Менежмент назарияси ва амалиёти ривожлантириш - Экономика - Рефераты

Менежмент назарияси ва амалиёти ривожлантириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Менежмент назарияси ва амалиёти ривожлантириш Режа: 1. Менежментнинг вужудга келиши ва ривожланиши. 2. Менежментнинг турли хорижий мактаблари табакаланиши. 3. Менежментнинг назария ва амалиётини Россияда ривожланиши. 4. Менежмент ривожланишида янги боскич.

Менежментнинг вужудга келиши ва ривожланиши. Хорижий менежмент монополистик капитализм даврида вужудга келган. Унинг шаклланишидан олдин бошқарув вазифаларининг ажратилиши, унга хос бўлган бошқарув меҳнатининг тарқалиши, унинг махсус назарий асос яратилишига эхтиёж ўсиши юз берди. Менежмент назариясини асосчилари Тейлор, Форд, Гильберт, Эмерсон, Файоль ва бошқалардир. Бошқарув назариясининг тарихан дастлабки йўналиши «классик» (анъанавий) мактаб номини олган. Бу мактабнинг вужудга келишида америкалик муҳандис ва тадқиқотчи Фредерик Тейлорнинг хизмати катта. Тейлор хизмат поғонасининг барча даражаларини АқШдаги Бстлегемдаги йирик металлургия корхонасининг кичик хизматчисидан бошқарувчисигача бўлган лавозимларни эгаллаган. У биринчилар қарорида ишлаб чиқаришнинг айрим жараёнларини ташкил этиш ҳамда бутун корхонани бошқаришга лмий ёндошишни қўллади. Унинг «корхонани илмий бошқариш асослари», «Бошқаришни илмий ташкил этишнинг тамойил ва усуллари», «Саноат корхоналарини маъмурий- техникавий ташкил этиш» каби ашхур асарлари хорижда чоп этилган ишлаб чиқаришни бошқаришни илмий ташкил этиш бўйича адабиётларнинг катта тўпламига асос солди. Тейлор меҳнат жараёнларини махсус функционал бошқариш зарурлигини асослаб берди, жисмонйи меҳнат билан бир қаторда ишлаб чиқаришни ташкил этишни таркибий унсурларга ажратиб кўрсатишга харакат қилган томонидан ишланган схемада ўлда-жўлда, пала-партиш ишлаш мумкин эмаслиги, ҳар бир нарса олдиндан ўйланган, ишнинг барча шартлари ва усуллари олдида аниқ, белгиланган бўлиши акс эттирилган. Тейлор киши ақл-заковатига катта эътибор берган. Масалан, у корхона устаси қуйидаги тўққиз сифатга эга бўлиши кераклигини таъкидлаган: 1) ақл-заковатга; 2) маълум мълумотга;

3) иш тажрибасига; 4) одобга; 5) ғайратга; 6) зийракликка; 7) халолликка; 8) тўғри фикр юритишга; 9) яхши саоматликка; шу билан бирга Тейлор бу сифатларнинг барчасига эга бўлган кишини топиш жуда мушкул эканлигини айтган. Кўпчилик фақат учта сифатга эга бўлади - улар оддий иш хақи тўланадиган ишга олиниши мумкин. Бу сифатларнинг тўрттасига эга бўлган киши нисбатан кўп хақ тўланадиган ишга олиниши керак. Бешта сифатни ўзида жам этган кишини топиш анча мушкул, олти, етти, саккиз сифатга эга кишини топиб бўлмайди. Агар юқорида санаб ўтилган тўққиз сифатга эга бўлган киши топилса, уни уста лавозимига эмас, бошқарувчи лавозимига қабул қилиш лозим. Тейлор айниқса иш жойларини ташкил этиш.ю ишлашнинг мақбул усулларини танлаш, аниқ вазифаларни белгилаш, кишиларни тўғри танлаш ва ишга қўйишга алоҳида ахамият берарди. У томонидан ишлаб чиқаришни бошқариш бўйича қатор тавсиялар ишланган. Масалан, у бошқариш бўйича фаолиятнинг 8 та вазифасини ажратиб кўрсатган: 1. Ишларни бажариш ва тақсимлаш тартиби; 2. Чизмалар ва қўлланмаларни тузиш; 3. Вақтни меъёрлаш ва меҳнатга хақ тўлаш; 4. Интизомга риоя қилиш; 5. Иш услубларини белгилаш; 6. Ускуналар иш тартибига риоя қилиш; 7. Ускуналарни таъмирлаш ва сақлаш 8. Сифатни назорат қилиш. Тейлорнинг функционал бошқарув тизими хозирги даврда саноатда қўлланмасада, бошқариш жараёнини функционал тақсимлаш ғоясидан

