Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми - Экономика - Рефераты

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми Режа: 1. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми, унинг кўрсаткичлари ва мезонлари 2. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги қонуниятлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми, унинг кўрсаткичлари ва мезонлари Меҳнат сафарбарлиги қонунлари ўзида ишлаб чиқариш жараёни ичидаги бирламчи алоқалардан таркиб топган “иккиламчи” ва “учламчи” алоқаларни вужудга келтириш орқали намоён бўлади. Улар ўртасидаги алоқадорлик бир қарашдаги содда кўринишдан, ишлаб чиқариш жараёни ичида содир бўлувчи мураккаб алоқалар тизимига қадар ўзгариб бориши мумкин. Ишчи кучи сафарбарлигини акс эттирувчи қонунлар таъсири остида ишлаб чиқариш жараёнининг алоқалари дастлабки шаклдан, ишлаб чиқариш жараёни ичидаги кўп босқичли алоқалар шаклига ўзгариши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнидаги алоқа шакллари – бу инсонларнинг амалий меҳнат фаолиятида вужудга келувчи ва нафақат фан, балки инсон тафаккурида ҳам акс этувчи алоқаларнинг кўринишидир. Мисол учун, меҳнат сафарбарлигининг бирламчи алоқаси бизга маълум бўлганидек ўзида бевосита ишлаб чиқариш жараёни ичида вужудга келувчи ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи ўртасидаги алоқаларни намоён этади. Иккиламчи алоқалар шаклида эса турли иқтисодий қонунлар таъсирида, ходимларни ишдан бўшатиш ёки меҳнат жойларида қайта тақсимлаш жараёнидаги содир бўлган меҳнат шаклини ўзгариши туфайли ишчи кучини қулай шароитда сарф қилиш учун йўналтирилган интилишлар орқали намоён этиш мумкин. Бизнинг амалиётимизда кенг тарқалган ходимлар ҳаракати шакли ва воситаларини эса бошқа ишга ўтказиш, аҳолини иш билан таъминлаш марказлари томонидан меҳнатга лаёқатли шахсларни иш билан таъминлаш, корхоналар томонидан ходимларни ишга қабул қилиш ёки бўшатишларни ишлаб чиқариш жараёнининг учламчи алоқалари қаторига киритишимиз мумкин. Мазкур иерархик тизимдан иборат алоқалар тизими ичидан бирламчи алоқалар шаклларини аниқлаштириб олиш муҳим саналади, чунки уларнинг таъсири иқтисодий амалиёт жараёнида тўғридан-тўғри акс этмайди. Масалан,

ходимларни бир иш жойидан бошқасига ўтиш ҳолати содир бўлганда, ушбу ҳаракатга сабабчи бўлган объектив омиллардан (улардан воз кечиб бўлмайди, бироқ сафарбарлик ҳаракатларини ташкиллаштиришда эътиборга олиш мумкин.) субъектив омиларни (улар тасодифан вужудга келади ва уларнинг олдини олиш мумкин) ажратиб олиш лозим. Демак, сафарбарлик ҳаракатлари иқтисодий механизмини турли даражадаги сафарбарлик ҳаракатлари ўртасидаги иқтисодий алоқалардан ташкил топган деб ўрганадиган бўлсак, у ҳолда, бирламчи алоқалар- иқтисодий қонунларни вужудга келтирувчи, иккиламчи алоқалар – ушбу ва бошқа иқтисодий қонунлар ўртасидаги алоқалар натижасида вужудга келувчи жараёнлар, учламчи алоқалар – ушбу жараёнлар таъсирида рўй берган ишчи кучи қайта тақсимотининг аниқ кўринишларини акс эттирувчи жараёнлар, деган хулосага келишимиз