Menejmentning asosiy tamoyillari, funksiyalari va usullari - Экономика - Рефераты

Menejmentning asosiy tamoyillari, funksiyalari va usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Menejmentning asosiy tamoyillari, funksiyalari va usullari Reja: 1.Boshqarishning asosiy tamoyillari. 2.Boshqarish funksiyalari to’g’risida tushuncha. 3.Boshqarish funksiyalari ahamiyati. 4.Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha. 5.Menejment usullari va ularning ahamiyati. 6.Nazariyadan amaliyotga o’tish jarayonlari.

1.Boshqarishning asosiy tamoyillari. Tamoyil – faoliyatning asosiy qoidasi, dasturilamal g’oya. Boshqarish tamoyili dasturilamal qoida, xulq me’yorlari, uning standartlari bo’lib, iqtisodiyotga rahbarlik unga asoslanadi. Boshqarish tamoyillari bir-biri bilan o’zaro bog’liq va amaliyotda yaxlit holda foydalanilishi lozim. Boshqarish tamoyillari rahbarlikning oltin qoidalarini o’zida namoyon etadi. Bu qoidalar majmuasining amalda ro’yobga chiqarilishi boshqarish tizimining sifatli ishlashini ta’minlaydi. Boshqarish tamoyillarining mohiyati va ularning tahlili. 1. Zaruriy turli-tumanlik va tezkor harakat tamoyili. Boshqaruv organi ishlab chiqarish jarayonida ehtimoliy xilma-xillik va tashqi muhit taasurotlari tezligiga qaraganda ko’p turli hamda tezkor xarakatlar dasturiga ega bo’lishi lozim. 2. To’g’ridan-to’g’ri o’zaro tobelik tamoyili. Har bir xodim barcha ishlab chiqarish masalalarida bitta rahbarga tobe bo’lishi lozim. Bu qoida har bir xodim faqat bitta rahbardan topshiriq olishi va unga hisobot berishiga imkon yaratadi. Shu bois xodim bittadan ortiq rahbardan topshiriq olmasligi lozim. Nazoratning ko’lami tamoyili. Biror rahbar boshqarish me’yori oshib ketgan miqdordagi xodimlarni samarali boshqara olmaydi. Rahbariyat uchun qo’l ostidagilarning yetarli deb hisoblanadigan miqdori turli darajadagi boshqaruv tizimlarida turlichadir. Jumladan, doimiy rahbarlar uchun qo’l ostidagilarning yo’l qo’yiladigan me’yoriy miqdori quyidagi chegaraga ega: brigadir -25; sex boshlig’i- 18; direktor-12; vazir -5. 4. Huquq, majburiyat mas’uliyat muvofiqligi tamoyili. Rahbar yoki xodim muvaffaqiyatli ishlash imkoniyatiga ega bo’lishi uchun uning huquq, majburiyat va mas’uliyati bir-biriga muvofiq kelishi lozim. Majburiyatlar xodim o’z vazifasini hal etishi uchun boshqarishi lozim bo’lgan ochiq bir xatti-harakat sifatida shakllanadi. Majburiyatlar ta’rifini, agar xodimning tezkor rejasiga o’zgartirishlar kiritish majburiyatni to’liq bajarish paytida qayd etish zarur bo’lsa, qoniqarli deb hisoblash mumkin. Huquq hokimiyat o’lchovidir. Huquq shunday mehnat shart- sharoitini o’z ichiga oladiki, ularsiz xodim o’z majburiyatlarini bajara olmaydi.

Mas’uliyat xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajara olmaydi. Mas’uliyat xodim o’ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganda unga qo’llaniladigan sanksiyadir. 5. Vakolatni amalga oshirish tamoyili. Rahbar qo’l ostidagi xodim muvaffaqiyatli bajarayotgan ishni o’zi bajarmasligi lozim. Rahbarning asosiy vazifasi o’zi bajarishi lozim bo’lgan to’rt majburiyatni o’z ichiga oladi: - kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish; - firma bo’linmalarni o’rtasidagi o’zaro aloqani tashkil qilish; - tashqi aloqalar olib borish; - boshqarish ob y ektini rivojlantirish istiqbollarini ta’minlash. 6. Personalni boshqarishni markazlashtirish darajasi va mehnat jamoalarining o’z-o’zini boshqarish darajasi oqilona uyg’unlashtirish negizida amalga oshirilishi lozim. Mohiyat jihatidan qaraganda, bu o’rinda gap boshqarishni markazlashtirish va markazlashtirishdan chiqarishning optimal uyg’unligi haqida bormoqda. Bu tamoyil pog’onali (iyerarxik) tizimining har bir o’zaro tobelik darajasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish bo’yicha vakolatlarni oqilona taqsimlashga imkon beradi. Strategik qarorlar markazlashgan holda qabul qilinadigan variant eng maqbuli hisoblanadi. Bu xo’jalik yuritishning barcha bosqichlarida muvofiqlashtirishning yuqori darajasini talab etadi. Boshqarishdagi barcha tamoyillarning bir-biri bilan o’zaro aloqadorligi. Boshqarishning barcha tamoyillari bir-biri bilan o’zaro aloqadordir. Ishlab chiqarish sharoitida bir tamoyilning buzilishi barcha tamoyillarning ham buzilishiga olib keladi. Rahbar barcha tamoyillarni yoddan bilishi shart. Faqat shundagina menejer ishlab chiqarish muammosi paydo bo’lganda uni tezda hal qila oladi. Korxonadagi ish to’xtab qolish sababini aniqlaydi va mazkur holatda qaysi tamoyil amal qilishini belgilab beradi. Shuni unutmaslik kerakki, ko’rib chiqilgan barcha tamoyillarni ro’yobga chiqarish firma boshqaruvi tizimi samarali ishlashiga imkon beradi. Shuning uchun G’arbda ushbu tamoyillar boshqarishning “oltin” qoidalari deb ataladi.