бошқаришнинг тартибли (линейний) тизимидан ҳам фойдаланади. Тейлор маъмурият ва таъминловчи ижтимоий жихатларни хисобга олиш муҳимлигини таъкидлаб, бу ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқаришнинг муҳим тамойилларидан бири эканлигини айтган. У ижтимоий демагогия усулларини инкор этмай, улардан фойдаланишни тавсия қилган. У ишчилар ва тадбиркорлар ўртасида «синфий хамжихатлик»ни таъминлаш, улар ўртасида мунозарага йўл қўймаслик заруриятига таянган ва уни менежментнинг энг мехим вазифаларидан бири деб хисоблаган.тейлор фикрига биноан, бундай вазифани фақат илмий жихатдан ташкил этилган бошқарув тизими - менежмент назариясигина ҳал этиши мумкин. Тейлоризм илмий бошқарув харакатини бошлаб берди. Бу харакат АқШни қамраб олиб, бошқа капиталистик мамлакатларга ҳам ёилди. Тейлор тизими илмий менежмент ривожлиниши учун асос бўлиб хизмат қилди. Иқтисодиётни бошқариш соҳасининг яна бир йирик назариётчиси - Гаррингтон Эмерсон (1853-1931) эди. У «Унумдорликнинг ўн икки тамойили» асарини ёзиб, бу асарда у биринчи бўлиб инсон фаолиятини мақбуллаштиришга қарашлар тизимини баён қилиб берди. Эмерсон қуйидаги тамойилларга асосланган максимал меҳнат унумдорлигига эришиш усулини ишлаб чиқди. 1. Аниқ белгиланган ғоя ва мақсудлар; 2. Ақли расолик; 3. Асосли маслаҳат; 4. қатъий интизом; 5. Ходимларга нисбатан адолатли муносабат; 6. Марказлаштириш; 7. Тезкор, ишончли, тўлиқ, аниқ ва доимий хисоб; 8. Меъёр ва тартиб; 9. Шароитни нормаллаштириш; 10. Операцияларни меъёрлаш; 11. Ёзма стандарт қўлланмалар;

12. Унумдорлик учун рағбатлантириш. Ўз хулосаларига қўшимча қилиб бошқариш услубини баён қилиш билан муаллиф классик концепцияга салмоқли хисса қўшди. Саноат корхоналарини ташкил этиш ва бошқариш масалаларини ўрганган яна бир америкалик иқтисодчи Гамильтон Черч (1866-1936) ўз диққат эътиборини бошқаришнинг умумий назарий тамойилларига қаратди. Америкалик бошқа назариётчилардан фарқли Г.Черч тайёр қонун - қоидаларни тавсия қилмаган. У барча саноат корхоналарини бошқаришнинг умумий назарий тамойилларини белгилаб берди, бошқарувнинг умумий вазифалари билан уни ташкил этиш тамойилларини кўрсатиб берди. Ўзининг «ишлаб чиқаришни бошқариш асослари» китобида у бошқариш вазифаларининг қуйидаги классификациясини баён қилиб берган: лойихалаштириш, ускуна билан таъминлаш, буюрувчилик, хисоб ва амалга ошириш. Г.Черч китобининг айрим назарий қоидалар хозирги даврда ҳам илмий ва амалий қимматга эгадир. Илмий бошқарув ривожланишига хисоб ва режалаштиришнинг чизма усулини ишлаб чиққан Генри Гант (1861-1919) ва ишини мақбуллаштириш учун стандарт харакатларни қўллаб айрим ишларни бажариш усулларини таклиф этган Френк Гильберт (1868-1924) салмоқли хисса қўшганлар. Шунингдек менежмент назариясига Француз мухандиси Анри Файоль мухим хисса қўшган, у бошқарув вазифалари мақбуллаштириш - олдиндан кўра олиш, ташкил этиш, буюриш, келишув, назорат қилишга тенглаштирган 1916 йилда унинг «Умумий ва саноат бошқаруви», 1924 йилда «Меҳнатни илмий ташкил этиш» ва «Ижобий бошқарув» асарлари чоп этилди. Генри Форд ишлаб чиқариш корхоналарини бошқаришнинг ташкилий-техникавий тамойилларини яратган. Фордизм фақат бошқарув техникаси ва ташкил этиш ривожланишида эмас, балки меҳнат унумдорлиги ўсишида ҳам янги босқич бўлди. Форд ҳам Тейлор сингари кам харажат билан юқори меҳнат унумдорлигига эришишни мақсад қилиб қўйган бўлсада, унга бошқа йўл билан эришишга харакат қилди.

Тейлор инсон меҳнатини ташкил этишга алоҳида эътибор берган бўлса, Форд техника, технология, ишлаб чиқаришни такомиллаштиришга эътибор берган. Шундай қилиб, Тейлор ва унинг издошлари буржуа бошқарув назарияси ривожланишининг бошқарув концепцияси вужудга келган Х I Х- XX асрлар чегарасиданасримизнинг 20-йилларигача давом этган даврни қамраб олган биринчи босқичи намоёндаларидир. ХХ асрнинг 20-йилларидан менежмент ривожланишининг йирик капиталистик ишлаб чиқариш эхтиёжларига асосланган янги босқичи бошланди. Назариётчилар Тейлоризмни нисбатан мослашувчан тизим билан алмаштиришга харакат қилдилар. Улар бошқаришнинг социологик ва психологик жизатларига эътибор бериб, уларни илмий менежмент таркибига киритдилар. Давлат ва иқтисодиётни бошқариш назариясининг айрим жихатлари шарқнинг иқтисодий ғоя ривжланишига хисса қўшган йирик аллома ва давлат арбоблари - Фаробий, Ибн Сино ( IX - X аср), Хос Хожиб ( XI - XII аср), Амитр Темур. Ибн Холдун ( XIII - XIY аср), Бобур, Алишер Навоий асарларида ёритилгандир. Менежментнинг турли хорижий мактаблари классификацияси Бошқариш назарияси асосини ташкил этган қонун-қоидалар хусусиятига боғлиқ равишда хорижий бошқарув мактаблари турлича гурухларга бўлинади. Улар жумласига:  бошқарувнинг «классик» мактаби ёки «илмий менежеризм» мактаби;  «инсоний муносабатлар» мактаби;  бошқарувнинг «эмперик» мактаби;  «ижтимоий тизимлар» мактаби;  бошқарувнинг «янги» мактаби кииради.