мумкин. Ўз-ўзидан турли даражадаги ишчи кучи сафарбарлиги ўртасидаги алоқаларни туб мохиятидан сиртига чиқиб, тушунишга ёрдам берувчи мантиқий асосланган алоқалар тизими вужудга келади. Меҳнат сафарбарлигини вужудга келтирувчи қонунлар таъсири механизми жамоавий ишлаб чиқариш омиллари ва ишчи кучини қулай шароитда сарф этиш ўртасидаги мувозанатга эришишни мақсад қилиб олган. Ушбу зарур жараённинг қандай тус олиши кўп ҳолатда ходимлар ва уларнинг онгли фаолиятидан иборат бўлади. Ишчи кучи сафарбарлигига олиб келувчи қонунлар, инсонлар томонидан объектив қабул қилиниб, уларнинг жамоавий ишлаб чиқаришни ривожлантириш ҳақидаги шахсий фикрларидан мустақил, деб ҳисобланади. Ушбу эҳтиёжлар аниқ ўрганилдан сўнг, меҳнат ҳаракатлари мақсади ва асосларини келтириб чиқаради. Шунинг учун ходимнинг янги иш жойига ўтишга интилиши инсон тафаккури маҳсули эмас, балки, субъектив асосга бўлган объектив изоҳланувчи ҳолатдир. Иқтисодий қизиқишлар инсон тафаккурида намоён бўлиб, унинг фаолиятини белгиловчи туртки сифатида акс этади. Улар ўзида шахсий

эҳтиёжларнинг йўналтирилган жамланмасини ташкил этиб, ушбу субъектдан ажралмаган холда унинг тафаккурида акс этади ва қайсидир маънода уни бошқаради. Бошқа сўз билан айтганда, ходим ўзининг сафарбарлик ҳаракатларида ўз лаёқати ва уни амалга ошириш имкониятларини ҳар бир дамда англаб туради. Шундай экан, ушбу фикрлар нафақат шахсий хоҳиш- истаклар балки жамоавий эҳтиёжларга ҳам мос келиши жуда муҳимдир. Моддий ва маънавий рағбатлантириш кўп ҳолатларда меҳнат миқдори ва сифати билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун янги иш бўлимлари, бошқа корхона ва тармоқларга ишга ўтиш (баъзи ҳолларда ўз яшаш жойини ўзгартирган ҳолда) моддий қизиқиш омили билан мустахкамланган бўлиши лозим. Ҳақиқатда объектив қонунлар ва улар ҳаракатга келтирувчи кучлар ўртасидаги алоқалар ниҳоятда мураккабдир. Ушбу жараён иқтисодий қизиқишлардан иборат бўлиб қонун-иқтисодий эҳтиёж-иқтисодий қизиқиш- инсон фаолияти кўринишида намоён бўлади. Масалан, меҳнат ресурслари сафарбарлиги қонуни ишчи кучини қулай шароитларда сарф қилиш эҳтиёжини асослаб, ўз ортидан шу шароит учун мос эҳтиёжларни келтириб чиқаради ва ушбу эҳтиёжлар бошқа иқтисодий қонунлар асосида ўзгариб туради. Мисол учун, саноатни ривожлантириш учун кам ривожланган худудларига ходимларни жалб этишни талаб этувчи ҳудудларни бир текис ривожлантириш қонуни билан алоқага киришиши мумкин бўлсада, лекин ходимлар сафарбар этилаётган жойда уларнинг талаб даражасига жавоб берувчи меҳнат ва маиший ҳолат даражаси кузатилмаслиги мумкин. Ходимга маълум имтиёзларни берилиши эса уни бу кўчиш ҳаракатига ундаши мумкин. Ушбу ҳолат ходим томонидан англаб етилганда иқтисодий қизиқиш кўринишини олади. Шу тариқа ушбу қизиқиш моддий омил сифатида шаклланиб, сафарбар бўлиш асосини ташкил этади, шундан сўнг ходимнинг янги иш жойига ўтиш ҳаракати содир бўлади. Бу инсонларнинг иқтисодий механизмлари маълум бўлмаган ҳолатда ҳам иқтисодий қонунлар таъсирида ҳаракат қилиш хиссини уйғонишига олиб келади.