2.Boshqarish funksiyalari to’g’risida tushuncha. Dastlab "funksiya" va "vazifa" iboralarining lug’aviy ma’nosi to’g’risida ikki og’iz so’z. "Funksiya" tushunchasi "vazifa" tushunchasiga nisbatan torro q ma’noga ega. Zero, funksiya faqat o’z faoliyat doirasidagi vazifalarni o’z ichiga oladi. Masalan, marketologning ishini bajarish korxona muhandisining funksiyasiga kirmaydi, chunki u shu bevosita marketolog faoliyati doirasidagi yumushdir. "Va zifa" esa o’z faoliyat doirasidan tashqarida ham bo’lishi mum kin. Boshqarish funksiyasi, deganda u yoki bu obyektiv boshqarishga oid aniq vazifalarni hal etishga karatilgan bir turdagi ishlar majmui tushuniladi. Demak, boshqaruv muayyan funksiyalar orqali amalga oshiriladi. Funksiyalarni aniqlash, ularning mohiyatini ochish va o’rganish boshqaruv jarayonini to’g’ri tashkil qilishning muhim shartidir. Boshqaruv funksiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tash kil qilishdan kelib chikadi. Masalan, ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida: loyihalash; konstruktorlik; rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq funksiya lar paydo bo’ladi. Keyingi funksiyalar ishlab chiqarishni tay yorlash, ya’ni,mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish, mehnat normalari, materiallari sarfini belgilash; asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bog’liq funksiyalar paydo bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun ishlab chiqarish vositalari, texnika, xom ashyo, energiya, transport kabi moddiy ta’minot vositalari zarur. Shundan keyin, kadrlarni tanlash,"Funksiya'' — bu lotincha so’z bo’lib, biror kimsa yoki narsaning ish, faoliyat doirasi, vazifasi degan ma’nolarni bildiradi. “ Vazifa" — bu amalga oshirilishi, hal qilinishi lozim bo’lgan masala, erishilishi lozim bo’lgan, ko’zda tutilgan maqsad yoki biror-bir topshiriq, xizmat, yumush, xizmat lavozimi, mansab, amal demakdir .18 093A09 26140D11 1F 1F 0D2E 26041611 30 1B

ularni joy-joyiga qo’yish, mehnatni tashkil qilish, ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish kabi bir qator tashkiliy funksiyalar kelib chiqadi. Ko’rinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo’layapti. Zero, funksiyalar faoliyat turlarini, sub’ektning boshqarish obyektiga aniq, ta’sir qilish yo’nalishlarini aks ettiradi. Aniq funksiyalar. Iqtisodiy funksiyalar. Qo’llanish va foydalanish miqyosiga qarab sotsial funksiyalar boshqarish faoliyati turlariga qarab ma’naviy-ma’rifiy funksiyalar. Tashkiliy funksiyalar boshqaruv funksiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining o’zi ham bo’lishi mumkin emas. Funksiyalar tarkibini, ularning ko’lamini va mazmunini aniqlash boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini loyhalash uchun muhim asos bo’lib hisoblanadi. Boshqarish funksiyalari — k o’ p qirrali tushunchadir. Shu sababli ularni muhim belgilar bo’yicha turkumlarga ajratib o’ rganish zaruriyati tu g’ iladi . Boshqarish funksiyalarining tasnifi. Boshqaruv funksiyalarining mohiyati, tasnifi va mazmunini o’ rganish boshqaruvning butun jarayonini tartibga solib turish uchun zarurdir, chunki yu qo rida ta’kidlaganimizdek, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funksiyalarida namoyon bo’ladi. G’arb menejmentining bugungi zamonaviy nazariyasi boshqarish funksiyalarini tasniflashda, eng avvalo uning quyidagi asosiy (umumiy) funksiyalariga ustuvorlik beradi : rejalashtirish; tashkil qilish; tartibga solish va muvofiklashtirish; nazorat; rag’batlantirish (motivlashtirish). Bu funksiyalar boshqaruvning barcha bo’g’inlarida va hamma bosqichlarida quyidagi izchillikda amalga oshiriladi: * rejalashtirish; * marketingni boshqarish; * moliyaviy boshqarish; * sifatni boshqarish; * mehnatni boshqarish; * xodimlarni boshqarish; * innovatsiyani boshqarish va hokazo.