Классик мактаб намоёндалари америкалик мухандис ва тадқиқотчи Ф. Тейлор, француз олими А.Файоль, инглиз Л.Урвин, немис иқтисодчилари М.Вебер, Г. Форд, Г.Эмерсонлардир. Бошқарувнинг классик мактаби тўрт муҳим унсур - меҳнат тақсимоти, бошқарув табақалануви ва кўп бўғинлилиги, ташкил этиш таркиби, бошқарувнинг мумкин бвлган чегараларини ўрганади. Шундай қилиб, бошқарувнинг «классик» мактаби унинг инсоннинг турли-туман фаолиятини бошқаришга қўллаш мумкин бўлган тамойилларини асослаб беришга харакат қилган. У бошқарувни ташкил этишнинг қатор тамойилларини ўрганган. Бу мактаб хақиқий илмий бошқарув назарияси даражасига кўтарила олмади. «Классик» мактабга хос бўлган инсон омилини хисобга олмаслик, кишилар фаолияти сабабларини соддалаштирилган нуқтаи назаридан ёндошиш америка бошқарув назариясида янги йўналиш - «инсон муносабатлари» мактаби вужудга келишигасабаб бўлди. Бу йўналишнинг асосчилари - америкаликлар Э.Мэйо, Ф. Ротлисбергер, Дж. Лизли ва бошқалардир. Гарвард университети профессори Э.Мэйо «инсон муносабатлари» назариясини илгари сурди. Унинг ғояларининг моҳияти шундаки, меҳнат жараёнида психологик ва ижтимоий омиллар етакчи аҳамиятга эга. Шу сабабли, Мэйо фикрига биноан ишлаб чиқариш ва бошқарувнинг барча муаммоларига инсон муносабатлари нуқтаи назаридан қараш лозим. Бу назария инсоннинг маълум ижтимоий ва психологик эхтиёжларини қондириш йўли билан уни янада унумли меҳнат қилиши мумкин деган ғояга асосланган. Бу мактабнинг яна бир намоёндаси Д.Мак Грегор бошқарувни ташкил этишга 2 хил ёндошув мавжуд: 1) мажбурлаш ва рағбатлантириш усуллари; 2) ташаббускорлик ва мустақиллиикни иложи борича намоён қилиш учун шароит яратиш

Лекин бу назариянинг асосий жихати шундаки, «инсон муносабатлари» мактаби вакиллари ижтимоий муаммоларни бутун жаият миқёсида эмас, балки алоҳида корхона миқёсида ҳал этадилар. Меҳнаткашлар ижтимоий ахволига комплекс равишда ҳал этилиш лозим бўлган ижтимоий-иқтисодий муаммо сифатида эмас, балки кишиларнинг гурухий муносабатлари сифатида қаралган. «Эмперик» (прагматик) мактаб менежмент зарурлигини умуман инкор этиб, очиқ эмперзмни тарғибот қилади. У бошқарувнинг мақсади - рахбарлик қилиш бўйича ижобий тажриба ва анқ хатоларни ўрганишдан иборат, деб таъкидлайди. Бу мактаб вакиллари камроқ назарий маслаҳатлар бериб, кўпроқ аниқ вазиятларни тахлил этиш билан шуғулланиш керак дейдилар, албатта, тажриба ўрганиш жуда мухим. Лекин фақат амалиётга асосланиб менежментни шакллантириш мумкин эмас «Эмперик» мактабнинг энг ёрқин намоёндалари - Т.Дракер, Р.Дэвис, Л.Ньюман, Д.Миллер ва бошқалардир. Юқорида санаб ўтган хорижий бошқарув мактабларининг энг асосий камчилиги ҳар томонлама чуқур ўрганилмаганлигидир. Бу янги йўнилиш «Ижтимоий тизимлар» мактаби вужудга келишига туртки бўлди. Унинг энг таниқли намоёндалари Д.Марч, Г.Саймон, А.Этциони ва бошқалардир. «Ижтимоий тизимлар»мактаби «инсон муносабатлари» мактаби хулосаларига асосланиб, корхонага ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир кўрсатувчи омиллар мажмуидан иборат комплекс тизим сифатида қараб, инсон бу омилларни бири деб хисоблайди. Социологларнинг катта гурухи саноат социологияси соҳасида тадқиқот олиб борадилар. «ижтмоий тизим» мактаби ўзидан аввалги мактабларга нисбатан кенг қўламдаги муаммоларни ҳал этишга, бошқарув назариясини яхлит холга келтиришга интилади. Лекин бошқарув назариясини тузишга интилиш уни хозирги капиталистик дунё шароитидан узоқлашиб кетишга ва натижада унинг унчалик кенг ёйилмаслигига олиб келди. Агар «классик» мактаб намоёндалари низоларни моддий рағбатлантириш ёки жихозлаш йўли билан, «инсон муносабатлари» мактаби