Иқтисодий қизиқишлар фақат сўнгги палладагина муҳим аҳамият касб этади. Ижтимоий жиҳатдан яхши ташкиллаштирилган давлат тизимида жамиятга фойда етказиш ҳисси анча юқори ўрин эгаллайди. Бироқ, улар ҳам иқтисодий эҳтиёжлар асосида вужудга келтирилиши лозим. Агар ушбу омил билан ҳисоблашилмаса у ҳолда режалаштирилмаган миграция ва жамият учун ноқулай бўлган ишчи кучи йўналиши каби бир қатор салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи жараёнларга дуч келиниши мумкин. Ушбу жараёнларни бартараф этиш анча мураккаб жараён бўлиб, бу уларнинг объектив кучлар таъсирида намоён бўлишидан далолатдир. Ходимлар сафарбарлик ҳаракатларини турли хил маъмурий чоралар қўллаш, меҳнат ва маданий-маиший ҳолатни яхшилашга қаратилган туб ўзгартиришларни амалга оширмаслик натижасида доимий равишда ишчи кучи ҳаракатини бошқариб бўлмай қолади. Бошқа сўз билан айтганда, ишчи кучи ҳаракати ушбу қонуннинг мунтазам издоши ҳисобланмайди. Бироқ, инсонлар томонидан ходимлар ҳаракатига олиб келувчи қонунларнинг ўзлаштирилиши, тобора уларнинг инсонлар фаолиятига мослашувини келтириб чиқармоқда. Аммо, жамоа тасарруфи ҳам у ёки бу жараён орқасидан содир бўлувчи ҳаракатларни тўлиқ англай олмайди. Ўз иш жойини, кўпгина ҳолатларда эса ўз яшаш манзилини ўзгартириш бўйича қилинган қарорлар тасодифларга бой бўлади. Бошқа ҳудудларга миграция қилувчи ходимлар, кўпинча ўзининг янги меҳнат фаолиятининг барча жабҳаларини бахолай олмайдилар, бу эса жамият қизиқишларига мос келмайдиган яна қўшимча миграция ҳолатини келтириб чиқаради. Ишчи кучи сафарбарлиги қонуни фақатгина доимий ҳаракатларнинг зарурлигини кўрсатиб беради, аммо ушбу ҳаракатларнинг қандай ҳолатда амалга оширилиши эса инсонлар фаолияти, тиришқоқлиги, илмий баҳолаш даражасининг ортиши ва кўпгина бошқа омилларга боғлиқдир. Иқтисодий зарурият шароитида инсонлар у ёки бу хулосаларни мустақил равишда қабул қиладилар ва танлаш, мослашиш эркинлигига эга бўладилар. Ушбу эркинлик

қанчалик катта бўлса, инсонлар томонидан меҳнат сафарбарлиги қонунларини тушуниш ҳам шунчалик чуқурлашади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, у ёки бу меҳнат ҳаракатларини тушуниш зарурияти, объектив эҳтиёж заруриятини қондира олмайди. Жамиятни барпо этишда меҳнат сафарбарлигини келтириб чиқарувчи иқтисодий қонунлардан воз кечиб эмас, балки уларнинг табиатини тушунган холда ҳаракатланиш лозим бўлади. Мазкур ҳолатда иқтисодий қизиқиш ва моддий омилар ушбу қонунлар ҳаракатини таъминловчи омиллар бўлиб хизмат қилади. Ходимлар сафарбарлигини келтириб чиқарувчи иқтисодий қонунлар таъсири бир вақтнинг ўзида у ёки бу иқтисодий қизиқишларни вужудга келтиради. Ўз навбатида, иқтисодий қизиқишлардан фойдаланувчи жамият ишлаб чиқариш фаолиятини объектив қонунлар томон йўналтиради. Шу аснода ишчи кучи сафарбарлик ҳаракати иқтисодий қонуни ходимларда ўзининг моддий ва маънавий ҳолатини яхшилаш имкониятини берувчи меҳнат ҳаракатларига иқтисодий қизиқиш уйғотади. У ёки бу ривожланиши паст бўлган ҳудудларда ходимларнинг меҳнат қилишлари учун қулай шарт- шароитлар яратиш меҳнатга лаёқатли аҳолини ушбу ҳудудлар бўйича тенг тақсимлашга ёрдам беради. Яна шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, шахсий, ишлаб чиқариш жамоалари, ижтимоий гуруҳлар ва жамият қизиқишлари каби алоҳида кўрсаткичлардан фойдаланиш барча даражадаги меҳнат сафарбарлиги муамоларини хал этишда бир қатор қулайликлар яратади. Иқтисодиёт тармоқларининг юқори бўғинларида ушбу жараённинг вужудга келувчи шакллари меҳнат сафарбарлиги ҳаракатларини келтириб чиқарувчи иқтисодий қонунлар ва таъсир механизмининг ажралмас элементлари сифатида намоён бўлади. Меҳнат сафарбарлиги шаклларини таснифлашда якка бир кўринишга эришилганича йўқ. Бу ҳолат ушбу жараёнга ёндошишни кўп томонлама, фақатгина ўзига хос хусусиятларга эга бўлганлигидандир. Шунинг учун меҳнат сафарбарлиги шакллари, кўринишлари ўзига хос характерга эга.