Bunday holda ishlab chiqarishni boshqarish faoliyatining ayrim turlari va sohalari alohida ajralib turadi. Boshqarishning yuqorida sanab o’tilgan asosiy funksiya lari ishlab chiqarishni boshqarish jarayonida muhim o’rin tutishi zarur bo’lganligi tufayli ularni mufassal ko’rib chiqamiz. Demak, boshqarish rejalashtirishdan boshlanib, faoliyatni tashkil qilish, uni rag’batlantirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu yerda muvofiqlashtirish barcha funk siyalar jarayonida o’z aksini topadi. Bu funksiyalar boshqaruvning hamma bosqichlariga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarga ega bo’lib, boshqaruv apparatining barcha rahbarlari va mutaxassislari faoliyatida mavjud bo’ladi. Ular ni, shuningdek, boshqaruvning hamma tomonlarini qamragan funk siyalar deyish ham mumkin, chunki ular boshqaruv tizimini ham bo’yiga (vertikaliga), ham eniga (gorizontaliga) qamrab oladi. Boshqarish funksiyasini tasniflashning ikkinchi yondashuvida boshqarish ishini aniq ijrochilar bo’yicha taqsimlashga ustuvorlik beriladi. Bunda bir butun aniq funksiyalar tizimi ajratiladi. Masalan, zamonaviy g’arb firmalarida ishlab chiqarishga oid 20—25 tadan kam bo’lmagan funksiyalar ajratiladi. Bular quyidagilardir: asosiy ishlab chiqarishni boshqarish; qo’shimcha ishlab chiqarishni boshqarish; ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi ishlab chiqarishni boshqa rish; Boshqarish faoliyatining turlariga ko’ra, funksiyalar quyidagicha bo’ladi: boshqarishning iqtisodiy funksiyalari, ya’ni, mablag’larning doiraviy aylanishni amalga oshirish, mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish, marketing xizmatini uyushtirish, foyda olishni ta’minlash va h.k.; boshqarishning sotsial funksiyalari, ya’ni: mehnat sharoitini yaxshilash, xodimlarning uy-joyga ehtiyojini, sotsial madaniy-ma’naviy ehtiyojlarni qondirish, moddiy rag’batlantirishni ta’minlash, ijtimoiy himoyani ta’minlash va h.k.; boshqarishning ma’naviy- ma’rifiy funksiyalari, ya’ni, xodimlarni insoniylik, yaxshilik, mehr-shafqatli va o’zaro munosabatlarda sabr-toqatli bo’lish ruhida tarbiyalash, xodimlarni Vatanga muhabbat, insonparvarlik ruhida tarbiya lash, halolikni, adolat tuyg’usini, bilim va ma’rifatga intilishni tarbiyalashga xizmat qilish va h.k. Boshqarishning tashkiliy

funksiyalari ya’ni, ishlab chiqarishni tashkil qilish, o’zaro aloqalarni o’rnatish va muvofiqlashtirish, barcha bo’g’in va bo’limlar o’rtasida vazifalar taqsimoti, vakolat va boshqarish apparati xodimlari o’rtasida ma’suliyatlarni belgilash, boshqarishning aniq uslubini tanlash va qaror qabul qilishda ish tartibi izchilligi, axborotlar oqimini tashkil qilish va h.k. Qayd qilingan funksiyalar bir-biri bilan bog’liq va ma’lum darajada tartibga solingan ko’p unsurlardan, tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, ular yaxlitlikka ega. Shuning uchun ham boshqarish jarayonida ularning birortasi ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Boshqarishning funksiyalaridan yana biri — bu tarmoqli boshqarish bilan hududiy boshqarishning mutanosibligini ta’ minlashdir. Har bir korxona qandaydir bir tarmoqqa (sektor tarkibiga) kiradi. Ayni vaqtda u bir tuman hududida joylashganligi jihatidan mahalliy ishlab chiqarish — hududiy majmuiga kiradi. Boshqarish jarayonida bu funksiya ham hududiy, ham tarmoq manfaatini ko’zda tutishi lozim. Tarmoqga doir bo’lgan boshqaruv funksiyalari zarur. Busiz tarmoq "yo’qoladi", yagona texnik va texnologiya siyosatini amalga oshirish va butun tarmoqga taalluqli boshqa masalalarni hal etish qiyin bo’ladi. Biroq, ayni vaqtda, boshqarishning hududiy funksiyalari ham zarur. Bu funksiya muayyan tuman, viloyat hududida joylashgan turli tarmoqlar (sektorlar) ga qarashli korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiradi, ratsional aloqalarni o’rnatilishini ta’minlaydi. Hududiy funksiyalar idorachilik g’ovlarini yo’qotish, noratsional tashuvlarni kamaytirish va pirovard oqibatda samaradorlik darajasini oshirish imkoniyatini beradi. Qayd qilingan funksiyalardan tashqari boshqarishning o’ziga xos aniq funksiyalari ham bor. Boshqarishning o’ziga xos aniq funksiyalari, deganda muayyan boshqaruv organiga va uning boshqaruvchisiga aniq biriktirilgan ishlar, ma’suliyat, maqsad va unga erishish vosi talari majmui tushuniladi. Tegishli funksiyalarning to’la- to’kis va sifatli bajarilishiga ishlab chiqarishning umumiy rahbarlari — direktor (rais), uning o’rinbosarlari, bo’g’in va bo’limlar boshliqlari, brigadirlar shuningdek, xizmat ko’rsatish bo’limlari rahbarlari — kadr lar bo’limi boshlig’i,

