Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари - Экономика - Рефераты

Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

231 KB

И шлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари Режа : 1. Ишлаб чиКариш омиллари ва унинг таркиби 2. Ишлаб чиКариш жараёнининг мазмуни 3. Ишлаб чиКаришнинг умумий ва пировард натижалари 4. Ишлаб чиКариш имкониятлари ва унинг чегараси 5. Ишлаб чиКаришнинг самарадорлиги ва унинг кўрсаткичлари

Бу мавзуда бир бири билан узвий боглиК бўлган ишлаб чиКариш омиллари ва ишлаб чиКариш жараёнига тегишли муаммолар Караб чиКилади. Дастлаб ишлаб чиКаришнинг омиллари тавсифланади, ишлаб чиКаришнинг маКсади ва мазмуни очиб берилади, сўнгра унинг натижалари ва самарадорлиги билан боглиК масалалар баёни берилади. Таҳлилда «ишлаб чиКариш имконияти» тушунчасига ҳам ўрин ажратилади. Мавзунинг охирида кейинги Кўшилган маҳсулот ва унинг камайиб бориши, кейинги Кўшилган меҳнат ва капитал унумдорлигининг пасайиб бориши Конунининг мазмунига тегишли маржиналистик гоялар билан танишасиз. 1. Ишлаб чиКариш омиллари ва унинг таркиби. Моддий ва маънавий неъматларни яратиш, хизматлар кўрсатиш инсон ҳаёти, унинг яшаши ва камол топиши учун моддий асосдир. Шунинг учун ишлаб чиКаришнинг тўхтовсиз такрорланиши ва уни ривожлантириш ҳар доим энг муҳим иКтисодий Конуният ва объектив заруриятдир. ҳар Кандай жамиятда ишлаб чиКаришнинг амалга ошиши, энг аввало унинг рўй бериши учун бу жараёнда Катнашадиган омиллар мавжуд бўлмоги лозим. ИКтисодиётнинг тизими ва шаклидан Катъий назар ишлаб чиКариш ёки хизмат кўрсатишнинг ҳамма соҳалари учун умумий бўлган учта омил: ишчи кучи, меҳнат Куроллари ва меҳнат предметлари бўлиши шарт. Ишчи кучи деб инсоннинг меҳнат Килишга бўлган аКлий ва жисмоний Кобилиятларининг йигиндисига айтилади. Ишчи кучи меҳнат Кобилиятига эга бўлган кишилар учун хосдир. Лекин ишчи кучи инсоннинг ўзи эмас ёки унинг меҳнати ҳам эмас, унинг Кобилиятидан иборатдир. Меҳнат Куроллари деб, инсон унинг ёрдамида табиатга, меҳнат предметларига таъсир Киладиган воситаларга айтилади (машиналар, станоклар, тракторлар, Курилмалар, ускуналар ва бошКалар). Меҳнат предметлари эса бевосита меҳнат таъсир Киладиган, яъни маҳсулот тайёрланадиган нарсалардир (ер-сув, хом-ашё ва бошКа турли материаллар).

Меҳнат предметлари табиатда тайёр ҳолда учраши мумкин ёки олдинги даврдаги меҳнат маҳсулоти, яъни хом-ашё бўлиши мумкин. Меҳнат Куроллари ва меҳнат предметлари биргаликда ишлаб чиКариш воситалари деб юритилади. Бу эса меҳнат жараёнининг табиатидан келиб чиКади; шунинг учун ҳам ишлаб чиКариш воситалари ҳамма ижтимоий-иКтисодий тизимлар, инсоният тараККиётининг ҳамма босКичлари учун хосдир. Меҳнат воситаларини меҳнат предметларига таъсир этиш ҳарактерига кўра бир нечта катта гуруҳларга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга машиналар, механизмлар, станоклар, ускуналар, турли хил аппаратлар ва бошКалардан иборат меҳнат Куролларини киритиш мумкин. Уларнинг ёрдамида ишчи табиат ашёлари ва кучларига бевосита таъсир Килади ва бу ашёларни ўзининг истеъмоли учун зарур бўлган шаклга келтиради. Иккинчи гуруҳга материалларни саКлаш учун мўлжалланган меҳнат воситалари /цистерналар, турли хил бочкалар, Кувурлар, омборлар ва бошКалар/ киритилади. Учинчи гуруҳга ишлаб чиКариш жараёнида бевосита Катнашмайдиган меҳнат воситалари киради. Лекин бу воситаларсиз ишлаб чиКариш жараёнининг амалга ошиши мумкин эмас ёки тўла ва самарали амалга ошмаслиги мумкин. Буларга бинолар, йўллар ва бошКалар мисол бўла олади. ҳозирги фан-техника инКилоби даврида ишлаб чиКаришнинг ривожланишида меҳнат предметларининг аҳамияти ошиб бормоКда. Материалларнинг табиатда тайёр ҳолда учрамайдиган янги турлари яратилмоКда. Ишлаб чиКариш омиллари инсоният тараККиётининг ҳамма босКичлари учун умумий бўлса-да, бу омилларга турли адабиётларда турлича таъриф беришади ва уларни турлича тушунтиришади. Жумладан «Сиёсий иКтисод» дарсликларида ишлаб чиКаришнинг икки омили: моддий ва шахсий омиллари мавжудлиги тан олинади. Бунда меҳнат Куроллари ва меҳнат предметлари (ер-сув, ер ости бойликлари каби табиий бойликлар ҳам) ишлаб чиКариш воситалари дейилади ва ишлаб чиКаришнинг моддий омилини ташкил этади, ишчи кучи эса унинг шахсий омили деб

юритилади. ҳозирги бозор иКтисодига доир кўпчилик адабиётларда эса ишлаб чиКаришнинг тўрт омили: меҳнат, капитал, ер-сув, тадбиркорлик Кобилияти тан олинади. Бу ерда ишчи кучи билан меҳнат ўртасидаги фарКни англаб олиш жуда муҳимдир. Бизга маълумки, меҳнат турли омилларнинг ҳаракат жараёнидир. Ишчи кучи, юКорида айтганимиздек, инсоннинг меҳнатга бўлган аКлий ва жисмоний Кобилияти, унинг билим, малака даражаси билан биргаликда ишлаб чиКаришга Катнашишига тайёр турган омил бўлиб хизмат Килади, меҳнат эса ишлаб чиКариш воситалари ва ишчи кучининг Кўшилиши натижасида содир бўладиган ва маълум самара олишга Каратилган фаолиятдир. Шунинг учун биз меҳнат деган тушунчани эмас, балки ишчи кучи деган тушунчани ишлаб чиКаришнинг омили деб биламиз ва ишлаб чиКариш омиллари ишчи кучи, капитал, ер-сув ва тадбиркорлик Кобилиятидан иборат деб таъкидлаймиз. Ишчи кучи инсоннинг меҳнатга бўлган аКлий ва жисмоний Кобилиятларининг йигиндиси бўлганлиги учун бозор иКтисодиёти даврида инсон эмас, меҳнат жараёни ҳам эмас, балки ишчи кучи сотилади, унинг бозори бўлади. Шунинг учун ҳозирги кунда кенг Кўлланилаётган меҳнат бозори тушунчаси ўрнига ишчи кучи бозори, меҳнат ресурслари ўрнига ишчи кучи ресурслари дейилса тўгри бўлар эди. Ишчи кучи асосий ишлаб чиКарувчи кучдир. Чунки у ҳамма моддий воситаларни ва пул маблагларини ҳаракатга келтиради, улардан унумли фойдаланади. Капитал тушунчаси ҳам турли адабиётларда турлича талКин Килинади. Кўпчилик капитал тушунчасини тарихий тушунча деб Караб, унинг капитализмга хослигини исботлайди ва капитални ўз эгасига Кўшимча Киймат келтирувчи Киймат, ўз-ўзидан кўпаювчи, ўсувчи Киймат деб ҳисоблайди. ҳозирги даврдаги айрим гарб иКтисодчилари ҳам, масалан, Дж. Кларк, Л. Вальрас, И. Фишерлар капитални даромад келтирувчи, фойда келтирувчи, фоиз келтирувчи Киймат деб Карайдилар.

Катор гарб иКтисодчиларининг фикрини келтириб и. ф. д. проф. В.Д. Камаев ўзининг раҳбарлигида чиККан дарсликда ҳам «ҳаКиКатдан ҳам — капитал ўзидан ўзи кўпаювчи Киймат» деб ёзади. Лекин Америка ва Европа мамлакатларидан кириб келган «Экономикс» дарсликлари ва бошКа айрим адабиётларда капитални ҳамма ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида Кўлланиладиган моддий воситалардан, яъни ҳамма турдаги машиналар, асбоб-ускуналар, иншоотлар, завод-фабрикалар, омборлар, транспорт воситалари ва бошКа шу кабилардан иборат деб кўрсатади, унга пул ва товарни киритмайди. Бундан кўриниб турибдики, айрим иКтисодчилар капиталистик иКтисодий тузумнинг социал моҳиятини очиш учун масалага бир томонлама Караб, ишлаб чиКариш омилларининг Кийматига эътиборни кучайтирган. Јарбдаги касбдошларимизнинг айримлари ҳам капитални бир томонлама, яъни унинг Киймат тарафини эътиборга олган бўлса, бошКалари эса иКтисодий тушунчаларнинг тарихийлигини эътибордан четда Колдириб, унинг моддий объектини, нарса ва ҳодисаларнинг ашёвий томонини кўрсатадилар, шунинг учун улар капитални доимий, ўзгармас тушунча деб, ишлаб чиКариш воситаларини капитал деб атайдилар. Биз бу икки хил тушунчани бир танганинг икки томони, бир тушунчанинг, яъни капитал тушунчасининг икки томони: унинг бир томони моддий ва ашёвий кўриниши, иккинчи томони эса унинг Киймат кўриниши эканлигини эътиборга оламиз ва уни бозор иКтисодиёти шароитида капитал деб ишлатамиз. Биз капитал деганда ўз эгаларига даромад келтирадиган ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатишнинг ҳамма соҳаларида ишлатиладиган ишлаб чиКариш воситаларини, сотишга тайёр турган товарларни, янги воситалар ва ишчи кучини сотиб олишга мўлжалланган пул маблагларини, уларнинг ашёвий томони ва Кийматининг бирлигини тушунамиз. Бу ерда капитал турли шаклда: пул, ишлаб чиКариш воситалари, товар ва бошКа моддий воситалар шаклида бўлиши мумкин.