Меҳнат сафарбарлиги ҳаракатларини таснифлаш меҳнат жараёнлари гуруҳларига маълум бир мезонларни белгилашдан иборат. Сўнгги пайтларда меҳнат сафарбарлигига бағишланган иқтисодий адабиётларда қуйидаги ёндашувлар акс этмоқда. Баъзи ҳолатларда мезон сифатида ходимнинг ижтимоий ва меҳнат функцияларида ўзгаришлар намоён бўлса, бошқа ҳолатларда ишлаб чиқаришнинг тарихий-иқтисодий шартлари, шаклларга ажратиш жараёнининг тавсифи ва ташкиллаштириш усуллари, ички алоқалар, ишлаб чиқариш ва истеъмол омиллари эътиборга олинган. Ва ниҳоят, меҳнат сафарбарлиги жараёнини жамоавий ташкиллаштириш ўртасидаги фарқлар эътиборга олинади. Йирик техник ишлаб чиқариш шароитида ишчи кучи ҳаракати ва қайта тақсимоти ишчи кучи сафарбарлиги билан узвий боғлиқдир. Ишчи кучи сафарбарлиги жараёни ишчи кучини қайта тасимлаш жараёни бўлиш ёки бўлмаслигидан қатъий назар мустақил кўриниш сифатида намоён бўлади. Мисол учун, миграция жараёни ҳам ҳаракат шакли, ҳам қайта тақсимот ва ишчи кучи сафарбарлиги шаклида бирдек намоён бўлади. Шунинг учун, меҳнат сафарбарлиги шакллари бир вақтнинг ўзида бир-бирини такрорламайдиган ишчи кучи қайта тақсимоти ва ҳаракати шаклларида намоён бўлади. Меҳнат сафарбарлигининг барча шакл ва кўринишлари иқтисодий ҳаётнинг юқорисида намоён бўлувчи меҳнат ҳаракатларини акс эттиради. Уларни таснифлаш эҳтиёжи ушбу жараёнларнинг турли таъсир кучига эга бўлганлиги сабабли вужудга келган. Бизнинг тасаввуримизда иқтисодий қонунлар таъсиридан иборат мустаҳкам тизим ва меҳнат ҳаракатларини ташкиллаштириш усуллари биргаликда меҳнат сафарбарлиги шаклларини келтириб чиқаради. Айнан шу ҳолатлардан келиб чиқиб, меҳнат сафарбарлиги, жамият ишчи кучидаги бирлашган сафарбарлик, ишчи кучининг ишлаб чиқариш жамоаси ичидаги сафарбарлиги, ишчи кучининг индивидуал сафарбарлик ҳаракатлари каби шаклларга ажратилган. Меҳнат сафарбарлиги

механизмининг тўлиқроқ намоён бўлиши иқтисодиётда кузатилувчи горизонтал сафарбарлик (ходимнинг иш жойлари ўртасидаги ҳаракатлари) ва вертикал сафарбарлик (ишчи кучидаги сифат ва сон кўрсаткичларининг ортиб бориш ҳаракатлари), бевосита режалаштирилган, билвосита режалаштирилган ва режалаштирилмаган сафарбарлик, давлат ташкилотлари амалга оширувчи меҳнат ҳаракатлари (бошқа иш жойига ўтказиш, бошқа ҳудудга кўчириш, режалаштирилган танлаб олиш, аҳоли бандлигига кўмаклашувчи марказлар томонидан ишга жойлаштириш) ва жамоавий ташкиллаштирилган сафарбарлик ҳаракатлари шаклларида акс этади. Юқоридаги шакллар орасида аниқ чегаралар мавжуд эмас, улар бир- бирининг ичига сингиши, бир сафарбарлик ҳаракати шаклидан бошқа ҳаракат шаклини вужудга келтириши мумкин. Масалан, жамиятдаги бирлашган ишчи кучи ҳаракати ходимларнинг ишлаб чиқариш жамоалари ва улар ўртасидаги ҳаракатларидан ташкил топган бўлиб, ушбу ҳаракатлар асосида тасодифан вужудга келган индивидул сафарбарлик ҳаракатлари намоён бўлади. Горизонтал сафарбарлик ҳаракатларида эса янги иш жойига ўтиш билан бирга, ўз хизмат лавозимида ўсиш, янада обрўлироқ ишга эга бўлиш, навбатдаги малака ёки разряд даражасига кўтарилиш ва бошқа вертикал сафарбарлик ҳаракатларида кузатилувчи