reja-iqtisod bo’limi boshlig’i va boshqalar ma’suldirlar. Quyida korxona (firma, jamoa xo’jaligi)ni boshqarishning o’ziga xos aniq funksiyalari berilgan. 3.Boshqarish funksiyalari ahamiyati. Boshqarish funksiyasi boshqaruv apparatining izchil xatti-harakatidir. U har qanday ish faoliyatining xilma-xil turlaridan tashkil topadi. Boshqarish funksiyalari quyidagilarni o’z ichiga oladi: * firmani barcha resurslarini aniqlash va real imkoniyatlarini hisob-kitob qilish; * personalning optimal maqsadlarini (strategik, taktik) belgilash; * ularning muayyan davr mobaynidagi faoliyatini rejalashtirish; * qabul qilingan rejani amalga oshirish sohasidagi ishlarni tashkil qilish; * rejani bajarish jarayonida mutaxassislar faoliyatini nazorat qilish; * rejani muddatida, sifatli va to’liq bajarishni ta’minlash maqsadida ular faoliyatiga o’zgartirish kiritish va yo’l-yo’riq ko’rsatish. Shunday qilib, menejment boshqaruv tizimi faoliyatidagi ish jarayonida o’z imkoniyatini namoyon etadi. U mehnat jarayonining barcha jihatlarini qamrab oladi. Menejment jarayoni tashkilot oldiga qo’yilgan maqsadga erishish uchun rahbar bilan xodimlar birgalikdagi xatti-harakatlari yig’indisidir. Menejment jarayoni operasiyalar, ularni amalga oshirish bosqichlari, vosita va usullari bilan xarakterlanadi. Boshqaruv davrining izchil o’zgarib turuvchi bosqichlariga muvofiq holda operasiyalar, rahbarning xatti-harakati boshqarish funksiyasini o’zida namoyon etadi. Bu funksiyalar quyidagilar: - rejalashtirish; - tashkil etish; - motivlashtirish; - nazorat. 4.Boshqarish usullari to’g’risida tushuncha. Boshqarish usullari – boshqarish maqsadlariga erishish usullari yig’indisidir. Umumiy ko’rinishda boshqarishning maqsadi mavjud cheklangan resurslar bilan

reja, topshiriqlarini to’liq hajmda o’z vaqtida va sifatli bajarishdir. Boshqarish usullari boshqarish tizimi pillapoyasida tegishli pog’onani egallovchi bir mavqedagi barcha rahbarlar uchun yagona qoidadir. Biroq, tegishli lavozimlar haqidagi yo’riqnomalar, qoida va malakaga oid ma’lumotnomalarda alohida rahbarning boshqarish usullari uning boshqarish obyekti o’ziga xosligini hisobga olgan holda aniqlashtiriladi. Boshqarish nazariyasi va amaliyotida boshqarishning uch – ma’muriy, iqtisodiy hamda tarbiyaviy usullari mavjud. Boshqarish usullari haqida so’z borar ekan, birinchi navbatda biz “usul” terminologiyasi mazmunini, “usullar” to’g’risidagi tushunchaga ega bo’lishimiz lozim. Usul — bu tadqiqot qilish yoki ta’sir ko’rsatish usulidir. Tadqiqot qilish nuqtai nazaridan uslub deganda menejmentini o’rganish jarayonida qo’llaniladigan usullar tushuniladi, ya’ni: * sistema (tizim)li yondashuv; * kompleks yondashuv; * tarkibiy yondashuv; * integra t sion yondashuv; * modellashtirish; * iqtisodiy matematik yondashuv; * kuzatish; * eksperiment * ijtimoiy kuzatuv kabi tahlilning ilmiy usullari tushuniladi. Ta’sir ko’rsatish nuqtai nazardan uslub deganda, menejment funksiyalarini amalga oshirish uchun boshqaruv obyektiga ta ‘sir o’tkazish usullari tushuniladi. Bunday usullarga quyidagilar kiradi: * funksional tizimosti ob y ektlarini boshqarish usuli; * menejment funksiyalarini bajarish usullari; * menejment qarorlarini qabul qilish usullari .

Har xil yondashuvlar, yo’llar yordamida amalga oshiriladigan turli-tuman boshqaruv ishlarining majmui — menejmentnin aniq va o’ziga xos usullari, deb yuritiladi. Shunday qilib, menejment usullari — boshqarish maqsadlariga erishish usullar yig’indisidir. Boshqarish usullari ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish jarayonidagi mavjud munosabatlardan obyektiv tarzda kelib chiqadi. Masalan: Funksional tizimosti bo’limlarni boshqarish usuli boshqariladigan obyektlarning tuzilishi bilan bog’liq bo’lib, uning tarkibidagi bo’limlarni boshqarishda qo’llaniladigan o’ziga xos usullarni o’z ichiga oladi. Ularni quyidagi tizimosti bo’limlar misolida ko’rish mumkin. “ Ishlab chiqarish bo’limi” : * mahsulotni pishiq (ishonchliligini) tahlil qilish; * mahsulot sifatini nazorat qilish; * omilli ta h lil; * funksional ta h lil; * ishchi kuchi, uskuna va materiallardan foydalanishni nazorat qilish; Marketing bo’limi: * tovarlar bozorida korxonaning mavqeini diagnostika qilish; * korxonaning bozorga chiqish imkoniyatlarini ta h lil qilish; * yangi mahsulot va yangi bozorlarga chiqish bo’yicha ehtiyojlarni aniqlash; * marketing konsepsiyasini ishlab chiqish. Xodimlar bilan ishlash bo’limi: * ishchi kuchini rejalashtirish * xodimlar mehnatini va ish haqini tashkil qilish; * hodimlarni boshqarish tizimini shakllantirish. Menejment funksiyalarini bajarish uchun qo’llaniladigan usullar : * rejalashtirish; * tashkil qilish; * nazorat qilish;

* muvofiqlashtirish; *motiva t siya kabilarni bajarish uchun qo’llaniladigan usullardir. Masalan, rejalashtirish funksiyasini bajarishda mutaxassislar: * prognoz (oldindan aytib berish); * modellashtirish; * omilli tahlil; * maqsaddar shajarasi va uni yechish kabi usullarni qo’llaydi. Bu usullarni qo’llash yordamida boshqariladigan bo’limlarning maqsadlari va ularning yechimi bo’yicha zarur tadbirlar aniqlab olinadi. 5.Menejment usullari va ularning ahamiyati. Menejmentni o’rganishning uch: tashkiliy - ma’muriy , iqtisodiy hamda tarbiyaviy (ijtimoiy-ruhiy) usullari mavjud. Bu usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo’ysunishiga asoslanadi. Shuning uchun ularni ko’pincha ma’muriy usullar, deb ham yuritiladi. Yuqori ma’muriy organlar boshqariluvchi obyektning bajarishi majburiy bo’lgan tartib-qoidalarni ishlab chiqadi, shuningdek bo’ysinuvchi organlarga Tashkiliy-ma’muriy usullar. Tashkiliy usullar menejment usullari tizimida alohida o’rin tutadi. Bu usullarga: * menejment apparatining muayyan strukturasini tuzish; * har bir bo’g’inining boshqaruv funksiyalarini belgilash; * kadrlarni to’g’ri tanlash; * buyruqlar, farmoyishlar va qo’llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish; * topshiriqlarni o’z vaqtida bajarmayotgan bo’linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo’llash kiradi.02 05 0C1A0F07 0D 1F1209120B 3E0905 3E091E0A 3E09130A 3E091D120D0F12180E 1807 3E09 05

farmoyishlar beradi. Tashkiliy usullar shu yo’l bilan infratuzilma menejmenti tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Undan tashqari bu usullar quyidagi funksiyalarni bajarilishini ta’minlaydi, ya’ni: *tashkiliy barqarorligini; *intizomliligini; *muvofiqliligini; *uzluksizligini ta’minlaydi. Menejmentning tashkiliy-ma’muriy usullari boshqaruv organlarining o’zaro aloqada ishlashini, boshqaruv munosabatlarini aks ettirib, boshqariluvchi obyektlarga ma’muriy ta’sir ko’rsatishning mexanizmini ifodalaydi. Shu bilan birga, ma’muriy yoki to’g’ridan-to’g’ri boshqaruv usuli xo’jalik yurituvchi subyektning tanlash erkinligini cheklab qo’yadi, muayyan huquqiy chegaralarini belgilaydi. O’z mohiyatiga ko’ra ma’muriy boshqarish bozorga xos bo’lgan tartibga solish harakatiga to’sqinlik qiladi. Biroq, rivojlangan bozor sharoitida ham boshqarishning ma’muriy usullari o’z ahamiyatini saqlab qoladi va zarur bo’lganda ulardan foydalaniladi. Xususan, bozor iqtisodiyoti rivojlangan hamma mamlakatlarda menejmentda qo’llaniladigan ma’muriy usullar vositasida monopoliyaga qarshi siyosat amalga oshiriladi. Davlat bozorning monopollashtirilishiga to’sqinlik qiladigan ma’muriy cheklovlar tizimini belgilaydi, monopol kompaniyalar faoliyatini direktiv yo’sinda boshqaradi.

Endi “Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullar” shakllarini ko’rib chiqamiz. Tashkiliy – ma’muriy usullar Tashkiliy ta’sir ko’rsatish shakllari Farmoyish berish shakllari * loyi h alash * buyruq chiqarish * reglamentlash * farmoyish berish * normalash * qaror qilish * qo’llanmalar tayyorlash * ko’rsatmalar berish 2 - chizma. Boshqarishning tashkiliy-ma’muriy usullar shakllari 1 Chizmada ko’rinadiki boshqarishda qo’llaniladigan tashkiliy-ma’muriy usullari ikki shaklda: tashkiliy ta’sir ko’rsatish usullari; farmoyish berish usullari shakllarda namoyon bo’ladi. Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo’llani ladi, bir-birini to’ldiradi va rivojlantiradi. Har ikkala shaklning uyg’unlashuvi ishlab chiqarish sharoitlarini hisobga olingan holda optimal bo’lishi kerak. Tashkiliy ta’sir ko’rsatish turli tashkiliy choralarni, ya’ni: * ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash, * ichki tartib-qoidalarini o’rnatish; * boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o’rtasida optimallik va oqilona nisbatni o’rnatish kabilarni o’z ichi ga oladi. Yaxshi tashkil etilgan loyihalash, reglamentlash va normalash tadbirlari boshqarishga juda katta yordam beradi. Eng avvalo, ular boshqarish jarayonida: * muntazamlik va obyektivlikni ta’minlaydi; * asossiz va tasodifiy harakatlarga chek qo’yadi; * reglamentlangan tartib o’rnatadi. Bundan tashqari, menejmentining mavjud shakl larini, bo’limlar strukturasini va ayrim kishilar, shaxslar faoliyatini amaliy jihatdan tushunib olishga, nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilishda yordam beradi. 1 Rahimova D.N. Zamonaviy menejment: nazariya va amaliyot.T.: 2009.- 128 b.

