1805-1875) Германияда Шимолий Грейфевольдда 1805 йилда туғилди. Геттингем ва Берлин университетларида ҳуқуқдан таълим олди. Буржуа демократик революцияси йилларида парламент аъзоси, кейинчалик министр лавозимларида фаолият кўрсатди. К.Родбертус Германия майда буржуа иқтисодий таълимоти вакили бўлиб Сен-Симон ва социалист - рикардочилар ғоялари таъсири остида эди. У хаёлий социализм ва консерватизм, реформизм ғоялари асосида ўзининг эклектик концепциясини яратди. 1842 йилда К.Родбертуснинг "Давлат - хўжалик тизимизмизни билиш йўлида" дб номланган китоби нашрдан чиқди. Унинг асарлари "социал хатлар" шаклида ёзилган. У айнан шу китобида қўшимча қиймат назариясини кўрсатиб ўтди. У ўз фикрларини якунлаб, шундай ёзади: "Агар ишлаб чиқариш қанчалик юқори бўлса, ишчининг яшаши учун зарур воситалардан ташқари кўпгина истеъмол буюмларини яратиши мумкиндир. Бу чегиртма ерга хусусий мулкчилик ва капитал мавжуд шароитда рента ҳолига айланади ва кишилар томонидан меҳнатсиз ўзлаштирилади. Бошқача қилиб айтганда, рента олишнинг асосий усули ерга хусусий мулкчиллик ва капиталдир". Шунингдек, олим ўз хатларининг бирида қўшимча қиймат ва унинг вужудга келишини Марксдан олдин кўрсатганлиги ва аниқ қилиб тушинтирганлигини ёзади. К.Родбертус қўшимча қийматнинг фойда ва ер рентасига айланиш қонунини, капиталистик синфлар ўртасида қўшимча қийматнинг тақсимланиш қонунини тўлиқ тушинмай, фақат рента назарияси билан чекланиб қолганлигини ҳам кўрсатиб ўтади. Ҳақиқатдан ҳам фойда ва ер рентасини ишчиларга ҳақ тўламаслик самараси деб ҳисоблаш, бу ҳали қўшимча қийматнинг илмий назариясини яратиш деган гап эмас эди. К.Родбертуснинг фикрича, меҳнат қиймат ўлчови сифатида олтин ва кумушдан юқори туради, лекин у иш кунини ўзгармас ўлчов деб ҳисоблайди. Бу ўринда "мехнат кунлари" ҳам изоҳланади. Лекин олим хаёлий фикрларга берилиб, капиталистик товар хўжалигида пулнинг заруриятини тўғри тушинтириб бера олмади. К.Родбертус ўзининг тақсимот назариясида

классик мактаб вакиллари йўл қўйган хатоларни такрорлади. К.Родбертус ижодий фаолиятининг сўнгги йиллари қийматнинг мехнат назариясидан узоқлашиб майда ишлаб чиқарувчилар манфаатига мос тушувчи жамиятни қайта қуриш лойиҳаларини эълон қилиш билан боғлиқ бўлади.

Похожие

Иктисодий фаолият ва ишлаб чикариш. товар ишлаб чикариш ва пул

Аудиторлик назоратининг вужудга келиши ва ривожланиш йуллари

Товар ишлаб чикариш ва пул

Солиқлар ва солиққа тортишнинг вужудга келиши ва ривожланиш тарихи

Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари