Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги - Экономика - Рефераты

Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги Режа: 1. Меҳнат жамоасининг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлиги 2. Корхонада ишчи кучининг қисқартирилиши ва унинг сабаблари

Меҳнат жамоасининг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлиги Ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлик ҳаракатларида ишлаб чиқариш жараёнининг техник ривожланиши ва кенгайтирилиши, меҳнат жараёнини ташкил этишда илмий ташкилий тузилманинг киритилиши, ишчи кучи ривожи ва демографик омиллар каби ходимларнинг шахсий ва ишлаб чиқариш жараёнининг моддий омиллари ўртасидаги боғлиқдаги ўзгаришлар акс этади. Ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлик ҳаракатлари ишлаб чиқариш жараёни ичидаги барча техник-технологик ва ташкилий ўзгаришларни тўғридан-тўғри, ҳеч қандай боғловчи бўғинсиз қабул қилади. Техник ривожланиш ҳиссасига ишлаб чиқариш жараёнининг ичида содир бўладиган барча ҳаракатларнинг 4/5 қисми тўғри келади. Ўзида юқори технологик даражаларни акс эттирувчи ишлаб чиқариш тармоқларида содир бўлувчи ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ҳаракатлар ҳиссаси ҳам юқори бўлади. Ишлаб чиқариш тармоқларида цехлар, участкаларга эга ишлаб чиқариш жараёнида ходимларнинг 10 фоизи, бошқа тармоқларда эса 5 фоизи сафарбар бўлади. Ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлик ҳаракатлари режали ташкил этилган бўлиб, меҳнат ресурслари ҳаракатлари қонунларига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги сафарбарлик ҳаракатларининг оқилоналиги охир-оқибат ишлаб чиқариш жараёни ва ходимлар талабларининг мослиги ва ишчи кучи ҳаракати қонуниятларига қанчалик эътибор берилиши билан боғлиқ ҳолга келади. Корхона ва ташкилотларда ушбу ҳаракатлар ходимларнинг жамланган меҳнат жамоаси чегарасида содир бўлади. Меҳнат жамоаси жамиятнинг бирлашган ишчи кучида асосий қисм сифатида эътироф этилади. У ўзида индивидлар йиғиндисини намоён этиб, ушбу индивидлар ўзаро ишлаб чиқариш алоқалари ҳамда, бир томондан, ходимлар ва меҳнат жамоаси,

иккинчи томондан эса ходимлар жамоаси ва жамият ўртасидаги боғлиқликни акс эттиради. Ушбу тизим орқали ихтиёрий меҳнат жамоасига иқтисодий қонунлар таъсири кузатилади, унда юз берувчи сафарбарлик ҳаракати эса жамиятнинг бирлашган ишчи кучининг органик бирикамаси ҳисобланади. Меҳнат жамаси – доимий ҳаракатдаги, доимий ривожланиб борувчи тизимдир. Унинг тузилмаси ишлаб чиқариш жараёнининг техник ривожланиши ва ташкилий даражаси билан аниқланади ҳамда фан-техника тараққиёти таъсири остида ривожланади ва такомиллашади. Фан-техника тараққиёти фақатгина моддий омиллар концентрация даражасининг ортишига эмас, балки ишчи кучи концентрациясининг юқори даражада бўлишини ҳам таъминлайди. Техника тараққиёти даврида ишлаб чиқариш жараёни концентрацияси даражасини ошириш орқали ишлаб чиқариш жараёни ичида чуқурлаштирилган, функционал меҳнат тақсимоти асосида ходимлар сафарбарлигига зарур шароитлар яратилади, бу эса ўз навбатида, ишчи кучининг корхона ёки ташкилотдан чиқиб кетишига бўлган ҳаракатнинг камайишига олиб келади. Амалиёт натижалари шуни кўрсатадики, корхона ёки ташкилот қанчалик катта бўлса, уни ичидаги ишчи кучи ҳаракати ҳам шунчалик катта бўлади. Ишлаб чиқариш жараёнидаги ҳаракатларга эътибор қаратиш ва уларни ўрганиш орқали ушбу жараёнда банд бўлган иштирокчиларнинг иқтисодий қизиқишларини ўрганиш ва ортиқча ҳаракатларга йўл қўймаслик бўйича муаммолар ечими аниқланади. Ҳозирги даврда ишлаб чиқариш қувватларининг ортиши корхона техник ҳолатини қайта қуроллантириш орқали кучайтириш, асбоб ускуналарни модернизациялаш ва техник ташкилий дастурлар тузиш билан қисқа вақт ичида ичида кам ҳаражат қилиб юқори сифатли маҳсулот чиқаришни оширишга қаратилган бўлиб, мазкур ҳолатларда корхона ва ташкилотларда ишчи кучини ҳаракатининг ортиши кузатилади. Бу ўз навбатида, янги таклиф этиладиган иш жойида меҳнат жамоаси ва ҳар бир