ҳамма адабиётларда ерга деярли бир хил тушунча берилади, яъни ер-сув деганда тупроК унумдорлиги, ўтлоКлар, яйловлар, сув, ҳаво, ўрмон, Казилма бойликлар, умуман табиий ресурслар тушунилади. Бозор иКтисодиёти шароитида катта эътибор бериладиган омиллардан бири тадбиркорлик Кобилиятидир. Тадбиркор деб, иКтисодий ресурслар: ишлаб чиКариш воситалари ва ишчи кучи ресурсларининг, табиий ресурсларнинг бир-бирига Кўшилишини таъминлайдиган ташкилотчи, янгиликка интилувчи ташаббускор, иКтисодий ва бошКа хавфдан, жавобгарликдан КўрКмайдиган довюрак кишиларга айтилади; бу хислатлар эса тадбиркорлик Кобилияти деб юритилади. ҳозирги даврда айрим адабиётларда ахборот ва унинг воситаларини, экологияни ҳам алоҳида омил деб кўрсатадилар. Бизнинг фикримизча улар ер ва капиталда ўз ифодасини топади. Ишлаб чиКариш жараёнида биз юКорида санаб ўтган омилларнинг ҳаммаси Катнашади, улар бир-бирини тўлдиради, бир-бирига таъсир Килади. Улардан бири бўлмаса ишлаб чиКариш бўлмайди ёки самарасиз бўлади, кўзланган маКсадга эришиб бўлмайди. Икки ёки бир нечта ишлаб чиКариш омилларининг бир-бирига ўзаро таъсири натижасида вужудга келган маҳсулот (товар ёки хизмат) ҳажмининг ўзгариши ишлаб чиКариш функцияси дейилади. Ишлаб чиКаришнинг омиллари доимо бир хил бўлиб турмайди, улар сифат ва миКдор жиҳатдан ўзгаришда, ривожланишда бўлади. Ишлаб чиКариш воситалари ривожланиб, борган сари мураккаб машиналар, асбоб-ускуналар, станоклар вужудга келади. Шунингдек ишчи кучи ҳам онги, малакаси ошган, янги машиналарни яратадиган, улардан унумли фойдаланадиган бўлиб боради. Ишлаб чиКариш омиллари бир-бирига боглиК ва ўзаро таъсирда бўлади, бирининг ўзгариши иккинчисига таъсир Килади. Ишлаб чиКариш омилларининг ўзаро таъсир усули технологияда ўз ифодасини топади. Кишилар буюмларнинг илгари маълум бўлмаган хусусиятларини англаб, товар ва хизматларнинг янги турларини тайёрлаш сирларини билиб оладилар, илгор технологияни Кўллайдилар, янги материаллардан, энергия турларидан

фойдаланадилар. Ишлаб чиКариш омилларининг ва технологиянинг ўзгариши ишлаб чиКаришни ташкил этишнинг мазмуни ва шаклининг ўзгаришига, унинг такомиллашувига сабаб бўлади. 2. Ишлаб чиКариш жараёнининг мазмуни. Ишлаб чиКариш жараёни - бу кишиларнинг истеъмоли учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматларни яратишга Каратилган маКсадга мувофиК фаолиятидир. Моддий ва маънавий неъматлар яратиш, турли хизматлар кўрсатиш жараёни кишилар фаолиятининг асосий томони, чунки бу жараёнда кишилар ўртасида бўладиган муносабатлар бошКа ҳамма соҳаларда – айирбошлаш, таКсимот ва истеъмол соҳаларида рўй берадиган муносабатларнинг хусусиятларини ва йўналишини белгилаб беради. Маълумки, ҳар Кандай ишлаб чиКариш, биринчи навбатда, меҳнат жараёнидир ёки бошКача Килиб айтганда, табиатдаги бор нарсаларнинг кўринишини ўзининг истеъмоли учун мувофиК ҳолга келтириш учун Килинган фаолиятдан иборатдир. Ана шу меҳнат жараёнида кишилар, энг аввало, табиат билан, унинг кучлари ва ашёлари билан ҳамда бир-бирлари билан ўзаро маълум муносабатда бўладилар. Ишлаб чиКариш жараёнида бўладиган бу муносабатларнинг характерини, шаклларини ва хусусиятларини ўрганиш ва уларни билган ҳолда ишлаб чиКаришни онгли ташкил этиш олий маКсадга, яъни чекланган иКтисодий ресурслардан унумли фойдаланилган ҳолда кишиларнинг ўсиб борувчи эҳтиёжларини Кондириш маКсадига эришишнинг бирдан-бир йўлидир. Моддий неъматлар ишлаб чиКариш ва хизматлар кўрсатишнинг ички Конуниятлари ва унинг ривожланиш хусусиятлари кўпгина иКтисодчи олимлар томонидан кўрсатиб берилган. Улар меҳнат кишилар яшашининг умумий асосидир деб таърифлайдилар. Демак, меҳнат истеъмол Кийматларини яратувчи сифатида, фойдали меҳнат сифатида кишиларнинг яшаши учун ҳеч Кандай ижтимоий шаклларга боглиК

бўлмаган ҳолда абадий табиий заруриятдир, меҳнат бўлмаганда киши билан табиат ўртасида модда алмашинуви ҳам мумкин бўлмас эди. Кишилар ўзларининг онгли маКсадга мувофиК унумли меҳнати билан табиат моддаларининг шаклларини ўзгартирадилар ва истеъмоли учун зарур бўлган маҳсулотни вужудга келтирадилар. Меҳнат жараёнида кишилар би- лан табиат ўртасида моддалар алмашинуви билан бирга инсоннинг ўзи ҳам ҳар томонлама камол топиб боради, яъни кишилар ўзининг меҳнатга бўлган Кобилиятини, билимини оширади ва уларни амалда Кўллашни кенгайтириб боради. Шундай Килиб, меҳнат жараёни истеъмол Кийматларни вужудга келтириш учун маКсадга мувофиК Килинадиган ҳаракатдир, табиат яратган нарсаларни киши истеъмоли учун ўзлаштириб олишдир, киши билан табиат ўртасидаги модда алмашувининг умумий шартидир, киши ҳаётининг абадий табиий шароитидир. Ишлаб чиКариш жараёни инсоният тараККиётининг ҳамма босКичларига, ҳамма мамлакатларга, эл-юртларга ва халКларга хос бўлиб, умум инсоний категориядир (тушунчадир). Шунинг учун бу жараён узоК тарихга эга бўлиб, оддий тош ва ёгоч Куроллардан фойдаланиб, энг содда овчилик ва деҳКончилик Килишдан тортиб то ҳозирги замон мураккаб технологиясига асосланган роботсозлик, самолётсозлик, компьютер техникаларини, замонавий радио ва телевидение воситаларини ишлаб чиКаришгача бўлган йўлни босиб ўтди. ҳозирги даврда мамлакатимиз ҳудудида бир неча юзлаб тармоКлар ва соҳаларда халКимизнинг истеъмоли ва ишлаб чиКаришнинг ўзи учун зарур бўлган истеъмол буюмлари ва асбоб ускуналар ишлаб чиКарилади. Ишлаб чиКаришнинг энг йирик соҳалари саноат, КишлоК хўжалиги, транспорт ва алоКа, Курилиш, савдо, тайёрлов идоралари, моддий – техник таъминот, коммунал ва уй – жой хўжаликлари, турли хил хизмат кўрсатиш соҳалари ва бошКалардан иборат. ҳар бир мамлакат ўз тараККиётининг шу даврдаги босКичи учун зарур ва Кулай бўлган тармоКлар таркибини вужудга

келтиришга ҳаракат Килади. Бунда ресурслар чекланганлиги ҳисобга олиниб ишлаб чиКаришни ўстириш ва халКнинг талабини Кондириш учун ўта зарур бўлган, мамлакат мудофаа Кобилиятини мустаҳкамлашга, чет эллар билан бўладиган ҳамкорликни юксалтиришга имкон берадиган тармоКларга алоҳида эътибор берилади. Турли мулк шаклларининг тенг ҳуКуКлилиги Карор топаётган ҳозирги ўтиш даврида аҳолига турли хизматлар кўрсатиш миКдори ҳам ўсмоКда. Ўзбекистон ЯИМда хизматларнинг улуши 2000 йилда 36,8 фоизни ташкил Килиб, унинг 8,1 фоизи транспорт ва алоКага, 9,5 фоизи савдо ва умумий овКатланишга, 19,2 фоизи бошКа хизматлар улушига тўгри келди. Бу эса Республикамиз ҳукуматининг кейинги йилларда аҳолининг турмуш шароитини яхшилаш учун олиб бораётган комплекс тадбирлари /индивидуал меҳнат фаолияти, кооперация, ижара пудрати, ер, мулк, тадбиркорлик, солиКлар тўгрисидаги Конунлар/ натижасидир. Хўжалик юритишнинг янги шакли ва усулларининг аҳолига хизмат кўрсатиш, КишлоК хўжалиги маҳсулотларини, турли чиКиндиларни Кайта ишлаш усулларининг иКтисодиётимизга кириб келишининг объектив сабаби меҳнаткашларни товар ва хизматлар билан таъминлаш соҳаларини ривожлантиришдир. Бозор иКтисодиётига ўтиш шароитида меҳнат фаолиятининг муҳим томони бўлган уй хўжалиги имкониятларидан фойдаланиш /касаначилик, ҳунармандчилик, нонвойлик, уй богча ва яслилари очиш, репетиторлик, Кўшимча дарс ўтиш/ ички имкониятлардан фойдаланишнинг муносиб йўлларидан бири ҳисобланади, чунки бу усул Кўшимча бинолар Курилишини талаб Килмайди ва маблагни тежашга имкон беради ва шу билан бирга хизматлар турини ва миКдорини купайтиради. Маълумки, бизда иш ваКтининг анчагина Кисми уй-рўзгор ишига тўгри келмоКда. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига Караганда, мамлакат аҳолиси уй-рўзгор ишларига йилига сарфлаган ваКт ижтимоий ишлаб чиКаришга сарфланган иш ваКтига Караганда кўпроК экан. Бунинг устига