Farmoyish berish yo’li bilan ta’sir ko’rsatish barcha boshqarish bo’limlari va organlarining (uyg’un) ishlashini joriy ta’minlab turishdan iborat. Bu shaklda boshqarish buyruq va farmoyishlar vositasida olib boriladi. Buyruq – rahbarning qo’l ostidagilarga muayyan topshiriqni bajarish uchun bergan yozma yoki og’zaki talabi. Farmoyish – qo’l ostidagilarga ayrim ishlab chiqarish yoki xo’jalik masalalarini hal etish bo’yicha berilgan talab . Farmoyish funksional rahbarlar tomonidan ularga o’z kompetensiyasi doirasida berilgan huquqlar asosida chiqariladi ( asosan farmoyishlarni direktor o’rinbosarlari, bo’lim boshliqlari ishlab chiqadi ). Ko’rsatma – og’zaki shaklda beriladi. Bunday shakldan barcha rahbarlar foydalanadi . ( asosan bunday ko’rsatmalarni quyi rahbarlar, brigadirlar, ustalar qo’llaydi ) Farmon va qarorlar - buyruq va farmoyishlarga aynan o’xshashdir. ( Faqat farqi shundaki, buyruq va farmoyishlar korxona direktori va uning o’rinbosari tomonidan, farmon va qarorlar esa hukumat darajasida chiqariladi ). Bu manfaatlarni uyg’un sur’atda bog’lab olib borish muammosi bir qator muammolarni hal qilishni, har bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan munosabatlarni o’rnatishni talab qiladi. Masalan, bozor iqtisodiyoti sharoitida umumjamiyat manfaatlarini ro’yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga, ya’ni: * korxonalar va xo’jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish; Boshqarishning iqtisodiy usullari iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Zero, har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo’ladi. Manfaatlar uch xil bo’ladi: * umumjamiyat manfaatlari; * jamoa manfaatlari; * shaxsiy manfaatlar. 09050A 01 07 0A 05 3E091205 3E0904 3E090B

* xo’jaliklarni pirovard natijalariga binoan moddiy rag’batlantirish, soliq imtiyozlarini berish; * korxona va xo’jaliklar o’rtasidagi o’zaro shartnomalarning bajarilish intizomini mustahkamlash va ularning rolini oshirish; * moliya-krdit munosabatlarini takomillashtirish; * bozor munosabatlari mexanizmlari: baho, foyda, soliq, rentabellik, raqobat va hokazolarga keng e’tibor beriladi. Boshqarishning iqtisodiy usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot (xizmat) birligiga sarflanadigan xarajatni kamaytirishga imkon beruvchi xo’jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Bu usulda kishilarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. Bu maqsadda qo’shimcha ish haqi to’lash, mukofotlar berish, bir yo’la katta pul bilan taqdirlash kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqarish obyektlarini boshqarilishiga iqtisodiy usullar orqali ko’rsatiladigan ta’sir korxonalarda: *jiddiy rejalar qabul qilishga: *mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga; * yangi texnologiyalarni joriy qilishga; *mehnat unumdorligini oshirishga; *raqobatbop mahsulotlarni ishlab chiqarishga rag’batlantiruvchi va shunga da’vat etuvchi bo’lishi kerak. Shu bilan birga iqtisodiy usullar shunday tanlanishi va qo’llanilishi kerakki, bunda jamoalar va har bir xodimning manfaatlarigagina emas, balki butun jamiyat manfaatlariga rioya qilinadigan bo’lsin. Bir korxona uchun foydali tadbir davlatga ham foydali bo’lsin. Boshqarishning tarbiyaviy (ijtimoiy – ruhiy) usullari. Boshqarishning tarbiyaviy usullari haqida gapiradigan bo’lsak, bu usullar mehnat jamoasida shunday ruhiy “iqlim”ni yaratadiki, unda rahbarga ma’qul keladigan xulq – atvor

va ish uslubi qo’l ostidagilar tomonidan ko’ngilli ravishda, jamoa me’yorlari va qadriyatlariga muvofiq holda amalga oshiriladi va asosiy maqsadi jamoalarda sog’lom ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratishdir. Bu usullar jipslashgan boshlang’ich ishlab chiqarish jamoasini shakllantirishga imkon beradigan ijtimoiy - ruhiy va psixologiyaga asoslanadi hamda ijtimoiy-ma’naviy vaziyatga ta’sir etish yo’li bilan kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini hisobga olib ularning ijtimoiy talablarini qondirish orqali boshqarishni bildiradi. Bu borada ijtimoiy – ruhiy usullarni o’rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. . O’z mohiyatiga ko’ra, boshqarishning ijtimoiy - ruhiy usullarining bu guruhi jamoaning shakllanish va yuksalish jarayoniga, kishilarning ongiga, ma’naviy manfaatlariga jamiyat manfaatlarini hisobga olgan holda ta’sir qiluvchi vositalarning majmuidir. Boshqarishning ijtimoiy - ruhiy usullar " Ijtimoiy menejment" va "Menejment psixologiyasi "ga asoslanadi. Ijtimoiy menejment insonning ishlab chiqarish omillari bilan o’zaro aloqasi, jamoaning ijtimoiy rivojlanishini re jalashtirish, mehnat jamoasini tarkib toptirish, xodimlarning tashabbusi va ijodiy faolligini oshirish kabi muhim muammolarni ko’rib chiqadi. Menejment psixologiyasi kishilarning boshqarish faoliyatlari xususiyatlarini va natijalarni aniqlashga xizmat qiladigan hodisalarni o’rganadi. U kadrlarni tanlashda, ularni joy-joyiga qo’yishda, topshiriqlarni, funksiyalarni taqsimlashda, xo dimlarni rag’batlantirishda, intizomni mustahkamlashda va hokazolarda qo’llaniladi. Biz yaxshi bilamizki psixologiya insonning ruhiyatini o’rganuvchi fandir. Inson ruhiyatiga esa sezish, idrok qilish, tasavvur, tafakkur, ta’ssuf jarayonlari, Boshqarishning ijtimoiy - ruhiy usullari bu - ishlab chiqarish jamoalarini, ulardagi "psixologik vaziyatni", har bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini, mehnat omillarini o’rganishga asoslangan usullardir. 09050A 01 26140D 1411 10