ходим қизиқишларидан келиб чиқиб ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ҳаракатларни тартиблашган ва бир текис ҳолатда кетишини таъминлаш масаласини келтириб чиқаради. Ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёни ичидаги сафарбарлик ҳаракатларининг муҳим омили ва асосий афзаллиги шундаки, бу жараён меҳнат жамоасининг турғунлигини оширади; корхона ичидаги ҳаракатланиш даражаси қанчалик юқори бўлса, ишчи кучини корхона ташқарисига чиқиши шунчалик камаяди. Ушбу сафарбарлик ҳолатларида касблар аро ва малакавий ҳаракатлар ўрни юқорироқдир. Турли корхоналарда ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимлар ҳаракати бир-бирига яқиндир. Ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёни ичидаги сафарбарлик ҳаракатларида ўз иш жойларини ўзгартирувчи ходимлар сонининг ўртача 30 фоизи қатнашади. Ишлаб чиқариш шартлари, ишчи кучининг сифат тавсифи кўрсаткичлари ва бошқа сабабларга кўра ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёни ичидаги сафарбарлик ҳаракатлари интенсивлиги ўзгариб туриши мумкин, лекин уларнинг барчасида ушбу жараёнга юқори таъсир этувчи ишчи кучи ҳаракати қонуни хизмат қилади. Ушбу жараён ўз аксини шунда топадики, ўз иш жойини ўзгартириб, янги иш жойига ўтишга уринувчи ходимлар ичида ўзининг моддий, маънавий-маиший ҳолатини яхшилаш, шунингдек қулай меҳнат шароитларига эга бўлишига интиладилар. Ушбу шартлар остида кўпинча юқорида саналган сабабларнинг барча йиғидисини эмас, балки уларнинг бир қисмини, яъни ходимга ҳозирда зарур бўлган, лекин иш фаолиятида учрамаётган сабаблар кузатилади. Шунинг учун ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёни ичидаги сафарбарлик ҳаракатларида меҳнатга юқори ҳақ тўланадиган иш жойига ўтиш билан бирга, кам ҳақ тўлансада, лекин меҳнат шартлари анча енгил бўлган ишларга ўтиш ҳолатлари ҳам кузатилади. Ҳозирги шароитда меҳнатга ҳақ тўлаш шартларини такомиллаштириб, ҳар бир ходимнинг шахсан ўзи ёки меҳнат жамоасининг ишлаб чиқариш