уй-рўзгор ишлари талайгина Кувватни талаб Килади. Ушбу ва шунга ўхшаш бошКа мисоллар маиший хизматлар кўрсатиш соҳаларини янада ривожлантириш, уй-рўзгор ишларини механизациялаш имконини берадиган машина ва асбоб – ускуналарни кўплаб ишлаб чиКаришни талаб этади. Эҳтиёжлар тури Канча кўп бўлса шунга биноан ишлаб чиКаришнинг тармоК ва соҳалари ҳам кенгайиб боради. Уларни ўрганиш осон бўлиши учун ишлаб чиКариш икки катта соҳага: моддий ва номоддий ишлаб чиКаришларга бўлинади. Моддий ишлаб чиКариш соҳасида зарурий моддий неъматлар яратилади, номоддий соҳада эса турли хил маънавий неъматлар яратилади ва хизматлар кўрсатилади. Бу икки соҳа бир-бири билан чамбарчас богланган ҳолда ривожланади ва бир-бирига таъсир кўрсатади. Республика миллий иКтисодиётида товарлар ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларининг ЯИМдаги мутлоК миКдори ва нисбий улуши Куйидаги маълумотлар билан характерланади. Республика ЯИМда товарлар ва хизматлар улуши (жорий бозор баҳоларида)* 1-жадвал. Кўрсаткичлар 1999 2000 млрд. сўм % млрд. сўм % Ялпи ички маҳсулот 2128, 7 100,0 3194, 5 100,0 Шу жумладан: ишлаб чиКарилган товар-лар Киймати; кўрсатилган хизматлар Киймати. 1070, 5 772,4 50,2 36,4 1614, 2 1173, 9 50,5 36,8

*Манба: Социально-экономическое положение Республики Узбекистан за 2000 год. Тошкент-2001.8-бет. Моддий ишлаб чиКариш соҳаси ўз навбатида икки бўлинмадан — биринчи ва иккинчи бўлинмалардан иборат бўлади. Биринчи бўлинмада ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатиш корхона ва ташкилотларининг ишлаб чиКариш истеъмоли учун зарур бўлган воситалар — станок, машина, асбоб- ускуна, хом ашё ва турли материаллар ишлаб чиКарилади. Иккинчи бўлинмада эса халК истеъмоли учун зарур бўлган истеъмол товарлари ишлаб чиКарилади. Биринчи бўлинмада ишлаб чиКаришдан чиККан товарлар шу йилнинг ўзида иккинчи бўлимда ва хизмат кўрсатиш соҳаларида ишлаб чиКариш воситаси сифатида ишлатилиши мумкин, иккинчи бўлинмада яратилган товарлар ва номоддий соҳа хизматлари ўз навбатида биринчи бўлинма учун зарурдир. Шунинг учун улар ўртасида доимо иКтисодий алоКалар ва муносабатлар содир бўлиб туради. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, ишлаб чиКариш жараёни жамият тараККиётининг ҳамма босКичлари учун хос бўлган умумий ҳодиса бўлса- да, кишилар, соҳалар, корхоналар ўртасида маълум шаклдаги ўзаро муносабатсиз амалга ошиши мумкин эмас. Шунинг учун ишлаб чиКариш жараёни ҳамиша маълум бир ижтимоий шаклда, яъни шу даврда амал Килаётган ишлаб чиКариш муносабатларига мос ҳолда амалга ошади. Бозор иКтисодиёти шароитида ҳар Кандай ишлаб чиКариш, бир томондан истеъмол Киймати яратишдир, иккинчи томондан, моддий воситалар ва меҳнатнинг сарфланиши, янги Кийматнинг яратилиши, бошКача Килиб айтганда, Кийматнинг ўсиш жараёнидир. ҳар Кандай маҳсулот, шу жумладан бозор шароитидаги ёки унга ўтиш давридаги меҳнат маҳсули ҳам икки хил хусусиятга эга: истеъмол Кийматига, яъни маълум бир нафлиликка ва Кийматга эга бўлиб, жонли ва буюмлашган меҳнат сарфининг маълум миКдорини ўзида мужассамлаштиради. Бу товарнинг ўзаро боглиК ва ҳамиша бир-бирини таКозо Киладиган икки

томонидир (бу ҳаКда кейинги мавзуда батафсилроК тўхталамиз). Шунинг учун ҳам ишлаб чиКариш жараёнига ҳамиша унинг пировард маКсади билан биргаликда Каралади. Ишлаб чиКаришнинг маКсади чекланган ресурслардан унумли фойдаланиб, кишилар эҳтиёжини Кондириш экан, унинг самараси товар ва хизматларнинг натурал ва Киймат жиҳатдан ўсишида кўринади. Шу нуКтаи назардан олганда ишлаб чиКариш жараёни ҳамиша нафлиликни, яъни истеъмол Кийматини яратиш, кўпайтириш ва Кийматларнинг ўсиш жараёни ҳисобланади, унинг асосий маКсади эса, истеъмол Кийматни, яъни нафли товарни яратишдан иборат бўлади. Ишлаб чиКаришнинг чекланган ресурслардан фойдаланган ҳолда кишилар эҳтиёжини Кондиришга Каратилиши ва шунга зарур бўлган сифат ва миКдорда истеъмол Киймати яратишни бош маКсад Килиб Кўйиши унинг ижтимоий йўналишини ифода этади. Лекин бу умумий ижтимоий йўналиш аниК кишиларнинг, тадбиркорларнинг манфаати билан боглангандагина амалга ошади. Бозор иКтисодиёти шароитида ёки унга ўтиш даврида ҳар бир мулк эгаси ёки тадбиркор маълум миКдорда фойда олишни, сарфланган воситаларига, пул маблагларига нисбатан кўпроК Кийматга эга бўлишни маКсад Килиб Кўяди. Шунинг учун ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатиш жараёни бир томондан, истеъмол Кийматларини яратиш жараёни бўлса, иккинчи томондан, Кийматнинг ўсиш жараёни бўлиб ҳисобланади. Масалан, тадбиркор ишлаб чиКаришни ташкил этиш учун ҳар бир тоннаси 1000 сўмдан 100 тонна, ҳаммаси бўлиб 100 минг сўмлик пахта толаси сотиб олди дейлик. У шу пахта толасидан ип йигиради, Кўлланилган асосий воситалар амортизацияси, энергия ва бошКа харажатлар 20 минг сўмни, иш ҳаКи 30 мингни ташкил этса, 30 минг сўмлик фойда оладиган бўлса ҳаммаси бўлиб яратилган маҳсулотнинг Киймати 180 минг сўмни, Кўшилган Киймат 80 минг сўмни ташкил этган бўлади. Агар биз 80 минг сўмлик Кўшилган Кийматдан 20 минг сўмини амортизация, энергия ва бошКалардан иборат моддий харажатлар, яъни олдиндан яратилган Кийматлар деб Карасак 60 минг сўмлик Киймат, яъни 30

минг сўмлик иш ҳаКи ва 30 минг сўмлик фойда шу ишлаб чиКариш жараёнида ҳосил Килинган янги Киймат ҳисобланади. Бозор иКтисодиёти шароитида ишлаб чиКариш жараёнининг икки томонини Куйидагича ифода этишимиз мумкин. Ишчи кучи ва ишлаб чиКариш воситалари (буюм шакллари) Меҳнат жараёни ёки истеъмол Киймати яратилиш жараёни Истеъмол К иймати, яъни нафлилиги Ишлаб чиКаришнинг омиллари Ишлаб чиКариш жараёни Натижа: товар ва хизматлар Капитал: ишлаб чиКариш воситалари ва ишчи кучи Киймати Кийматнинг ўсиш жараёни Сарфланган ва Кўшилган Киймат 3-чизма. Ишлаб чиКариш жараёнининг икки томони. Ишлаб чиКариш жараёни икки томонлама таҳлил Килиб ўрганилганда уни тўгри тушуниш мумкин бўлади. Бу ерда шуни ҳисобга олиш лозимки, олдинги ишлаб чиКариш жараёнидан чиККан ишлаб чиКариш воситалари Киймати кўпаймаган ҳолда ўзи Канча бўлса шу миКдорда аниК меҳнат билан ишлаб чиКарилган товарлар ва хизматлар Кийматига ўтказилади. Бу ишлаб чиКариш жараёнида Катнашаётган айрим табиий кучлар Кийматга эга эмас, шунинг учун улар истеъмол Кийматини ҳосил Килишда омил сифатида

Катнашса ҳам, лекин Кийматнинг ташкил топишида Катнашмайди. Ишлаб чиКариш жараёнининг икки томонлама табиати унинг натижаларининг ҳам икки томони борлигини кўрсатади.

3. ÈØËÀÁ ЧÈ К ÀÐÈØÍÈÍÃ ÓÌÓÌÈÉ ÂÀ ÏÈÐÎÂÀÐÄ ÍÀÒÈÆÀËÀÐÈ ҳар бир корхона ёки ишлаб чиКариш бўгинида турли омилларнинг биргаликда ишлатилиши натижасида маҳсулот, яъни товар ва хизматлар вужудга келади. Лекин бундай корхоналар сони жуда кўпдир. Масалан, 2001 йил бошида Ўзбекистонда рўйхатга олинган хўжаликлар сони 203,3 мингта эди. Юзаки Караганда ҳар бир корхонадаги индивидуал ишлаб чиКариш бир- биридан ажралган ҳолда мустаКилга ўхшаб кўринади. Аммо хилма-хил товарлар ва ресурсларнинг узлуксиз оКимида индивидуал маблагларнинг ҳаракатлари бир-бири билан Кўшилиб, ўралиб чатишиб кетади. Чунки айрим олинган индивидуал ишлаб чиКарувчиларнинг фаолияти ва айрим маблаглар, маҳсулотларнинг ҳаракати ўзаро боглангандир. Шу сабабли, индивидуал меҳнатларнинг ҳаракати Кўшилиб кетиши, бутун ижтимоий ишлаб чиКаришнинг, жами яратилган товар ва хизматларнинг ҳаракатини билдиради. Демак, ижтимоий ишлаб чиКариш ўзаро богланган ва алоКада бўлган барча индивидуал ишлаб чиКаришларнинг йигиндисидир. ҳар бир индивидуал ишлаб чиКариш, унинг сармояси ва ресурслари эса ижтимоий ишлаб чиКаришнинг ажралмас бир бўлагидир. Ижтимоий ишлаб чиКариш, яъни турли омилларнинг ҳаракати натижасида жуда кўп турдаги товарлар ва хизматлар массасидан иборат бўлган миллий маҳсулот вужудга келади. Республикамизда олдинги даврда мамлакат бўйича ишлаб чиКаришда вужудга келтирилган маҳсулотлар йигиндиси ялпи ижтимоий маҳсулот деб аталган. Ялпи ижтимоий маҳсулот кўрсаткичида йил мобайнида яратилган моддий неъматлар йигиндиси ҳисобга олинган, унда хизмат кўрсатиш соҳаларида вужудга келтирилган маънавий неъматлар ва хизматлар Киймати акс этмаган. Лекин бир ишлаб чиКариш соҳасидан чиККан хом ашё, материаллар, ёнилги ва энергияларнинг Киймати бошКа соҳаларда ишлатилиб, бир неча бор такрор-такрор ҳисобга олиниб, маҳсулотнинг ҳажми сунъий равишда ошириб кўрсатилган, истеъмолга бориб тушадиган тайёр маҳсулот эса ундан бир неча баробар кам бўлган.