ишлаб чиқариш жараёнини адолатли қилиш йўли билан ҳал қилишни таклиф этган бўлсалар, «ижтимоий тизимлар» мактаби ташкилотда низаларнинг мавжуд бўлиши унинг табиатидан келиб чиқувчи холат деб хисоблаб асосий вазифа низолар ва уларнинг оқибатини юмшатишдан иборат деб таъкидлайдилар. 50-йилларнинг бошида менежмент назарияси ривожланишига «янги» мактаб катта таъсир кўрсатди. У менежментга аниқ фанлар услуб ва усуллари - қарорлар қабул қилишни математик моделлаштириш, математик мантиқ, давтурлаш, иқтисодий жараёнларни математик моделлаштириш усулларини жорий қилиш билан ажралиб туради. «Янги» мактабнинг энг ёрқин намоёндалари - Р.Аккоф, Л.Клейн, В.Люс ва бошқалардир. Бу мактабнинг шаклланиши кибернетика ва жараёнларни ўрганиш ривожланиши билан боғлиқдир. Жараёнларни ўрганиш захиралар, ресурслар тақсимти, эскирган ускуналарни алмштириш, мақбул равишда режалаш тиришни бошқаришни математик моделлаштириш билан боғлиқдир. Кейинчалик «янги» мактаб таркибида мустақил фан - бошқарув қарорларини қабул қилиш назарияси шаклланди. Хорижий менежмент ривожланишининг қисқа тавсифи бошқарувни такомиллаштириш янги усуллари ва шаклларини излаш узлуксиз давом этганлигидан далолат беради. «Янги» мактаб - бу «ижтимоий тизимлар» мактабининг мантиқий давомидир. Россияда менежмент назария ва амалиётининг ривожланиши. Россияда бошқарув фани ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб шакллана бошлади. Бу даврда меҳнат ва бошқарув муаммоларига бағишланган ўнлаб журналлар, жумладан «бошқарувни ташкил этиш», «Меҳнатни ташкил этиш», «Бошқарув техникаси», «Хўжалик ва бошқарув» каби ойномалар нашр қилинди, хорижий ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқарув бўйича

мутахассилар асарлари рус тилига таржима қилинди. 1921 йилда Марказий меҳнат институти ташкил этилди. Бошқарув назария ва амалиётига катта хисса қўшган таниқли олим - Алексей Капитанович Гастев (1882-1941) эди. Унинг «қандай ишламоқ керак?», «Меҳнат меъёрлаш ва ташкил этиш», «Меҳнат қўлланмалари», «Маданият қўзғолони», «Ишлаб чиқаришни ММИ усуллари билан тартибга солиш» китоблари нашр этилди. А.К.Гастев рахбарлиги остида ММИ да меҳнатни ташкил этишнинг янги усулларини ўрганиш, лойихалаш ва жорий қилиш, турли мутахассисликка эга ишчиларни ўқитишва малакасини оширишнинг мақбул тизимини яратиш бўйича салмоқли ишлар амалгаоширилди. А.К.Гастев асарлари жеда катта илмий ва амалий аҳамиятга эга, у томонидан ишлаб чиқилган таклиф ва тавсиялар хозирги даврда ҳам долзарбдир. Меҳнатни илмий ташкил этиш ва бошқарув фанининг яна бир ташаббускори - Платон Михайлович Корженцев (1881- 1940). П.М. Корженцев 1923-1924 йиллар давомида Бутун Иттифоқ меҳнатни ташкил этиш Кенгаши президиуми аъзоси бўлган ва «Правда» газетасида ишлаган. Бу фил- давомида у «Меҳнатни илмий ташкил этиш», «Ташкил этиш тамойиллари», «Вақт учун кураш», «Ўзингни ўзинг ташкил эт» сингари асарларини ёзди. П.М.Корженцев томонидан тавсия этилган ишлаб чиқарилаётган махсулотларни стандартлаш, меҳнат шароити, моддий воситалардан тўғри фойдааниш хақидаги таклифлар жуда долзарб эди. Меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш назариясига бу муаммо бўйича тадқиқот олиб борган П.А.Попов, О.А.Ерманский ва бошқалар ҳам салмоқли хисса қўшганлар. Менежмент ривожланишида янги босқич. 1985 йилдан бошлаб менежмент ривожланишида янги давр бошланди. Туб ислоҳатлар бошқарувни жамиятни дамократлаштириш, ошкаролик ва пастдан юқорига халқ хокимиятини ўрнатиш асосида такомиллаштиришнинг