жараёнига қўшаётган ҳиссасига ва унинг самарасининг ортишига қараб ҳақ тўлаш шакллари кузатилмоқда. Меҳнат шароитларини яхшилашга, ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнларида уларнинг интеллектуал билим ва салоҳиятларидан фойдаланиш учун қулай шарт-шароитлар яратишга қаратилган дастурлар бўйича олиб борилаётган ишлар давом этмоқда. Шу билан бирга, фан-техника тараққиёти турли гуруҳ ходимлари бажарувчи меҳнат жараёнларини яқинлаштиришга, меҳнатнинг мураккаблиги ва масъулияти даражасини тенглаштиришга, бу жараёнларнинг меҳнатга тўланувчи ҳақ ўртасидаги фарқларни қисқаришига олиб келади. Жисмоний меҳнат билан банд бўлган умумий ва махсус таълим даражасига эга ходимлар ўртасидаги фарқларни камайтириш ва уларни ақлий меҳнат билан банд ходимлар даражасига яқинлаштириш ишлари олиб борилмоқда. Бундай шароитда ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатига меҳнат шартлари, корхонадаги ижтимоий- психологик ҳолатлар таъсир кўрсатади. Меҳнат жамоасидаги ходимларнинг бир-бирлари тўғрисидаги фикрлари, муносабатлари каби субъектив омиллар таъсири ортади ва ходимларнинг ўз ишларини ўзгартиришларига ёки ўзгартирмаслиги ҳақидаги фикрларига таъсир этади. Меҳнат жамоасидаги муносабатлардан психологик қониқмаслик сабабларини социологик таҳлил орқали аниқлаш, меҳнат жамоасида зарурий ижобий муҳит яратиб, ушбу омил сабабидан юзага келувчи сафарбарлик ҳаракатларини тўхтатишга эришиш мумкин. Техник тараққиёт даврида малакали ходимларнинг универсаллашуви ҳолати кузатилади. Техник жараёнларнинг юқори суръатлар билан такомиллашиб бориши, ишлаб чиқариш жараёнида бир неча техник жараённи баробар амалга ошириш зарурлигини тақозо этади. Малакали ходимлар эса ишлаб чиқариш жараёнида бир неча операцияни баробар бажаришга интилади, бошқа сўз билан айтганда универсаллашади. Универсал ходимлар меҳнати шаклининг ўзгариши ҳам ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатига ўзгача тус

беради ва муайян бир жараёнда акс этувчи меҳнат ҳаракатлари қонуниятларини кўрсатиб беради. Фан-техника тараққиёти ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларида ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатининг турлича бўлишига олиб келади: масалан, муҳандис ходимлар, қурилиш соҳасида фаолият олиб борувчи ходимлар орасида сафарбарлик ҳаракатлари кўп кузатилса, енгил саноат соҳасида ишловчи ходимлар орасида кам кузатилади. Олиб борилган кузатувлар шуни кўрсатадики, ишлаб чиқариш фондларининг ортиши ва ишчи кучи ҳаракати ўртасида тўғридан-тўғри боғланиш мавжуд: фондлар даражаси қанчалик юқори бўлса ишлаб чиқариш жараёнда ва ишлаб чиқариш жараёнлари аро ходимлар ҳаракати ҳам юқорилиги кузатилмоқда. Ишлаб чиқаришнинг етакчи тармоқларида фаолият кўрсатувчи корхоналар орасида юқори асосий фондлар коэффицентига эга бўлган корхоналар орасида ходимлар ҳаракати ҳам юқори кўрсаткичларга эга бўлган. Шунингдек, ходимлар ҳаракатига уларнинг фонд билан қуролланганлик даражаси ҳам бевосита таъсир кўрсатади: фонд билан юқори қуролланган корхоналарда ходимлар ҳаракатининг ортиши шундан далолат беради. Ушбу ҳолатларнинг барчаси корхонада банд ишчи кучи сифатининг ортишига олиб келади ва у ижобий натижалар беради. Ходимларнинг ички ва ташқи ҳаракати ўртасида бевосита алоқа мавжуд. Чунки, корхона ва ташкилотларда ички сафарбарлик учун қулай шарт-шароитлар яратиш билан бирга ходимларнинг ташқи сафарбарлиги, яъни бошқа корхона ва ташкилотларга чиқиб кетишга бўлган ҳаракатлари чекланади. Ишчи кучи ҳаракатининг иқтисодий муносабати иқтисодиётнинг барча соҳаларини ўз ичига олади. Маълум бир чегара эга ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатининг ўсиб бориши натижасида ишлаб чиқариш жарёнлари аро жадал ҳаракатларнинг вужудга келиши бунинг оқибатида жамиятдаги ишчи кучи ҳаракатининг ортишига олиб

келиши мумкин. Агар Щекин тажрибасига кўра 1-босқичда ташкилий- иқтисодий тадбирлар ва ходимларнинг моддий қизиқишларини ошириш эвазига ходимлар ҳаракатининг эркинлашувига эришилган эди, ушбу эркин ҳаракат орқали ходимларнинг ташкилот ичидаги янги иш жойларига ўтиши натижасида қайта тақсимланиши кузатилилган бўлса, 2-босқичда фан- техника тараққиёти оқибатида ходимларнинг эркин ҳаракатларига қулай шарт-шароитлар яратиш натижасида уларнинг ташқи ҳаракатини эркинлаштиришга эришилади. Ундан ташқари иқтисодиётнинг барча тармоқларида механизациялаш ва автоматлаштиришнинг юқори суръатларида ўсиб бориши ҳам ижобий таъсир этади. Айниқса, бундай шароитда паст малакали ходимларнинг эркин ҳаракати кўп кузатилади. Ҳозирги вақтда корхоналарнинг аксарият қисмида эркин ходимларни ҳисобга олувчи ва режалаштирувчи ҳаракатлар олиб борилмайди. Бундай шароитда ходимларни аввалдан янги иш жойларига тайёрлаш ва уларни мўътадил ҳаракатларини уларнинг шахсий қизиқишларидан келиб чиққан ҳолда тақсимлашга эътибор берилиши зарур. Ходимларга паст малакали, оғир меҳнат талаб қилувчи ишлардан тобора юқори малакали, ижодий ёндашув талаб этувчи ва қулай меҳнат шароитларига эга иш жойларига ўтиш бўйича ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатига оид тизимини ишлаб чиқиш даркор. Асосий эътиборни малакасиз, оғир ва қизиқарсиз меҳнат жойларида банд бўлган, касбий тайёргарлиги юқори, ёш ходимларнинг корхона ичидаги ҳаракати ва сафарбарлигига қаратиш лозим. Агар корхоналарда ишлаб чиқариш фондларидан самарали фойдаланиш бўйича бир қатор чора-тадбирлар дастури ишлаб чиқилган бўлса, корхоналар учун зарур бўлган йўналишда ходимлар сафарбарлиги бўйича чора-тадбирлар умуман кузатилмайди. Яратиш кўзда тутилган дастурларда, бир томондан, иш жойида талаб қилинувчи ходимлар

тайёргарлиги масаласи, иккинчи томондан эса уни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш масалалари кўриб ўтилиши лозим. Бизнинг фикримизча, иш ҳақи фондининг бир қисмини тежаб қолиш орқали, корхона ичида сафарбар этилаётган ходимларни янги ташкил этилган иш жойларида рағбатлантириш бўйича тегишли нормативлар ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Шу тарзда ишчи кучи ҳаракатига бўлган муносабат нафақат ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатини, балки корхонанинг ишлаб чиқариш персонали таркибий тузилишини ҳам ўзгаришига олиб келади. Корхонада ишчи кучининг қисқартирилиши ва унинг сабаблари Фан-техника тараққиёти даврида ишчи кучини тартибга солиш, уларнинг мутлақ ёки қисман қисқартирилиши билан амалга оширилади. Ходимларни мутлақ қисқартириш корхонанинг баъзи ишлаб чиқариш жараёнида банд бўлган участкаларидаги меҳнат жараёнини тўхтатиш, иш жойларини тугатиш, уларни ёпиш, ходимларни бўшатиш ҳолатлари билан баробар бўлиб, меҳнат сафарбарлиги ҳолатларини келтириб чиқаради. Ходимларни қисман қисқартириш ҳолатларида эса фақатгина ишлаб чиқариш жараёнида банд ходимлар сонини қисқартириб, уларни ишлаб чиқаришнинг бошқа жараёнига қайта тақсимлаш назарда тутилади. Ишчи кучининг бу тарздаги потенциал қисқартирилиши ишлаб чиқариш жараёнининг ривожланиши учун қўшимча ходимларни жалб қилиш имкониятларини қисқартиради, ушбу ҳолат ходимнинг жисмоний сафарбарлигини талаб этувчи, бир иш жойидан бошқа иш жойига ўтиш жараёни билан боғланмаган. Даставвал ишчи кучини қисқартириш корхона (ташкилот) чегарадарида амал қилади ва ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик

ҳаракатларини вужудга келтиради, ушбу ҳаракат кейинчалик ишлаб чиқариш жараёни ўртасидаги ҳаракатнинг ҳам авж олишига олиб келиши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг қисқартирилиши ходимларнинг ўзига хос заҳирасини вужудга келтириб, ушбу ишлаб чиқариш жараёнини ривожлантириш учун қўлланилиши лозим. Бироқ, ушбу қисқартириш шакли иқтисодиётнинг бошқа соҳаларидаги интенсив ўсиш учун асос бўла олмайди. Корхоналарда ходимларни қисқартириш жараёнининг миқёси ушбу корхона фаолият юритувчи тармоқ соҳаларига ҳам узвий боғлиқдир. Мисол учун қазиб чиқариш билан банд бўлган соҳаларда ходимларни мутлақ қисқартириш жараёнлари интенсив кўриниш касб этган бўлса, қайта ишлаш соҳасида фаолият юритувчи корхоналарда ушбу жараён интенсивлиги даражаси паст даражада кузатилиб, ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ва ишлаб чиқариш жараёни ташқарисида бўлувчи шакллар кўринишига келмоқда. Бир мунча янги иқтисодий тармоқларда: машинасозлик, кимё ва нефтни қайта ишлаш соҳаларида фаолият юритувчи корхоналарда ишлаб чиқариш жараёни ичида юз берувчи қисқартириш ҳолатлари кузатилмоқда, албатта ушбу жараёнларнинг содир бўлишига бир қатор ички ва ташқи омиллар таъсир этмоқда. Ходимларнинг қисқартирилиш даражаси ишлаб чиқариш жараёнидаги ўзгаришлар даражасига қараб аниқланади, қисқартириш шакли эса ривожланиш йўналишига қаратилган бўлади. Ишлаб чиқариш жараёнини экстенсив ривожлантириш учун ишлаб чиқариш жараёни ичидаги қисқартиришлар ва ходимлар тақсимотига алоҳида эътибор қаратиш лозим, интенсив ривожланиш йўлидан борувчи корхоналарда эса ходимларни корхонадан ташқарига йўналган сафарбарлик ҳолатларини вужудга келтириш яхши натижа беради. Ходимларни корхона ташқарисига чиқармасдан сафарбар эта олиш жараёнларининг яхши амалга оширилиши корхона ишлаб чиқариш фаолиятида юз берувчи ишчи кучи тақсимотининг эгилувчанлигидан далолат

беради. Ушбу жараёни ишлаб чиқаришда банд ходимлар жамоаси ва ҳар бир ходим қизиқишларига мос равишда ташкил этилган бўлади. Ишлаб чиқариш жараёнлари аро ходимлар тақсимоти ҳақида гапирганимизда эса ушбу жараёнга, ходимнинг ўз яшаш манзилини ўзгартириши омили таъсири кучлилиги намоён бўлиб, бу ҳолат аксарият пайтларда ходимнинг ўзи томонидан амалга оширилади. Ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг қисқартирилиши ва ходимлар сафарбарлигининг рўй беришида кўпгина корхоналарда асосий касбларни эгаллаган ходимларнинг етишмовчилиги муҳим аҳамият касб этади. Щекин усули орқали иш жойига бориб ишлаш дастури барча корхоналарга киритилганлиги эътиборга олиб, ушбу корхоналарнинг янги режалаштирилган ва иқтисодий афзалликларга эга бўлган дастурлардан фойдаланишларини эътиборга олган ҳолда вазирлик ва қўмиталарга корхона билан ҳамкорликда ушбу усулларни барча соҳа корхоналарининг ишлаб чиқариш жараёнларига жорий этиш бўйича янги режалар тузилаётганлиги, келажакда ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларни қисқартирилиши, уларнинг ишлаб чиқариш жараёни ичида ва ишлаб чиқариш жараёнлари аро бўлувчи сафарбарликни ортиб кетишини кутишимиз мумкин бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, ходимларнинг қисқартирилишига асос бўлиб ишлаб чиқариш жараёнини техник такомиллаштириш хизмат қилади. Маълумотларга кўра, ходимларнинг қисқартиришнинг 35 фоизи ишлаб чиқаришни механизациялаш, 36 фоизи ишлаб чиқаришга янги технологияларни жорий этиш, 8 фоизи автомотизация, 2 фоизи ишлаб турган технологияларини модернизациялаш, 1 фоизи ҳисоблаш техникаларини жорий этиш, 18 фоизи бошқа сабабларга кўра амалга оширилган. Қисқартириш даражасига энг кўп таъсирни ишлаб чиқариш жараёнини механизациялаштириш ва янги технологияларни жорий этиш сабабларига асосланган деб айтишимиз мумкин. Ҳозирги вақтда бутун дунё бўйича қўл меҳнати, паст малакали ҳамда оғир жисмоний меҳнат билан банд аҳолига меҳнат қилиш учун қулай шарт-