Мана шу такрор ҳисоблашларга барҳам бериш учун ҳозир миллий ҳисоб тизимига ўтилиб, энди Мамлакатда вужудга келтирилган маҳсулотлар, яъни товарлар ва хизматлар йигиндиси ялпи миллий маҳсулот деб атала бошланди. Ялпи миллий маҳсулот - бу маълум ваКт давомида, масалан, бир йилда яратилган ва бевосита истеъмолчиларга бориб етадиган барча тайёр маҳсулот ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосидаги Киймати. Миллий маҳсулот моддий неъматлар ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатиш соҳалари йиллик фаолиятининг умумий самараси бўлиб ҳисобланади. Ички миллий маҳсулот ҳам худди шу мазмунда тушунилади. Ялпи миллий маҳсулот билан ички миллий маҳсулотнинг фарКи шундаки, ялпи миллий маҳсулотга мамлакат ичидаги ва турли мамлакатлардаги корхоналарда вужудга келтирилган, Кўшма корхоналар ҳиссасига (мамлакатимиз ҳиссасига) тўгри келадиган маҳсулотлар киради. БошКа мамлакатлар ёки фуКаролар томонидан бизнинг мамлакатимиз ҳудудидаги Курилган корхоналар маҳсулоти, Кўшма корхоналардаги маҳсулотда уларнинг ҳиссаси ҳисобга олинмайди. Ички миллий маҳсулотда эса мамлакат ҳудудида ишлаб чиКарилган ҳамма маҳсулот ва хизматлар (бошКа мамлакатлар корхоналари, Кўшма корхоналарда яратилган ҳамма товар ва хизматлар Кўшилиб) ҳисобга олинади. ҳозирги пайтда Ўзбекистонда кўпроК ички миллий маҳсулот кўрсаткичи ҳисобга олинмоКда. Шунинг учун биз бундан кейин ички миллий маҳсулот тўгрисида гап юритамиз. Мулкдорлар ҳамда ишчилар ўзларига керак бўлган истеъмол буюмларини Каердан оладилар? Иккинчидан, ишлаб чиКаришни такрор олиб бориш ва кенгайтириш учун улар ишлаб чиКариш воситаларини Каердан оладилар? Учинчидан, ишлаб чиКарилган маҳсулотнинг Кайси Кисми мулкдор, тадбиркор ва давлатнинг эҳтиёжларини, Кайси Кисми ишчи ва хизматчиларнинг эҳтиёжларини Кондира оладилар?, деган саволлар тугилади. Бу масалани ҳал этиш учун ички миллий маҳсулотнинг таркибий Кисмларини билиш ва таҳлил Килиш лозимдир. Чунки ички миллий

маҳсулотнинг ҳар бир таркибий Кисми ишлаб чиКаришнинг муҳим самараси бўлиб ҳисобланади. Жами ижтимоий маҳсулот билан ялпи ёки ички миллий маҳсулот ўртасидаги фарКни аниК тушуниш учун Куйидаги жадвал маълумотларидан фойдаланамиз. 2-жадвал. Ишлаб чиКарилган миллий маҳсулотнинг тузилиши (раКамлар ихтиёрий олинган). Хомаш ё ёнилги Кўшилган Киймат Ички миллий Жами ижтимои й матери ал-лар Амортиза ция Иш ҳаКи Тўланган солиКлар ва тўловлар Фойда маҳсуло т махсулот Истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситалари Киймати (С) Зарури й махсул от ( V ) Кўшимча маҳсулот ( M ) Пахта ишлаб чиКариш 40 30 30 20 20 100 140 Пахтани Кайта ишлаш 140 40 50 25 30 145 285 ТўКимачил ик 285 50 60 30 40 180 465 Тикувчилик 465 45 50 35 30 160 625 Жами 930 165 190 110 120 585 1515 с=1095 v=190 m=230 585 1515

Бундан кўриниб турибдики, жами ижтимоий маҳсулот 1515 бирликни ташкил этади, ички миллий маҳсулот эса 585 бирликни ташкил этади. Лекин бу ерда шуни айтиш лозимки, мамлакат миКёсида такрор ҳисобга йўл Кўймаслик учун ялпи ва ички миллий маҳсулотни ҳисоблашда сотиб олинган хом ашё, ёнилги ва материаллар Киймати ҳисобга олинмайди, фаКат Кўшилган Киймат ҳисобга олинади, уларнинг йигиндиси эса ялпи ёки ички миллий маҳсулот ҳажмини кўрсатади. Аммо ҳар бир корхона ва тармоК учун сотилган товар маҳсулоти ички миллий маҳсулотдан эмас, балки жами яратилган ижтимоий маҳсулотдан иборатдир. Масалан, бизнинг мисолимизда пахтани Кайта ишлаш корхонаси ишлаб чиКарган ва сотган маҳсулот 285 бирликни, ички миллий маҳсулот ҳисобига кирадиган Кўшилган Киймат эса 145 бирликни ташкил этади. Сотилган маҳсулотнинг (285) 140 бирлиги хом ашё, ёнилги ва материалларни сотиб олиш учун ишлатилади. Шунинг учун биз бу мавзуда корхоналар ва тармоКлар яратган йиллик миллий маҳсулот ҳаКида гапирганда кўпроК жами ижтимоий маҳсулотни назарда тутамиз. Ялпи ва ички миллий маҳсулотлар ҳаКида эса ушбу китобнинг кейинги бўлимида батафсил тушунтирилади. Миллий маҳсулот турли корхоналарда ва тармоКларда яратилса-да, уларни умумлаштириб, асосан икки таркибда, яъни натурал буюмлашган ҳолда ва Киймат таркибида ҳисобга олинади. Уларнинг ўзгариши жамиятнинг иКтисодий ривожланиш динамикасини акс эттиради. Моддий буюмларнинг ишлатилиши, ишлаб чиКариш ёки шахсий истеъмол воситаси бўлиб хизмат Килишга мувофиК миллий маҳсулот ўзининг натурал буюмлашган шакли бўйича икки Кисмдан: ишлаб чиКариш воситалари ва истеъмол товарларидан ташкил топади. Кейингиси ўз навбатида истеъмол буюмларидан ва аҳолига кўрсатилган турли хизматлардан иборат бўлади. Ишлаб чиКариш жараёнини давом эттириш учун, биринчидан, истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситаларини фаКат Киймат ҳолидагина эмас,

балки уни моддий буюм шаклида ҳам Кайта тиклаш зарур. Бунинг учун албатта ички миллий маҳсулот таркибида маълум миКдорда ишлаб чиКариш воситалари натурал шаклда мавжуд бўлиши керак. Иккинчидан, ишчи кучининг Кайта тикланиши учун мулк эгалари ва тадбиркорларнинг шахсий истеъмоли учун миллий маҳсулот таркибида зарур истеъмол буюмлари мавжуд бўлиши шарт. Шунинг учун ҳам миллий маҳсулот икки хил товар маҳсулот сифатида мавжуд бўлади, бу эса ўз навбатида, икки йирик бўлинмалар ўртасида товар айирбошлаш имконини беради. Ички миллий маҳсулот фаКатгина натурал жиҳатдан эмас, балки Киймат жиҳатдан ҳам ҳисобга олинади ва унинг Киймат таркиби таҳлил Килинади. Миллий маҳсулот Киймат жиҳатдан уч Кисмдан иборат бўлади, яъни: Ишлаб чиКариш жараёнида истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситаларининг, яъни улар Кийматининг маҳсулотга ўтган Кисми (С). Янгидан вужудга келтирилган маҳсулотнинг бир Кисми, яъни, ишчиларга тегишли Кисми зарурий маҳсулотнинг Киймати (У). Янгидан вужудга келтирилган маҳсулотнинг мулкдорлар, тадбиркорлар ва жамият учун ишлаб чиКарилган Кўшимча маҳсулот Киймати (М) дан иборатдир. БошКача Килиб айтганда, олдинги ишлаб чиКариш жараёнларида яратилган ва ушбу жараёнда истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситаларининг Кийматидан ҳамда шу ишлаб чиКариш жараёнида яратилган янги Киймат, яъни соф миллий маҳсулотдан иборатдир (ММ=МС+СММ). Чунки миллий маҳсулотнинг бир Кисмидан ишлаб чиКариш жараёнида истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситаларининг ўрнини Коплаш учун фойдаланилади. Ишлаб чиКаришнинг узлуксиз давом этиши ва ривожланиши учун истеъмол Килинган ишлаб чиКариш воситалари ҳар Кандай асбоб- ускуналар, хом ашё, ёКилги ва бошКа ёрдамчи материаллар ўрнини тўлдириб туриши талаб Килинади. Бунинг учун миллий маҳсулотнинг бир Кисмидан фойдаланилади. Демак, соф миллий маҳсулот бевосита ишлаб чиКаришда банд бўлган менежерлар, ишчилар, деҳКонлар ва мухандислар, техник ходимларнинг