асосий йўлларини ифодалаб берди. Жамиятда демократик жараёнлар чуқурлашуви ва ривожланиши бозор муносабатларига ўтишга асос бўлди. Жамиятдаги туб ўзгаришлар сиёсат, иқтисодиёт, мнежмент услублари ва технологиясига жиддий ўзгартиришлар киритишни зарур қилиб қўйди. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётини бошқаришни ислоҳ қилиш хозирги давргача мавжуд бўлган тажриба, жамият хаётининг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий соҳаларини бошқаришнинг бозор назариясига, қабул қилинган қонун ва хуқуқий хужжатларга асосланган ҳолда амалга оширилади. Менежмент соҳасида жахон тажрибаси, ривожланган мамлакатлар ва ўзимизда тўпланган тажрибадан фойдаланилади. Бозор инфраструктурасини ривожлантириш кўп йилларга мўлжалланган стратегик вазифадир. Мамлакатимиз «фалаж қилиб даволаш» усулидан воз кечди. Бу ерда бозор муносабатларига ўтиш босқичма-босқич амалга оширилмоқда. Давлат мулки хусусий мулк билан бир вақтнинг ўзида кооперация, тадбиркорлик, чет эллик фирмалар, банклар билан ҳамкорликка асосланган ҳолда турли хўжалик юритиш усулларини қўллаш йўли билан амал қилиши керак. Менежмент олдига қўйилган кўпчилитк вазифалар муваффақиятли ҳал этилмоқда. Хозирда иқтисодий ташкилотлар вазифалари ўзгартирилди, бошқарувнинг бозор муносабатларига ўтиши амалга оширилмоқда, бошқарувнинг ихтисослашув чуқурлашуви ва кооперация бўйича алоқалар барқарор бўлишини таъминловчи янги ташкилий тизимлари вуудга келмоқда. Ислоҳатлар иқтисодиётни бошқаришнинг барча бўғинларини - асосий бўғин (корхона)дан то бошқарувнинг олий бўғинларигача қамраб олган. Корхоналар тўғрисидаги қонун корхоналар эркинлиги миқёсини кенгайтирди, уларнинг иш натижалари бўйича истеъмолчилар олддаги мажбуриятларини оширди.

Асосий адабиётлар 1. Узбекистон Республикаси конституцияси. Т.: Узбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохатларни чукурлаштириш йулида. Т.: Узбекистон, 1995. 3. Зайнутдинов Ш.Н., Муракаев И.У. Основў менеджмента. Т.: Укитувчи, 1996. 4. Мескон М., Альберт М., Хедоури Ф. Основў менеджмента. Пер.с англ. М.: Дело, 1995.

Похожие

Халкаро савдо назарияси ва амалиёти элементлари

Менежмент назарияси фанига кириш

Ўзбекистон Республикасида менежмент тизимини шакллантириш ва ривожлантириш хусусиятлари.doc

Ташкилий режа ва менежмент

Бизнес этикаси ва менежмент