ҳолатлар намоён бўлади. Бу меҳнат сафарбарлиги ҳолатларида аралаш шаклларнинг вужудга келиши ва ходимларнинг корхона маъмурияти томонидан ишдан бўшатилиши ёки ишга қабул қилининши каби жараёнларда акс этиши мумкин. Меҳнат сафарбарлиги ҳаракатларида ходимларнинг ишлаб чиқариш ичидаги ва ишлаб чиқаришлар аро, тармоқ ичидаги ва тармоқлар аро, касблар ва касблар аро, ҳудудий сафарбарлик ҳаракатлари турларини алоҳида таъкидлаш мумкин. Меҳнат сафарбарлиги, меҳнат шаклининг ўзгариши ва тақсимоти, ишлаб чиқариш суръатларининг ортиши, ишчи кучини сарф қилиш учун қилинган ҳаражатларни қопланишни талаб этадиган жараёнлардаги ўзгаришлар бир эмас, балки бир неча омиллар таъсири остида вужудга келади. Мисол тариқасида фан-техника тараққиёти даврида ишчи

кучини бўшатилиши ҳолатини келтиришимиз мумкин. Бошқа сўз билан айтганда, ҳақиқий ишлаб чиқариш жараёнида меҳнат сафарбарлигининг шакл ва кўринишлари бир-бирига чамбарчас боғлиқдир. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги қонуниятлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари Ходимларнинг меҳнат ҳаракатларини юзага келтирувчи қонунларни ўрганиш ишчи кучи сафарбарлиги ҳаракатларининг асл моҳиятини тушунишга ёрдам беради. Бироқ, илмий аҳамиятга эга бўлган натижалар амалиётда ўз кучини сақлаб қола олмаслиги мумкин. Фақатгина ушбу ҳаракатлар моҳиятини англаб етиш, жамият кучларини жамият томонидан бошқариш учун етарли эмас. Бунинг учун аввало жамоавий ҳаракат лозимдир. Ушбу ҳаракат ривожланиш йўлидан бораётган давлатлар иқтисодиёти амалиётида қўлланилувчи иқтисодий қонунларни тушуниш орқали амалга оширилади. Айнан ушбу қонунлар таъсирида илмий асосланган ва исботланган кўрсаткичларга эга бўлинади. Иқтисодий қонунлардан фойдаланиш турли зарурият ҳолатларида, инсонларнинг ҳаракат даражасига қараб амалга оширилади. Агар зарурият ҳолати тўлалигича англаб етилмаса, у холда амалга оширилган ҳаракат мавжуд жараёнга, гарчи унинг таъсирида бўлса ҳам мос келмайди. Шахсий ва моддий омиллар таъсирида ишчи кучини сарф қилиш учун йўналтирилган ходимлар ҳаракатини, гарчи шу мақсадни кўзлаб қилинган ҳаракат бўлса ҳам ишлаб чиқариш шартлари билан боғлиқ бўлмаган ҳаракатлардан ажратиш лозим. Баъзи ҳолатларда биз ишчи кучи сафарбарлиги қонунини англаган ҳаракат кўринишларига дуч келсак, баъзи ҳолатларда эса ходимлар ҳаракатларига ушбу қонуннинг билвосита таъсирига дуч келамиз. Шундай бўлса ҳам, фақатгина қонунларнинг туб мохиятини билишнинг ўзигина камлик қилади, унинг қандай вазиятда, қандай ҳолатларда вужудга

келишини ҳам билиш муҳимдир: ушбу қонун таъсирида жамият ривожининг кейинги босқичларини олдиндан режалаштириш, унинг натижалари хақида ҳам баъзи фикрларга эга бўлиш керак бўлади. Фақат ушбу шартлар бажарилгандагина юзага келган объектив зарурият шароитида инсонлар фаолиятини илмий ташкиллаштира оламиз. Меҳнат сафарбарлиги қонунлари доимий олиб борилувчи инсонлар меҳнат фаолияти давомидаги иқтисодий муносабатлар вужудга келганда амал қилади. Бироқ, уларни тўғри йўналтира олиш ушбу қонунларнинг таъсир механизми тушунилиб, улардан фойдаланиш бўйича ташкилий тизим вужудга келтирилгандагина амалга ошади. Шунинг учун, ушбу жараён хўжалик субъектлари, давлат, вазирликлар, ташкилотлар, корхона ва х.