янгидан сарф Килинган меҳнати билан яратилган зарурий маҳсулотдан ва Кўшимча маҳсулотдан иборатдир. Зарурий маҳсулот деб ишчи ва хизматчилар иш ваКтининг бир Кисми бўлган зарурий иш ваКтида яратилган ишчи кучини нормал ҳолатда саКлаш ва Кайта тиклаш учун зарур бўлган маҳсулотга айтилади. Зарурий маҳсулот соф миллий маҳсулотнинг муҳим Кисми бўлиб, бевосита ишчи ва хизматчиларга тегишлидир. Соф маҳсулотнинг зарурий маҳсулотдан ортиКча Кисми, яъни Кўшимча иш ваКтида яратилган Кисми Кўшимча маҳсулот дейилади. Бу Кўшимча маҳсулот тадбиркорларга ва мулкдорларга ҳамда давлатга тегишлидир. Зарурий ва Кўшимча маҳсулот жамият тараККиётининг деярли ҳамма босКичларига хосдир. Лекин улар ўртасидаги нисбат турли даврларда турлича бўлади. Ибтидоий жамоа тузумининг дастлабки даврида жамоадош ҳамма кишиларнинг ваКти фаКат зарурий маҳсулотни, яъни яшаш учун энг зарур маҳсулотни топиб ейиш билан банд бўлган. Кейинчалик, яъни бу тузумнинг охирларига келиб, Кисман меҳнат унумдорлиги ошиб, зарурий маҳсулотдан ортиКча, яъни Кўшимча маҳсулот пайдо бўлган ва унинг айрим кишилар томонидан ўзлаштирилиши натижасида хусусий мулк пайдо бўлган. Кишилик жамияти тараККиётининг Кулдорлик, феодализм ва капитализм деб аталмиш босКичларида Кўшимча маҳсулотнинг мавжудлиги ҳаКида хеч ким мунозара Килмайдилар. СобиК Социалистик жамиятда кўпгина иКтисодчилар Кўшимча маҳсулот фаКат хусусий мулкчилик даврига хос деб тушуниб, ижтимоий мулк мавжуд бўлган даврда у бўлмайди деб келдилар. Лекин улар корхоналар олаётган фойда маҳсулотнинг Кайси Кисми эканлигини, давлат бошКаруви, мудофаа, таълим, фан-маданият учун маблаглар Каердан олинишини тушунтириб бера олмас эдилар. 1965 йиллардан кейингина зарурий ва Кўшимча маҳсулот иКтисодий адабиётларда тушунтирила бошланди. ҳозир,

бозор иКтисодиётига ўтиш даврида ҳам бу тушунчани рад Килувчи кишилар топилади. Лекин бундай иКтисодчиларга мулкдорлар ва тадбиркорлар олаётган фойда, фоиз, дивиденд даромадлари, давлат солиКлари, ер рентаси каби пул кўринишидаги даромадларнинг туб манбаи нима, улар миллий маҳсулот Кайси Кисмининг таКсимотдаги ҳаракат кўриниши? – деб сўрасангиз жавоб бера олмайдилар. Фойда ва бошКа турли кўринишдаги даромадлар манбаини билмаслик нима учун товарларни ишлаб чиКарувчи корхоналар зарар кўради- ю, уни сотувчилар фойда кўради деган саволларга ҳам жавоб беришда ожизликка олиб келади. Улар иКтисодий ҳодиса ва жараёнларнинг туб илдизига тушунмаганлар, балки унинг юзаки томонларини ўрганиш билангина чекланиб Колганлар. Кўшимча маҳсулотни рад Килиш ўрнига унинг мазмунини, ҳаракат шаклларини пухта ўрганиб, янада кўпайтириш ва таКсимланишини такомиллаштириш йўлларини Кидиришга куч сарфлаш маКсадга мувофиК ҳисобланади. ҳар бир корхонада, тармоКда Кўшимча маҳсулотни кўпайтириш асосан уч йўл билан – ишловчилар сонини кўпайтириш, иш кунини узайтириш ва иш куни чегараси ўзгармаган ҳолда зарурий иш ваКтини камайтириш эвазига Кўшимча иш ваКтини кўпайтириш йўли билан амалга оширилади. Иш кунини узайтириш йўли билан олинган Кўшимча маҳсулот абсолют Кўшимча маҳсулот деб, иш куни ўзгармаганда зарурий иш ваКтини камайтириб, Кўшимча иш ваКтини кўпайтириш эвазига олинган Кўшимча маҳсулот эса нисбий Кўшимча маҳсулот деб аталади. Йил давомида олинган Кўшимча маҳсулотлар йигиндиси Кўшимча маҳсулот массаси, унинг зарурий маҳсулотга нисбати эса (фоизда ифодаланиши) Кўшимча маҳсулот нормаси деб юритилади. Агар Кўшимча маҳсулот нормасини m 1 , массасини m, зарурий маҳсулотни v билан белгиласак Кўшимча маҳсулот нормаси m 1 =m|v 100% кўринишдаги формула билан аниКланади. Кўшимча маҳсулот бозор

иКтисодиёти ва унга ўтиш шароитида Кўшимча Киймат шаклида намоён бўлади. Ишлаб чиКариш жараёнида ҳосил бўлган Кўшимча Киймат сотилиш жараёнида фойдага айланади. Фойдадан давлат солиК сифатида, ссуда капитал эгалари эса фоиз сифатида, ер эгалари рента сифатида ўз улушларини оладилар. Фойданинг Колган Кисми эса тадбиркорларнинг соф фойдаси бўлиб, унинг ҳисобидан ўзларининг истеъмолини Кондиради, инвестицияни, турли социал йўналишдаги ишларни амалга оширадилар. Кўриниб турибдики, Кўшимча маҳсулотни кўпайтириш ҳеч кимга зарар бермайди, аксинча жамият аъзоларининг ҳаммаси учун манфаатлидир. Маълумки, Кўшимча маҳсулот билан зарурий маҳсулот ўртасида ҳар доим зиддият ва алоКадорлик бўлади. Уларнинг ҳар иккаласида ҳам бутун халК хўжалигини ривожлантириш ва жамият аъзоларининг фаровонлигини ошириш маКсадлари йўлида фойдаланилади. Лекин уларнинг соф миллий маҳсулотдаги ҳиссаси турли омиллар таъсирида, масалан, техника тараККиётининг ривожланиши, ижтимоий ишлаб чиКариш таркибининг ўзгариши, меҳнат унумдорлигининг ошиши натижасида ўзгариб туради. Меҳнат унумдорлигининг ўсиши натижасида зарурий маҳсулотнинг абсолют миКдори ўсган ҳолда соф миллий маҳсулотдаги ҳиссаси камайиб, Кўшимча маҳсулотнинг ҳиссаси ошиб боради. ҳозирги даврдаги бозор иКтисодиётига доир адабиётларда ишлаб чиКариш омиллари билан унинг самаралари ўртасидаги боглиКликни ишлаб чиКариш функцияси деб аташади. Масалан, Ишлаб чиКариш омиллари ер /Е/, капитал /К/ ва ишчи кучи /И/дан иборат деб фараз Килсак, олинган маҳсулотни /М/ деб олсак, ишлаб чиКариш функцияси М=Ф /Е. К. И/ дан иборат бўлади. Бу формула ишлаб чиКаришга жалб Килинган омилларининг, яъни сарфларнинг ҳар бирлиги эвазига олинган маҳсулотни билдиради ва эътиборни кам ресурс сарфлаб, кўпроК маҳсулот олиш имкониятини Кидиришга Каратади. Ундан ташКари, бу кўрсаткич ҳар бир маҳсулот

бирлигини ишлаб чиКаришга ва кўпайтириш мўлжалланган маҳсулот ҳажмини ишлаб чиКаришга Канча ресурс сарфи талаб Килинишини аниКлаш имконини беради. Ишлаб чиКаришда фойдаланиладиган турли хил омиллар сарфини бирданига ёки уларнинг айрим турларини кўпайтириш йўли билан маҳсулот ҳажмини кўпайтириш мумкин. Лекин бошКа омиллар ва шароитлар тенг бўлгани ҳолда айрим омиллар сарфини ошириш йўли билан маҳсулотни чексиз кўпайтириб бўлмайди. Масалан, фирма ёки корхонада ишлаб чиКариш бинолари, машина, станок ва бошКа асбоб – ускуналар сони ва сифати ўзгармаган ҳолда ишчилар сонини ва хом ашёни кўпайтириш йўли билан маҳсулотни маълум миКдорда ошириш мумкин. Бунда бино ва асбоб- ускуналардан фойдаланиш даражаси оширилади, яъни улар тўхтовсиз ишлатилади, илгари бир сменада ишлаётган бўлса энди икки ёки уч сменада ишлатишга эришилади. Аммо маълум даражага боргандан кейин Кўшимча жалб Килинган ишчи кучи ёки хом ашёлар самараси камаяди. Иккинчидан, ишлаб турган ишчилар сони ўзгармаган ҳолда уларни янги техника ва технологиялар билан Куроллантириш, яъни ҳар бир ишчига тўгри келадиган капитал миКдорини ошириш ҳисобига ҳам маҳсулотни кўпайтиришга эришиш мумкин. Лекин бу жараён ҳам чексиз эмас. Бунда омиллардан фойдаланиш ва уларнинг миКдорини ошириш эвазига олинган маҳсулотни уч хил ўлчамда ўлчайдилар: умумий маҳсулот, ўртача маҳсулот ва Кўшилган маҳсулот. Умумий маҳсулот жалб Килинган асосий капитал, ишчи кучи, хом ашё ва материаллардан фойдаланиш эвазига олинган маҳсулотнинг мутлоК ҳажмидир. Ўртача маҳсулот эса жалб Килинган ҳар бир ишчи кучи ёки капиталнинг бир бирлигига тўгри келадиган маҳсулотга айтилади. Бу эса умумий маҳсулот миКдорини умумий омил (ишчи кучи ёки капитал) миКдорига бўлиш йўли билан аниКланади. ЎМ=М/И. К.