шароитлар яратиш ҳаракатлари жадал тус олмоқда. Оғир юкларни кўтариш, ташиш, ортиш, таҳлаш бўйича янги механизацияларни ишлаб чиқариш жараёнига киритиш орқали 1,5-2 млн. инсоннинг меҳнатини муҳофаза қилишга эришиш кўзда тутилмоқда. Ишлаб чиқариш жараёнининг техник ҳолатида қанчалик ўзгаришлар катта бўлса, касблар бўйича ходимларнинг янгиланиш таркиби ҳам шунчалик кўп бўлади. Баъзи бир касб турлари бўйича иш жойлари қисқармоқда, баъзи бир касблар эса буткул йўқолиб кетмоқда, лекин шу билан бирга бир қатор янги касблар ҳам вужудга келмоқда. Шунинг оқибатида ходимлар сонини сақлаб қолиш ёки кўпайтириш ҳаракатлари амалга оширилганда ҳам уларнинг қисқартирилиши ёки касблар аро сафарбарлик ҳаракатлари мавжуд бўлади. Қисқартириш даражаси ва у билан боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракати фақатгина ходимнинг шахсий сифатлари (ёши, жинси, маълумоти, касбий тайёргарлиги ва бошқалар) билангина эмас, балки корхонадаги умумий ходимлар сонининг ўзгариши жараёни билан ҳам изоҳланади. Ундан ташқари, янги техника ва технологияларни киритилишида ходимлардан талаб этилувчи малака даражаси, янги вужудга келувчи ва ривожланиб борувчи касбларни ташкил этиш тизими ўзгаришлари, корхоналарда ходимларни тайёрлаш ва қайта тайёрлашни ташкил этиш билан ҳам изоҳланади. Корхоналар ичида қисқартирилган ходимлардан фойдаланиш ҳолатлари, корхона ичида юз берувчи ходимларнинг табиий ишдан бўшаши ва ўз меҳнат фаолиятларни якунлашлари ҳолатларида кузатилиши мумкин. Корхонада ўз меҳнат фаолиятларини давом эттириш учун қолган қисқартирилган ходимлар сонининг юқори бўлиши, ишлаб чиқариш жараёнининг ташкилий тузилмасини тўғрилиги, меҳнат ва бошқарув жараёнларининг самарали ташкил этилганлиги, ходимларнинг маиший эҳтиёжларини қондиришга бўлган ҳаракатлари, ишлаб чиқариш жамоасида психологик муҳитнинг яхшилиги, хуллас, ишчи кучини сарф қилиш учун