к.ларнинг мақсадга йўналтирилган ҳаракатларини амалга оширишларини талаб этиб, бунинг натижасида мазкур қонуннинг объектив алоқалари намоён бўлади. Ушбу ҳаракат дастурлари барча томонидан англанган ва барчанинг қизиқишларига мос бўлиши лозим. Ҳозирги вақтда сафарбарлик ҳаракатларини режалаштириш ва йўналтиришни ташкиллаштириш бўйича бир қатор ишлар олиб борилмоқда. Бироқ, иқтисодий қонунлардан самарали фойдаланиш даражаси унчалик юқори эмас. Ходимлар қўнимсизлигини бартараф этиш бўйича корхона ва ташкилотларда кўрилаётган чора-тадбирлар кутилаётган самарани бера олмаяпти, чунки, улар ходимларни ишдан бўшаш омилларига кўпроқ эътибор қаратиб, ушбу жараённинг вужудга келиш моҳиятлари, ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ва ишлаб чиқариш жараёнидаги ходимлар жамоаси ичидаги муносабатларга кам эътибор қаратмоқдалар. Агар ходимлар ҳаракатини ташкиллаштиришда уларнинг таснифларидан келиб чиқадиган бўлсак, у ҳолда: умумий режалаштирилиб ташкиллаштирилган (бир иш жойидан бошқасига ўтказиш, жамоавий чақириқлар, оилаларни янги ҳудудларга кўчириш), индивидуал (ходимлар ҳаракатлари) ва аралаш (ташкилий қабул ва ташкиллаштирилган иш билан банд қилиш жараёнлари) ҳаракатларини ажратиб кўрсатиш мумкин. Ушбу

ҳаракат шакллари расмий равишда тан олиниб, умумдавлат статистика ҳисоби ва назорати таркибига киради. Ходимлар сафарбарлик ҳаракатлари билан боғлиқ кўпгина иқтисодий тадбирлар режалаштириш асосида ташкиллаштирилган сафарбарлик ҳаракатларини такомиллаштириш ва индивидуал сафарбарлик ҳаракатлари ҳиссасини камайтириш ҳисобидан расман тан олинган шакллар ҳолатига келтириб, уларни такомиллаштиришдан иборат. Бизнингча, ишчи кучи ҳаракати шакллари таснифига бошқача ёндашувлар ҳам мавжуд. Ушбу жараёнга таъсир этувчи қонунлар асосида иқтисодий, демографик, ижтимоий ва аралаш ҳаракат шаклларини ажратиш мумкин. Ўз навбатида, ушбу иқтисодий ҳаракат шакллари ишлаб чиқаришлар ичидаги ва ишлаб чиқаришлар аро, касбий ва касблар аро, тармоқ ичидаги ва тармоқлар аро, ҳудудий ишчи кучи ҳаракатларига ажралиб кетади. Демографик ҳаракат шакли аҳолининг ёш таркибидаги ўзгаришлар, унинг табиий ва механик ўсиши, демографик қонунлар натижасида юзага келган ҳудудий ҳаракатлардан ташкил топади. Ижтимоий ҳаракат шакли ўзида аҳоли ижтимоий синфлари ичидаги ва синфлар аро, йирик ижтимоий гуруҳлар аро ва ва улар ичидаги ҳаракатларни акс эттиради. Аралаш ҳаракатларга эса аҳолининг шаҳар ва қишлоқ ўртасидаги ҳаракати, миллатлар аро ва ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимларнинг вертикал ҳаракатларини мисол қилиб келтиришимиз мумкин. Ҳар бир ҳаракат шакли бир вақтнинг ўзида ўзига таъсир этувчи қонуннинг намоён бўлиш ҳолатини акс эттиради. Шунинг учун амалиётда режа асосида ташкил этилган, индивидуал ва аралаш ҳаракат шакллари бир вақтнинг ўзида ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ва ишлаб чиқаришлар аро, касбий ва касблар аро, тармоқ ичи ва тармоқлар аро, ҳудудлар аро ҳаракатлар характерини намоён этиши мумкин. Ривожланиб борувчи жамиятда ушбу ҳаракатларнинг барчаси ўзининг ҳаракат ёки ташкилий шаклидан қатъий назар фан-техника тараққиёти, жамоавий меҳнат самарадорлигининг ошиши, режалаштириш дастурлари