Кўшилган маҳсулот деб энг сўнгги Кўшилган омил капитал ёки ишчи кучи эвазига ўсган маҳсулотга айтилади. Масалан, ўтган йили 100 нафар ишчи кучи ёрдамида 100 минг сўмлик маҳсулот олинган бўлса, бу йил 120 ишчи кучи ишлаб 130 минг маҳсулот олинса, 20 нафар Кўшилган ишчи, 30 минг эса Кўшилган маҳсулот бўлади. Бу охирги Кўшилган маҳсулот (ўсган) миКдорини сўнгги Кўшилган (ўсган) ишчи кучи ёки капитал миКдорига бўлиш йўли билан Кўшилган омил, яъни Кўшилган капитал ёки Кўшилган ишчи кучи унумдорлиги аниКланади. Яъни КМ=  М/  К ёки КМ=  М/  И Бу тушунчаларни Куйидаги жадвалда янада аниКроК ифодалаш мумкин. 3-жадвал. Кўшилган маҳсулот ва Кўшилган омиллар унумдорлиги 1-йил 2-йил Кўшилган миКдор Кўшилган омиллар унумдорлиги  М/  О Жалб Килинган капитал минг сўм ҳисобида 120 150 30 1 Ишчи кучи (ишчилар сони) 100 120 20 - Олинган умумий маҳсулот 100 130 30 1,5 Ўртача маҳсулот: 100 130 30 - А) минг сўм капиталга 0,83 0,87 0,04 - Б) 1 ишчига 1 1,08 0,08 - Бу жадвалдан кўриниб турибдики, иккинчи йили биринчи йилга Караганда омиллар миКдори оширилган, улар охирги Кўшилган омиллар деб

юритилади. Шунингдек маҳсулот ҳам ўсган, ана шу 30 бирликдаги ўсган маҳсулот охирги Кўшилган маҳсулот деб юритилади. ҳар бир Кўшилган омил эвазига олинган Кўшилган маҳсулот эса Кўшилган омил унумдорлиги деб айтилади. Јарб адабиётларида Кўшилган маҳсулотни аниКлаш учун ҳамма омиллар олинмайди, балки алоҳида олинган бир омил олиб кўрсатилади. Масалан, бошКа шароитлар тенг бўлганда хом ашё ёки ишчи кучининг ўсганлиги назарга олиниб, унинг эвазига олинган, яъни Кўшилган маҳсулот аниКланади. ЮКорида айтганимиздек, алоҳида олинган омил эвазига Кўшилган маҳсулот маълум даражага боргандан кейин камая бошлайди. Бу камайиш айниКса унинг ҳар бирлиги эвазига Кўшилган маҳсулотда аниК сезилади. Мана шу Кўшилган омил унумдорлигининг пасайишига Караб, маржиналистларнинг вакиллари унумдорликнинг камайиб бориш Конуни деган Конунни кашф Килишган. Уларнинг гояси бўйича ҳар бир кейинги Килинган харажат ёки омил олдингисига Караганда кам самара беради ва оКибатда умумий ўртача маҳсулот ҳам пасайиб кетади. Бу Конунни улар иКтисодиётнинг универсал Конуни деб эълон Киладилар ва уни исботлаш учун кўпдан – кўп ер бир бирлигига (гектарга) сарфланган Кўшимча капитал унумдорлигининг пасайиб боришини кўрсатадилар. Бу Конун эълон Килинганига 100 йилдан кўпроК ваКт ўтди, у даврларда фан-техника етарли ривожланмаган эди. Бундай шароитда у тўгри бўлган. Лекин ҳозирги фан-техника ва технология тез ривожланиб, янгиликлар ишлаб чиКаришга жорий Килиниб турган даврда бу Конуннинг амал Килмаслиги деярли ҳамма адабиётларда ва ҳамма иКтисодчи олимлар томонидан тан олинмоКда.

Шундай Килиб кейинги жалб Килинган омил ёки харажат унумдорлигининг пасайиб бориш Конуни Куйидагича тўрт ҳолатда амал Килиши мумкин. Ишлаб чиКаришнинг бошКа омиллари ўзгармай фаКат бир омил тўхтовсиз оширилганда; Фан-техника тараККий этмаганда ёки ишлаб чиКаришга жалб Килинмаганда; Омиллар ўртасидаги миКдорий ва сифатий нисбатлар бузилганда; Шарт-шароитни ҳисобга олмасдан харажатлар кўр-кўрона амалга оширилганда; БошКа ҳолатларда у Конун амал Килмайди. 4 . Ишлаб чиКариш имкониятлари ва унинг чегараси. ИКтисодиёт назарияси фани, мавжуд чекланган иКтисодий ресурслардан Кандай Килиб фойдаланилганда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини тўлароК Кондириб бориш мумкин? - деган муаммо устида бош Котиради. Бунда, биринчидан иКтисодий ресурслардан фойдаланишнинг турли хил муКобил вариантлари мавжуд бўлиши кўзда тутилиб, улардан энг самаралиси, яъни жамият эҳтиёжларини анча тўлароК Кондирадиган миКдорда товар ва хизматларни ишлаб чиКариш имконини берадиган турини танлаб олишга ҳаракат Килинади. Иккинчидан, иКтисодий ресурслар нисбатан чекланганлиги сабабли жамият аъзоларининг барча эҳтиёжларини бирданига Кондириш мумкин бўлмайди. Шунинг учун жамиятга Кайси маҳсулотларни ишлаб чиКариш, Кайсиларидан ваКтинча воз кечиш лозимлигини ҳал Килиш, яъни танлашни амалга ошириш зарур бўлади. Шундай танлаш орКали, ресурсларнинг мавжуд даражасида маҳсулот олишнинг аниКланган энг юКори миКдори жамиятнинг ишлаб чиКариш имкониятини кўрсатади. Жамиятнинг ишлаб чиКариш имкониятидан тўлиК фойдаланиш учун, иКтисодий ресурсларнинг

тўлиК бандлигига эришиш ва ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажмини таъминлаш зарур. ТўлиК бандлилик деганда биз ишлаб чиКаришга яроКли бўлган барча ресурслардан тўла унум билан фойдаланишни тушунамиз. Ишчи мажбурий ишсиз бўлиб Колмаслиги, иКтисодиёт ишлашни хохлаган ва унга лаёКатли бўлган барчани иш билан таъминлаши зарур, ҳайдаладиган ерлар ёки капитал ускуналар ҳам бўш Колмаслиги лозим. Ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажми, ресурсларни самарали таКсимлашни, яъни улардан маҳсулотнинг умумий ҳажмига энг кўп ҳисса Кўшадиган Килиб фойдаланишни ва мавжуд технологияларнинг энг яхшисини Кўллашни ҳам билдиради. Бозор иКтисодиёти шароитида ишлаб чиКариш имкониятларининг маълум чегараси бўлади. Ишлаб чиКариш имконияти чегарасини жадвал маълумотларидан фойдаланиб анча аниК тасвирлаш мумкин. (4-жадвал). Бу муаммонинг моҳияти Куйидагича: русурслар камёб бўлганлиги сабабли иКтисодиёт тўлиК бандлилик ва ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажмида ҳам товар ва хизматларни чекланмаган миКдорда ишлаб чиКаришни таъминлай олмайди. Ишлаб чиКариш имкониятлари чегараси тўгрисида яхшироК таъсаввурга эга бўлиш учун: Биринчидан, иКтисодиёт фаКат икки хил маҳсулот - нон ва тегирмон ишлаб чиКаради; (Бунда нон истеъмолчилик товарларини, тегирмон ишлаб чиКариш воситаларини билдиради). Иккинчидан, иКтисодий ресурслар миКдор ва сифат жиҳатдан ўзгармайди; Учинчидан, меҳнат унумдорлиги ва технология доимий бўлиб Колади, деб фараз Киламиз. Мавжуд ресурслар чекланганлиги сабабли иКтисодиётнинг тегирмон ва нон ишлаб чиКаришни бирданига кўпайтириб бориш имконияти чекланган. Ресурларнинг чекланганлиги маҳсулот ишлаб чиКаришнинг чекланганлигини

билдиради: Бундай шароитда тегирмон ишлаб чиКаришни ҳар Кандай кўпайтиришга, ресурсларнинг бир Кисмини - нон ишлаб чиКаришни камайтириш орКали эришади. Аксинча, агар нон ишлаб чиКаришни кўпайтириш афзал кўринса, бунинг учун зарур ресурслар фаКат тегирмон ишлаб чиКаришни КисКартириш ҳисобига олиниши мумкин. Куйидаги жадвалда жамият танлаш мумкин бўлган саноат тегирмонлари ва нон миКдорининг муКобил уйгунлашуви келтирилган. А - муКобил вариантга биноан, иКтисодиёт ўзининг бутун ресурсларини тегирмон, яъни ишлаб чиКариш воситаларини ишлаб чиКаришга йўналтиради. Е - муКобил вариантда эса мавжуд ресурслар тўлигича нон, яъни истеъмол буюмлари ишлаб чиКаришда фойдаланилади. 4-жадвал. Ресурслар тўлиК банд бўлаганда ишлаб чиКариш имкониятлари (тахминий маълумотлар). Маҳсулот тури МуКобил вариантлар А В С Д Е Нон (млн. дона) 0 1 2 3 4 Тегирмон (минг дона) 10 9 7 4 0 Бу ҳар икки муКобил вариант очиКдан-очиК амалга ошмайдиган нореал ҳисобланади, ҳар Кандай иКтисодиёт одатда ўзининг мавжуд умумий ресурслари ҳажмини ишлаб чиКариш воситалари ва истеъмол товарлари ишлаб чиКариш ўртасида таКсимлаши зарур. А - муКобил вариантдан Е - вариант томон истеъмол товарлари, Е дан А вариантга томон ишлаб чиКариш воситаларини ишлаб чиКариш кўпайиб боради. Жадвалдаги асосий гоя Куйидагича: ҳар Кандай ваКт оралигида иКтисодиёт тўлиК бандлилик ва ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажмида У маҳсулотни кўпроК олиши учун Х маҳсулотнинг бир Кисмидан воз кечиши зарур. ИКтисодий ресурслар камёб бўлганлиги сабабли, иКтисодиёт Х ва У маҳсулотни бир ваКтда кўпайтира олмайди.