қулай шарт-шароитларнинг яратилганлиги билан изоҳланади. Айни шу ҳолатга тескари бўлган, корхонанинг бир текис ишламаслиги, ҳаддан ташқари оғир ишларнинг юклатилиши, иш ҳақидаги фарқларнинг юқорилиги, меҳнат жараёнини олиб бориш учун шароит яратилмаганлиги оқибатида юқори ва қуйи малакали ходимларнинг иш ҳақлари ўртасидаги яқинлик ва бошқа ҳолатлар ходимларда ишлаб чиқариш жараёнидан норозилик ҳолатларини келтириб чиқаради ва ходимларни корхона ташқарисига сафарбар бўлиш ҳолатларини ортишига олиб келади. Ҳар бир корхонадан сафарбар бўлувчилар оқими турли йўналишларга турлича куч билан ҳаракатланади. Ушбу ҳаракат коэффиценти яширин тўпланиб борувчи ва қўшимча ёрдам кучлари йиғиндисини акс эттиради. Улар таркибида иш ҳақи миқдори ва ташкилий даражаси алоҳида аҳамиятга эга. Меҳнат миқдори ва меҳнат тури ўртасидаги мувозанатни юзага келтириш тизими муқим ишлаб чиқариш жамоаларини вужудга келтиради. Ушбу жамоалар ичида ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимлар қисқартирилиши ва ходимлар қайта тақсимоти амалга оширилади. Лекин, шундай бўлса ҳам иш ҳақи миқдори омилини, ишлаб чиқариш жараёнлари аро сафарбарликни қисқартирувчи бош омил сифатида эътироф этиб унга юқори баҳо бериш ҳам ярамайди. Бир қатор машинасозлик корхоналарида олиб борилган тадқиқотлар ишчи кучининг тартибсиз ҳаракати ўртача иш ҳақи юқори бўлган жойларда кўпроқ намоён бўлишини кўрсатди. Ушбу ҳолат ўртача иш ҳақининг юқори бўлиши турли меҳнат жараёнларидаги иш ҳақлари ўртасидаги тафовутнинг юқорилиги ва бунинг натижасида ходимларнинг ишдан бўшаш ҳолатларининг кўп кузатилиши билан изоҳланади. Ишлаб чиқаришни техник такомиллаштириш цех ва участка ходимлари сонининг қисқартирилишига олиб келиши шубҳасиздир. Бироқ, ушбу қисқартиришлар даражаси ходимларнинг ишдан бўшатиш миқёсини тўлиқ кўрсатиб бера олмайди. Янги техникани жорий этиш ишлаб чиқариш жараёнига тегишли мазкур цех ёки участкаларда иш жойларини қисқаришига

олиб келиши билан бирга, янги касб ва янги малака даражасига эга ходимларни жалб этишни талаб қилиб, мазкур тизимга ўзгартиришлар киритади. Қисқартирилаётган ходимларнинг касбий таркиби техник тараққиёт йўналишига қараб белгиланади. Асосий ишлаб чиқариш жараёнида механизация ва автоматизация жараёнининг жадаллашуви ва қўшимча ишлаб чиқаришда ушбу жараёнларнинг секинлашуви асосий ишлаб чиқаришда банд бўлган ходимлар таркибида қисқартиришларга олиб келади, бу эса уларнинг умумий персоналдаги улушини камайтирувчи омиллардан биридир. Машинасозлик соҳасида ишловчи асосий ишлаб чиқариш ходимларини қисқартириш, ўрта малакали ходимлар сонини: станокчи, слесар йиғувчилар, штамповщик-прессовщик, стерженщик каби касб эгаларини қисқартирилиши оқибатида юз беради. Ишчи кучи қисқартирилишининг муҳим омилларидан яна бири ишлаб чиқариш жараёни ичида заҳира қилинган ходимлардан меҳнат жараёнининг узлуксиз ўсиб бориш қонуни талабларига биноан фойдаланишдир. Ушбу захираларнинг мавжуд бўлишида бир хилдаги маҳсулот ишлаб чиқаришга талаб этилувчи деярли бир хилдаги техник қуролланганлик даражаси хизмат қилади. Фан-техника тараққиёти ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат самарадорлигини оширувчи ва ходимларнинг қисқаришини келтириб чиқарувчи асосий жарён хисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнидаги техник ҳолат даражасини ошириш орқали сўнгги йилларда ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат самарадорлиги кўрсаткичларининг ошишига эришилади. Ишлаб чиқариш жараёни қувватларининг оширилиши, биринчи навбатда, корхонани техник қайта қуроллантириш, асбоб-ускуналарни модернизация қилиш ва техник тадбирлар ўтказишни талаб этади. Ходимларни қисқартириш, ўзида ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ва ташқарисидаги ходимларни қайта тақсимотини ташкил этиш имкониятлари