xotira, diqqat, e’tibor, iroda, shuningdek inson shaxsining ruhiy xususiyatlari, chunonchi, qiziqish, qobiliyat, xarakter va mijoz kiradi. Ijtimoiy psixologiya — bu kishilar va jamoa faoliyati psixo logik va ijtimoiy omillarning o’zaro aloqasi qonunlarini, turli ijtimoiy guruhlar xususiyatlarini, jamoa muloqoti va o’zaro ta’ sir ko’rsatish shakllarini o’rganadigan psixologiya fanining sohasidir. Boshqarishning ijtimoiy - ruhiy usullari quyidagi muammolarni hal qilishga qaratilgan: * jamoani rivojlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida hamkorlikda ishlash uchun qulay shart – sharoitlarni yaratish; * namunali an’analarni qo’llab – quvvatlash va milliy urf – odatlarni joriy etish hamda jamoa ongini o’stirishga yordam berish; * ijtimoiy rivojlantirishni va kishilarning intilishini, tashabbusini rag’batlantirish, umumiy ta’lim darajasini oshirish, ma’naviy- ma’rifiy o’sish, malaka oshirish; * kishilarning madaniy va ijtimoiy maishiy ehtiyojlarini qondirish; * sog’lom ijtimoiy – psixologik muhitini vujudga keltirish * ishlab chiqarish samaradarligi va ish sifatini oshirish uchun shart – sharoitlarni vujudga keltirish. Bu muammolarning yechimi boshqarishning yanada uyushqoq, sa marali bo’lishini talab qiladi. Mehnat jamoalaridagi ijtimoiy -ruhiy vaziyat yuzaga kelgan nizolar soni bilan belgilanadi. Nizo — bu rahbar, ishchi va boshqa xodimlar orasida muayyan ma - salalarni hal qilishda tomonlarning bir-biri bilan bir yechimga kela olmaganligini bildiradi. ( Bu masala “ Nizo va stressni boshqarish ” mavzusida kengroq ko’rib chiqiladi) Jamoa a’zolari orasidagi nizolar, asosan ishlab chiqarishning qoniqarsiz tashkil qilinganligi, jamoa a’zolarining ruhiy holatlari hisobga olinmaganligi, zarur ish sharoitining yaratilmaganligi va boshqa sabablar natijasida vujudga keladi. Mehnat jamoalari orasida nizo chiqaruvchi ayrim shaxslar bo’lishi ehtimoldan uzoq emas. Bunday shaxslar ish paytida foy dali mehnat bilan shug’ullanish o’rniga,

o’zlarining o’rinsiz e’tirozlarini gapirib ham o’zlarini, ham boshqalarni ishdan chalg’itib, ishlashga halaqit beradi. Bunday nosog’lom vaziyat jamoa a’zolarining kayfiyatiga salbiy ta’sir qiladi, ularni asabiylashtiradi, natijada ijtimoiy - ruhiy vaziyat yomonlashadi. Bu esa o’z - o’zidan ishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Xulosa qilib aytganda, infratuzilma menejmenti metodologiyasini o’rganishning tarbiyaviy usullarining ta’siri bir yildan keyin va undan keyin namoyon bo’ladi. Shuni ta’qidlash lozimki, tarbiyaviy usullarni amalga oshirishga sarflanadigan sa’y – xarakatlarning iqtisodiy samarasi ma’muriy va iqtisodiy usullarni amalga oshirishdan bir necha marta ortiq bo’ladi. 6. Nazariyadan amaliyotga o’tish jarayonlari. Boshqarishning ma’muriy usullarni qo’llash amaliyotda: *iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish; *atrof-muhitni muhofaza qilish; *xavfli texnologiyalardan foydalanish, zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni ta’qiqlash; *odamlar sog’lig’a zararli mahsulotni reklama qilishni ta’qiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi. Ma’lumki, har qanday mehnat jarayoni xoh u kichik doirada, xoh u katta doirada bo’lsin, boshqaruvni taqozo qiladi. Bu faoliyat boshqarishning farmoyishli ta’sir ko’rsatish shakli yordamida bajariladi. Shunday qilib, boshqarishning farmoyishli ta’sir o’tkazish usuli yakkaboshchilik munosabatlari, intizom va mas’uliyatga asos lanadi. Mantiqan bu usulni quyidagi ibora bilan izohlash mum - kin: Rahbar buyrug’i uning qo’li ostida ishlayotganlar uchun qonundir. Boshqarishning farmoyishli ta’sir o’tkazish usulidan amaliyotda foydalanish ma’ lum talablarga javob berishi kerak. * birinchidan, qaror nimaga asoslanib chiqarilganligi aniq ko’rsatilishi shart; * ikkinchidan, qabul qilingan qaror mohiyati qisqa va ravshan bayon etilishi lozim;