Ишлаб чиКариш имконияти ҳаКидаги тушунчани чуКурлаштириш учун жадвалда келтирилган маълумотларни чизмада тасвирлаймиз. Чизмада кўрсатилганидек, оддий икки ўлчамли графикдан фойдаланиб, тегирмон (ишлаб чиКариш воситалари) ишлаб чиКариш ҳаКидаги маълумотларни тик ўККа, нон (истеъмолчилик товарлари) ишлаб чиКариш ҳаКидаги маълумотларни эса ётиК ўККа жойлаштирамиз. Ишлаб чиКариш имконияти эгри чизигидаги ҳар бир нуКта икки хил маҳсулот ишлаб чиКаришнинг Кандайдир энг кўп ҳажмини кўрсатади. Нон ва тегирмон ишлаб чиКаришнинг ҳар хил уйгунлашувини амалга ошириш учун жамият улардаги мавжуд ресурсларнинг тўлиК бандлилиги ва ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажмини таъминлаши зарур. Нон ва тегирмоннинг барча уйгунлашуви уларнинг энг кўп миКдорини кўрсатиб, бу барча мавжуд ресурслардан эса самарали фойдаланиш натижасида олиниши мумкин. Ишлаб чиКариш имконияти эгри чизигдан ташКарида жойлашган ҳар Кандай нуКтага (масалан W) ресурсларнинг мавжуд ҳажми ва ишлаб чиКаришнинг мавжуд технологиясида эришиб бўлмайди. Ж амият учун маҳсулотларнинг эришиб бўладиган ҳар хил уйгунлашувларидан танлаб олиш имконияти эгри чизиК ичида жойлашади. Жамият бу маҳсулотлар уйгунлашувидан бирортасини танлаши зарур: кўпроК тегирмон ишлаб чиКариш камроК нон ишлаб чиКаришни билдиради ва аксинча. Хар Кандай маҳсулотнинг Кандайдир миКдорини олиш учун, воз кечишга тўгри келадиган бошКа маҳсулот миКдори бу маҳсулотнинг муКобил ишлаб чиКариш ҳаражатлари деб аталади. Т егирмон (минг) Р А 10 9 В 8 7 С

6 W 5 4 Д 3 2 1 Е 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Нон ( млн. ) Q 1-график. Ишлаб чиКариш имкониятлари эгри чизиги Биз иКтисодиёт ресурсларнинг тўлиК бандлилиги ва ишлаб чиКаришнинг тўлиК ҳажми билан характерли деб ҳисобладик. Агар банд бўлмаган ресурслар бўлса ёки ресурслари самарасиз фойдаланилса (тўлиК фойдаланилмаса) иКтисодиёт жадвалда кўрсатилган ҳар бир муКобил вариантдагидан камроК маҳсулот ишлаб чиКарган ва бу чизмада келтирилган ишлаб чиКариш имконияти эгри чизигининг ичида жойлашган бўлур эди. Агар ресурсларнинг миКдори ва сифати ҳамда технология ўзгарса иКтисодиётда ишлаб чиКаришнинг умумий ҳажми ҳ ам (ишлаб чиКариш имконияти эгри чизигининг ҳолати) ўзгаради. Мавжуд ресурсларнинг кўпайиши ҳар бир вариантда битта ёки ҳар иккала маҳсулот ишлаб чиКариш ҳажмининг кўпайишига олиб келади. Биз тахлилда технология доимий ёки ўзгармай Колади деб ҳисобладик. ХаКиКатда техника ва технология доимий такомиллашиб, ўзгариб боради. Дастлаб техника тараККиёти фаКат ишлаб чиКариш воситаларининг такомиллашувига , анча самарали машина ва ускуналарининг яратилишига олиб келади , деб ҳисоблаймиз. Бунда техника тараККиёти ишлаб чиКариш имкониятларининг ошишига олиб келади, жамият ресурсларнинг ўзгармаган миКдорда кўпроК товарлар ишлаб чиКариш имкониятига эга бўлади.

ИКтисодий ўсиш маҳсулотнинг кўпроК умумий ҳажмини ишлаб чиКариш лаёКати бўлиб, у ресурслар таклифининг кўпайиши ва техника тараККиёти натижаси ҳисобланади. ИКтисодий ўсиш ресурсларнинг тўлиК бандлигида иКтисодиётнинг ҳам нон ва ҳам тегирмон ишлаб чиКаришнинг кўпроК ҳажмини таъминлаши ҳисобланади. Т ургун иКтисодиёт кўпроК У маҳсулот олиш учун Х маҳсулотнинг бир Кисмидан воз кечишга мажбур бўлса, динамик, ўсиб борувчи иКтисодиёт Х ва У маҳсулотларнинг кўпроК миКдорига эга бўлиш лаёКатини билдиради. Одатда иКтисодий ўсиш жамиятнинг ҳар хил маҳсулотлар ишлаб чиКариш бўйича Кувватининг мутаносиб кўпайишига олиб келмайди. Айрим маҳсулот турларини ишлаб чиКариш ҳажми кўпайиши, бошКалари ўзгаришсиз Колиши мумкин. 5 . Ишлаб чиКаришнинг самарадорлиги ва унинг кўр саткичлари. Ишлаб чиКариш самарадорлиги ва у ни ошириш масаласи хар доим иКтисодиёт назарияси фанининг долзарб муаммоси сифатида, унинг диККат марказида бўлиб келади. АйниКса ҳозирги пайтда бу масала янада кескин КўйилмоКда. Бунинг сабаби шундаки, ишлаб чиКариш самарадорлигини оширмасдан туриб мамлакатимиз олдида турган муҳим масала мустаКил иКтисодий тараККиётни жадаллаштириш вазифасини амалга ошириб бўлмайди. Самарадорликнинг иКтисодий мазмуни сифатида ҳар доим ишлаб чиКаришнинг провард натижаси билан унга авансланган ресурслар, маблаглар ёки Килинган ҳаражатлар ўртасидаги нисбат тушинилад и. Лекин, турли социал-иКтисодий тизимлар шароитида шу жамиятнинг маКсади дан келиб чиКиб, самарадорлик муаммосининг туб моҳияти ўзгаради. Бозор иКтисоди ёти шароитида ишлаб чиКаришнинг асосий маКсади фойда олишга Каратилганлиги сабабли ҳар бир иКтисодий субъект кўпроК фойда олишга интилади. Шунинг учун ҳам ишлаб чиКаришнинг самарадорлигини олинган фойданинг (Ф) ишлаб чиКаришга сарфланган ресурс ҳаражатларига ( МС+ ИХ ) нисбати МС+ИХ х 100% формуласи билан

аниКланади , яъни   1 100%   MC UX . Бу ер да Р 1 - фойда нормаси , МС - моддий сарфлар , U Х - иш хаКини миКдори . ИКтисодий адабиётларда самарадорлигининг бош мезони ҳаКида ҳам бир Канча фикрлар мавжуд . Айрим олимлар ишлаб чиКариш самарадорлигининг бош мезони фойда, бошКа бирлари эса ялпи миллий маҳсулот, cоф маҳсулот, учинчилари миллий даромад, тўртинчилари эса Кўшимча маҳсулот деб кўрсатадилар. Биз хозир бу ерда фикрларнинг Кайси бири тўгри эканлиги ҳаКида батафсил тўхтолмаймиз, лекин шуни айтиш керакки, кўпчилик олимлар томонидан бозор иКтисоди ёти шароитида самарадорли к нинг бош кўрсаткичи олинган фойданинг ҳаражатларга нисбати, яъни рентабеллик ёки фойдалилик даражаси билан белгиланади деб тан олинади. Ишлаб чиКариш самарадорлиги кўп Киррали масала бўлиб, бу айтилган биргина асосий кўрсаткичда, уни тўла равишда ҳар томонлама ифодалаб бўлмайди. Шунинг учун ишлаб чиКариш самарадорлигини тўла ифодалашда унда Катнашган омилларни нг унумдорлигини, улардан самарали фойдаланиш даражасини билдирадиган кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Бу лардан бири меҳнат унумдорлигидир. Меҳнат унумдорлиги деб ишчи кучининг ваКт бирлиги мобайнида маҳсулот яратиш Кобилиятига айтилади ва ишлаб чиКарилган маҳсулотнинг /истеъмол Кийматининг/ сарфланган меҳнат миКдорига нисбати билан белгиланади. Сарфланган меҳнат миКдори эса ишланган ваКт билан, киши ку н и, киши соати ва ҳ.к. билан белгиланади. Агар меҳнат унумдорлигини МУ, маҳсулотни М билан, сарфланган иш ваКтини эса - В билан белгиласак, меҳнат унумдорлиги Куйидагича аниКланади : МУ=М/В Меҳнат унумдорлиги сарфланган жонли меҳнатнинг ҳар бир бирлиги эвазига яъни киши ку н и, киши соати ҳисобига ишлаб чиКарилган маҳсулот миКдори билан аниКланади.

Самарадорликни аниКлашда капитал унумдорлиги деган кўрсаткичдан ҳ ам фойдаланилади ва унда ишлаб чиКаришда Катнашган капиталнинг ҳар бир бирлиги эвазига олинган маҳсулот, даромад ёки фойда билан аниКланади. Агар капитал унумдорлигини - КУ деб, ишлаб чиКаришда Катнашган капитал миКдорини - К, маҳсулотни - М, ялпи даромадни - ЯД билан, фойдани - Ф билан белгиласак Куйидаги формулалар ҳосил бўлади: КУ=М/К ; К У=ЯД/К ; К У=Ф/К ; Ишлаб чиКаришнинг муҳим омил ларидан бири ер ҳисобланиши сабабли ердан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичи ҳам аниКланади. Бу кўрсаткич олинган маҳсулот ҳажмининг ер майдонига (гектарга) нисбати билан ҳ исобланади . Самарадорликни аниКлашда бу кўрсаткичлардан ташКари маҳсулотнинг меҳнат сигими, материал сигими, энергия сигими деган кўрсаткичлар ҳам Кўлланилиб, улар ишлаб чиКарилаётган маҳсулотнинг ҳар бир бирлигини яратиш учун кетган, ёки ишлаб чиКариш учун зарур бўлган меҳнат, энергия ва моддий ашёлар миКдорини ифодалайди. Бу кўрсаткичларнинг ҳар бири ишлаб чиКаришда Катнашган турли омиллар самарадорлигини ифодалаб, бир-бири билан чамбарчарс боглиК ва бир-бирини тўлдиради. Ишлаб чиКариш самарадорлигини ошириш учун унга таъсир Киладиган омилларни ҳам билиш зарурдир. Ишлаб чиКариш самарадорлигини оширишга бир Канча омиллар таъсир Килади: Илмий-техник тараККиётни тезлаштириш ва унинг натижаларини тезлик билан ишлаб чиКаришда Кўллаш; Ишлаб чиКаришни рационал жойлаштириш, ихтисослаштириш ва кооперациялаш; ИКтисодиётнинг таркибий Кисмларини ва унинг ташкилий бўгинларини ўзгартириш; Ишлаб чиКарувчиларни рагбатлантириш ва уларнинг фаоллигини ошириш;