кенг бўлган ташкилотларда яхши самара беради. Келажакда ишлаб чиқаришни ривожлантириш, ишлаб чиқариш бирлашмаларини, йирик ишлаб чиқариш ташкилотларини ташкил этишга ҳаракат қилиш, ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимлар сафарбарлик ҳаракати ва уни корхона ичида, корхоналар орасида ва иқтисодиётнинг турли тармоқлари ўртасида қайта тақсимлаш жараёнининг кенгайишига олиб келиб, касблар аро сафарбарлик ҳаракатларини оширади. Шу муносабат билан ходимларни касблари бўйича қайта тайёрлаш ва малакаларини оширишга эҳтиёж ортади. Ишлаб чиқариш жараёни ичидаги қисқартирилган ходимларнинг қайта тақсимланиши ходимлар ва барча ишлаб чиқариш жамоаси аъзолари қизиқишлари билан мос келади. Агарда қисқартирилган ходимларнинг қайта тақсимоти корхона (ташкилот) ташқарисида амалга оширилса, ходимларнинг жамият учун керакли йўналишда сафарбар бўлиши, янги иш жойларида ходимлар учун ишлаш ва яшаш учун қулай шарт-шароитлар яратилгандагина кузатилади. Қисқартирилган ходимларни қайта тақсимлаш, қайта вужудга келтирилган корхоналарни ишчи кучи билан таъминлаш жараёнида катта муаммолар келтириб чиқаради. Ҳозирги пайтда мамлакатимизда меҳнат ресурслари балансининг таранглиги ҳолатида кўпгина корхоналар ўзида ишчи кучи заҳирасига эга бўлиш истагини билдирадилар. Иқтисодиётда ишчи кучига бўлган талабнинг ортиб бориши билан ушбу ҳаракат ҳам кучайиб боради. Ушбу жараённи бир қатор сабаблар билан изоҳланади. Улар режалаштириш жараёнидаги камчиликлар, бир йил давомида белгиланган режаларни қайта кўриб чиқиш ва ўзгартириш, маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарф бўлувчи меҳнат ва унга тўланадиган ҳақ ўртасидаги тафовут, корхона томонидан қисқартирилган ходимларни қайта тақсимлаш ишларининг яхши амалга оширилмаслиги, ходимлар ҳаракати ва бошқалар. Айтиб ўтилган сабаблар ўз-ўзидан ходимлар заҳирасининг вужудга келишига йўл қўймайди ва фақатгина уларнинг сақланиб қолишига таъсир этади.

Натижада меҳнат самарадорлигининг жамоавий ва индивидул ўсиш суръатлари пасаяди, индивидуал турмуш воситалари фонди қисқаради, бу эса ходимларнинг кўпгина ҳолатларда ишчи кучини сарф қилишга қулай жой қидиришга ундайди, ушбу ҳаракат ҳамиша ҳам кутилган натижани бермайди ва режалаштирилмаган сафарбарлик ҳаракатларини кучайтиради. Ушбу вужудга келган муаммолар ечими ишлаб чиқариш заҳариларидан, шу жумладан ишчи кучидан тўлиқ фойдаланиш зарурлигини англатади. Шунинг учун иқтисодиётни ривожлантиришга сабаб бўлувчи тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш жараёни имкониятлари ва заҳираларидан тўғри фойдаланиш бўйича тузилган режаларни корхона ва ташкилотларда амалга оширишни тақозо этади. Корхона ва ташкилотларга ходимлар сони бўйича лимитлар белгиланади ва қўл меҳнати билан шуғуланувчи ходимлар сонини қисқартириш ва уларни қайта тақсимлаш вазифаси юклатилади. Қачонки корхона ташқарисида қайта тақсимланган ходимлар учун қулай меҳнат шарт-шароитлари яратилса, ходимларнинг иқтисодий тармоқлар аро ва ҳудудлар аро сафарбарлик ҳолатлари ошади ва бунинг натижасида ишлаб чиқариш жараёнининг ҳам жадал тус олиши кузатилади. Бироқ, мазкур ҳолатларда ҳам ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг сафарбарлик ҳаракатлари муҳим аҳамиятга эга бўлади. Ўз таркибига нисбатан кам ходимларни жалб этиб, ишлаб чиқариш жараёнида юқори самарага эришган корхоналар алоҳида эътибор билан тилга олинади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

Похожие

Меҳнат ресурсларининг тармоқлараро сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Меҳнат ресурсларининг касбий сафарбарлиги

Рахбар меҳнат жамоасининг асосий бошқарувчисидир

Раҳбар меҳнат жамоасининг асосий бошқарувчисидир