* uchinchidan, ijroni nazorat qilish shakli, farmoyishning kuchga kirish va bajarilish muddati ko’rsatilishi zarur; * to’rtinchidan, buyruq va farmoyishlar qisqa, tushunarli va aniq bo’lishi kerak. * beshinchidan, buyruq va farmoyishlarni eng qulay muddatlarga chiqarish va ijrochilarga yetkazish kerak. Buni amalga oshirishda quyidagilarga e’tibor berish zarur.Kechikish ijrochilarga buyruq mazmunini to’liq anglash, uni bajarish uchun zarur bo’lgan hamma ishlarni qilish imkonini bermaydi. Bunday holda ijroning sifati puxta bo’lmaydi. Va, aksincha, buyruqni juda vaqtli chiqarish ham maqsadga muvofiq emas. Chunki uni bajarish muddati yetib kelguncha ijrochining mas’uliyati, ishtiyoqi pasayishi mumkin. * oltinchidan, buyruq va farmoyishlar imkon qadar kamroq bo’lishi kerak. Buyruqbozlik, bo’lar-bo’lmasga buyruq, farmo yish va ko’rsatmalar chiqarish ishga naf keltirmaydi. Boshqarish sifati buyruqlarning ko’pligi bilan belgilanmaydi. Yaxshi tashkil etilgan boshqaruv jarayonlari o’ r natilgan tartib va an’analar tufayli normal kechadi. Shuni ta’kidlash joizki, buyruq va farmoyishlar bajarish uchun chiqariladi. Bu esa ularning bajarilishini nazorat qilishni talab qiladi. Ijroni tekshirish bo’yicha nazorat tizimi yo’lga qo’yilmasa, har qanday buyruqlarning bajarilishi, xatto u yaxshi ijrochilar zimmasiga yuklangan bo’lsa ham, orzu-istak bo’lib qolaveradi, bajarilganda ham sifatsiz va kechiktirib bajariladi. Amaliyotda menejmentning ijtimoiy - ruhiy usullaridan samara li foydalanish uchun boshqarish ob’ektining holati to’g’risida keng axborotga ega bo’lish kerak. Bunday axborot olish uchun jamoada bevosita ijtimoiy tadqiqotlar o’tkazish lozim. Ijtimoiy tadqiqotlar juda xilma - xil axborotlar olish imkonini beradi: * jamoa a’zolarining mehnatga va ra h barlarga munosabati; * boshqarish usullarining bir-biri bilan o’zaro munosabati; * jamoaning ehtiyojlari va qiziqishlari; * xodimlar shaxsiyati;

* xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi; * jamoa a’zolarining ma’naviy va jismoniy ravnaqi; * ehtiyojlarning qondirilish darajasi va hokazo to’g’risidagi axborotlar. Bu axborotlar jamoalarda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga va xilma-xil ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan tadbirlar ishlab chiqish uchun muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Ijtimoiy tadqiqotlar olib borishga korxonaning o’z ijtimoiy xizmatlari, shuningdek, xo’jalik shartnomasi asosida ilmiy muassasalar va o’quv yurtlarining xodimlari jalb qilinishi mumkin. Qayd qilingan ijtimoiy tadqiqotlarning ham ijobiy jihatlari, ham kamchiliklari bor. Shuni hisobga olgan holda, u yoki bu usulni voqealikni real aks ettirishi va ko’proq samara berishiga qarab tanlash lozim. Tajribalar esa infratuzilma menejmenti metodologiyasini o’rganishning ijtimoiy - ruhiy usullarini ma’lum darajada birga qo’shib qo’llanishi maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatadi. Shuni ta’qidlash joizki, menejmenti usullari boshqarish uslublari rahbarning qo’l ostidagi xodimlariga ta’sir etish usullari yig’indisi bo’lib, bir – biri bilan o’zaro bog’liqdir. Ma’muriyat bir usulni qoldirib, faqat ikkinchisidan foydalana olmaydi. Jumladan, buyruq va farmoyishlarni ularning iqtisodiy oqibatlari va mehnat jamoasi kayfiyatini hisobga olmay turib, dabdurustdan chiqarib yuborish maqsadga muvofiq emas. Iqtisodiy yangiliklarni ham ularni huquqiy rasmiylashtirmasdan, tegishli ma’muriy farmoyish bermay, shuningdek, mutaxassislar fikrini bilmay turib tatbiq etish mumkin emas.

Похожие

Moliyaviy menejmentning iqtisodiy mohiyati, predmeti va funksiyalari

Innovatsion menejmentning asosiy tushunchalari, maqsadlari va vazifalari

Tarmoqni prognozlashni tamoyillari va usullari

Sug‘urtaning asosiy tushunchalari va tamoyillari

Birjalar faoliyatining asosiy tamoyillari