Мавжуд табиий, моддий ва меҳнат ресурсларидан оКилона, тежаб- тергаб фойдаланиш, янги, арзон, сифатли хомашё ва энергия турларини, экинларнинг янги ҳосилдор навларини, чорва молларининг маҳсулдор зотларини топиб ишлаб чиКаришга жорий Килиш; Кишиларнинг билим савиясини, малакасини ошириш, етук ишчи ва мутахассислар тайёрлаш. Бу санаб кўрсатилган омиллар ишлаб чиКариш самарадорлигини ошириш учун таъсир Киладиган асосий ва бутун иКтисод иёт нинг барча соҳалари учун умумий омиллардир. Булардан ташКари аниК олинган хўжаликларда, тармоКларда ва худудларда самарадорликни оширишнинг шу жойнинг шароитлари хусусиятидан келиб чиКадиган Канчадан-Канча омиллари борки, уларни топиб ишга солиш ва фойдаланиш самарадорликни кескин оширишнинг кенг имкониятлари бўлиб, ҳисобланади. Биз бу ерда ишлаб чиКариш самарадорлигини оширишнинг ҳамма омиллари тўгрисида батафсил тўхтала олмаймиз. Лекин унинг муҳим ва ҳозирги кунда республикамиз учун долзарб омилларидан бири бўлган илмий техника тараККиёти тўгрисида КисКача тўхталамиз. Фан-техника тараККиёти фан соҳасидаги ишлаб чиКариш Куроллари, технология, бошКариш ва бошКа кўпгина ўзгаришларни ўз ичига олади. Хозирги даврда фан-техника тез суръатлар билан тараККий КилмоКда ва у илгариги техника тараККиётига Караганда бирмунча афзалликларга эгадир. ҳозирги даврдаги фан-техника тараККиёти афзаллиги шундаки, илгор мамлакатларда фан янгиликлари тезлик билан ишлаб чиКаришга жорий Килинади, бинобарин фан бевосита ишлаб чиКарувчи кучга айланиб боради. Хозирги даврдаги ишлаб чиКаришнинг техник базасини мустаҳкамлаш электроника, радиоэлектроника, телемеханика, атом энергияси, химия ва бошКа фанларнинг эришган ютуКлари билан бевосита боглиКдир. Хуллас фаннинг эришган ютуКлари ишлаб чиКаришнинг тараККиёти учун ва унинг иКтисодий самарадорлиги учун чексиз имкониятлар очиб беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон давлати фан-техника тараККиётига

катта эътибор бериб, уни кескин жадаллаштиришни, техниканинг энг юКори унумдор ва самарадорликни таъминловчи янги туркумларни, принципиал жиҳатдан янги технологияларни кенг жорий этиш вазифасини КўймоКда. Фан тараККиётининг натижаси ва унинг ишлаб чиКариш билан яКинлашишининг муҳим белгиси такомиллашган, чидамли ва унумли меҳнат Куроллари ва предметларини вужудга келтириш ва ишлаб чиКаришга жорий Килиш ҳисобланади. Ишлаб чиКаришга янги унумли меҳнат Куроллари ва сифатли меҳнат предметлари Канча кўп кириб келса жонли меҳнат шунча кўп меҳнат воситалари ни ҳаракатга келтиради ва кўп истеъмол Киймати яратади. Давлатнинг инвестиция сиёсати ресурсларни фан-техника тараККиётининг илгор соҳалари бўлган авиация, машинасозлик саноатини, информатика, электроника, атом энергетикаси, ишлаб чиКариш соҳаларини комплекс механизациялаш, автоматлаштириш, янги материалларни яратиш ва буларга ишлов бериш технологияси сингари муҳим йўналишларига жалб Килишга Каратилгандир. Шунинг учун ҳам фан-техника тараККиётининг эволюцион ва революцион шаклларини фарКламоК лозим. Фан-техника тараККиётининг эволюцион шаклда ривожланиши деганда, унинг мавжуд технологияси асосида, машиналар ва ускуналар Кисман модернизациялаш асосида ривожланиши тушунилади. Революцион шаклда ривожланиши деганда эса, техниканинг энг сўнгги авлодларини Кўллаш, принципиал янги технологик тизимга ўтиш тушунилади. Фан-техника тараККиётининг кейинги шаклда ривожланиши юксак самара беради. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А.Каримов ўзининг асарларида иКтисод иёт нинг барча тармоКларини ҳозирги замон фан ва техникасининг энг янги ютуКлари билан Кайта Куроллантириш лозимлигини таъкидламоКда. Бунинг учун аввалом бор техника тараККиётининг асосини ташкил этувчи ишлаб чиКаришнинг ҳамма соҳаларини янги, унумдор, арзон техника билан Куроллантирувчи машинасозликни ривожлантиришга эътиборни КаратмоК лозимдир.

Асосий таянч тушунчалар Ишчи кучи – инсоннинг меҳнат Килишга бўлган аКлий ва жисмоний Кобилиятлари йигиндиси. Меҳнат Куроллари – инсоннинг табиатга, меҳнат предметларига таъсир Килишда восита бўлиб хизмат Киладиган нарсалар: машиналар, станоклар, тракторлар, плуглар, Курулмалар, ускуналар ва бошКалар. Меҳнат предметлари – бевосита меҳнат таъсир Киладиган, яъни маҳсулот тайёрланадиган нарсалар (ер – сув, хом ашё, материаллар ва бошКалар). Капитал – ишлаб чиКариш ва хизмат кўрсатишда ишлатилиб, ўз эгаларига даромад келтирадиган ишлаб чиКариш воситалари, товарлар ва пул маблагларидир. Ер-сув – тупроК унумдорлиги, ўтлоКлар, сувлар, ўрмон, Казилма бойликлардан иборат бўлган ва фойдаланишга тортилган табиий ресурслар. Тадбиркорлик Кобилияти – инсонда бўлган ташаббускорлик, ташкилотчилик, новаторлик, иКтисодий хавфдан, жавобгарликдан чўчимаслик ҳислатларининг бирлиги. Ишлаб чиКариш жараёни – кишиларнинг маКсадни кўзлаб амалга ошириладиган фаолияти бўлиб, истеъмоли учун зарур бўлган моддий ва маънавий неъматларни яратишга Каратилган жараён. Ишлаб чиКариш жараёни бир томондан истеъмол Кийматларини (нафлиликни) яратиш жараёни бўлса, иккинчи томондан Кийматнинг ўсиши жараёнидир. Ижтимоий ишлаб чиКариш – ўзаро боглиКликда ва доимий алоКада бўлган барча индивидуал ишлаб чиКаришларнинг бирлигидан иборатдар. Ишлаб чиКаришнинг умумий самараси – ишлаб чиКаришнинг пировард натижаси билан унга сарфланган ресурс харажатлари ўртасидаги нисбат. Ялпи ижтимоий маҳсулот – маълум бир даврда, масалан, бир йилда яратилган моддий неъматлар йигиндиси.

Ички миллий маҳсулот – бир йил давомида мамлакат ҳудудида вужудга келтирилган ва бевосита истеъмолчиларга етиб борадиган барча тайёр товарлар ва кўрсатилган хизматларнинг бозор баҳосида Киймати. Соф миллий маҳсулот – ишлаб чиКаришда ва хизмат кўрсатишда банд бўлган ходимларнинг сарфланган меҳнати, вужудга келтирган янги маҳсулот. У ички миллий маҳсулотдан ишлаб чиКариш жараёнида истеъмол Килинган асосий воситалар амортизациясини чегириб ташлаш йўли билан аниКланади. Зарурий маҳсулот – ишчи ва хизматчиларнинг зарурий иш ваКтида яратилган ва ишчи кучини нормал ҳолатда саКлаш ва Кайта тиклаш учун зарур бўлган маҳсулот. Кўшимча маҳсулот – ишчи ва хизматчиларнинг Кўшимча иш ваКтида яратилган маҳсулот бўлиб, соф маҳсулотнинг зарурий маҳсулотдан ошиКча Кисмидир. Кўшимча маҳсулот тадбиркорларга, мулкдорларга ва давлатга тегишлидир. Ишлаб чиКариш функцияси – ишлаб чиКариш омиллари билан унинг самаралари ўртасидаги боглиКликни билдиради. Кўшилган капитал – ишлаб чиКаришда мавжуд банд бўлган капитал миКдори устига янги Кўшимча равишда сарфланган капитал, бошКача Килиб айтганда капитал миКдорининг ўсган Кисми. Ўртача маҳсулот – жалб Килинган ишчи кучи ва капиталнинг бир — бирлигига тўгри келадиган маҳсулот миКдори. Кўшилган маҳсулот – сўнгги Кўшилган омил: капитал ёки ишчи кучи эвазига ўсган маҳсулот. Такрорлаш учун саволлар ва топшириКлар. Ишлаб чиКариш омиллари нималардан иборат? Капитал тушунчасига таъриф беринг ва унинг таркибига нималар киришини тушунтириб беринг. Ишлаб чиКариш жараёнининг мазмунини ва унинг икки томонини тушунтиринг.

Ишлаб чиКаришнинг умумий ва пировард натижаларини тушунтириб беринг. Йиллик миллий маҳсулотнинг таркиби нималардан иборат? Зарурий ва Кўшимча маҳсулот нима, Кўшимча маҳсулот нормаси ва массаси формуласини ёзиб тушунтиринг. Кўшилган меҳнат, Кўшилган капитал ва Кўшилган маҳсулот тушунчаларини изоҳлаб беринг. Кўшилган меҳнат ва капитал унумдорлигининг пасайиб бориш Конунини тушунтиринг.

Адабиётлар 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиклол ва тараккиёт йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон–бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т.; «Ўзбекистон», 1992. 3. Каримов И.А. Янги уй курмай туриб, эскисини бузманг. Т.; «Ўзбекистон», 1993. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йўлида. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 5. Каримов И.А. Максадимиз тинчлик, баркарорлик, хамкорлик. Т.; «Ўзбекистон», 1995 й. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т-1, Т.: «Ўзбекистон», 1996. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Ишлаб чикариш жараёни ва унинг натижалари

Иктисодий фаолият ва ишлаб чикариш. товар ишлаб чикариш ва пул

Товар ишлаб чикариш ва пул

Товар ишлаб чикариш. Пул

Саноат ишлаб чикаришининг асосий фондлари ва ишлаб чикариш кувватлари