орқали амалга ошади. Янги иш жойига ўтиш меҳнат жараёнларининг ўзгариши ёки ўзгармаслиги (бир қатор ҳолатларда ўз яшаш жойини ўзгартириш) билан намоён бўлиб, ишчи кучини сарф қилиш учун қулай шароитлар излаш билан изоҳланади. Ишлаб чиқариш жараёни ичидаги ходимлар ҳаракати ўзида меҳнат тақсимоти ва меҳнат ўзгаришлари , ишчи кучи сафарбарлик ҳаракатлари ва бир қатор бошқа қонунларни тўла намоён этади. Ушбу жараёнда ишлаб чиқаришдаги шахсий ва моддий омиллар ўртасидаги ўзгаришлар, ишлаб чиқарувчиларнинг ўз ижтимоий-иқтисодий ҳолатларини юксалтиришга бўлган ҳаракатлари тўла намоён бўлади. Ушбу ҳаракатлар ходимларнинг касбий даражасини ошиши, бир сўз билан айтганда, касбий ёки касблар аро, горизонтал ёки вертикал кўринишларда бўлиши мумкин. Ҳаракат усулига қараб эса улар жамоавий ташкиллаштирилган (бошқа ишга ўтказиш ёки малака разрядини оширилиши) ёки индивидуал (ходимнинг ўз хоҳишига кўра) бўлиши мумкин. Сўнгги пайтларда меҳнат сафарбарлигини жамоавий ташкиллаштириш масалаларига кўпроқ эътибор берилмоқда. Бироқ, меҳнат сафарбарлиги ҳаракатлари корхона миқёсидагина қотиб қолмайди, корхоналардаги ушбу жараёнлар билан боғлиқ муаммоларнинг самарасиз ечилиши, ушбу ҳаракатларнинг корхона ташқарисига шунчалик кўп чиқишидан далолат беради. Ишлаб чиқаришлар аро меҳнат сафарбарлиги жамиятнинг бирлашган ишчи кучи ҳаракати билан боғлиқ бўлиб, у ходимларнинг ўз ишчи кучларини қулай шароитларда сарф этишлари учун кенг имкониятлар яратади. Шу билан бирга, ушбу сафарбарлик тури ишчи кучини тақсимлашнинг мураккаб тури сифатида ҳам намоён бўлади, чунки унда касбий, тармоқлар ва ҳудудий, умумий ташкиллаштирилган, индивидуал ва аралаш каби турли даражадаги сафарбарлик ҳаракатларини акс эттиради. Ҳақиқатда ушбу ҳаракатлар ўзининг асл табиати сифатида намоён бўлмайди, бу эса ходимлар ҳаракатини бир текис ташкиллаштиришда мураккаблик туғдиради. Чунки, ходимлар ҳаракатини ташкил этишда касбий, тармоқ ва ҳудудий сафарбарлик

ҳаракатларини бирдек кузатиб, ушбу ҳаракатлар учун энг мақбул йўналишни танлаш тақозо этилади. Жамият учун фақатгина ҳаракат характери эмас, балки ҳаракат усули ҳам аҳамиятлидир. Агар ҳаракат ҳарактери алоҳида меҳнат ҳаракатлари шаклларига таъсир этса (касбий, тармоқли ва ҳудудий), ҳаракат усули умумий ишчи кучига таъсир этади. Масалан, аҳолининг қишлоқ хўжалиги тармоғидан бошқа тармоққа ўтиб кетиши, ўз яшаш манзили ва меҳнат турини ўзгартириши билан бирдек давом этади. Ҳозирги вақтда ишчи кучининг мазкур ҳаракатини ходим ва жамият қизиқишларига мос ҳолатда ташкиллаштириш тизимини режалаштириш даркор. Афсуски, ходимларни қайта тақсимлашни жамоавий ташкиллаштириш усуллари бўйича белгиланган вазифалар яхши бажарилмаяпти. Оилаларни бир жойдан бошқа жойга яшаш учун ўтказишда ҳам ходим барча яшаш учун лозим шароитларга эга бўлмоқда, аммо бунинг ўзи етарли бўлмаганлиги сабабли ушбу сафарбарлик ҳаракати ҳам иқтисодий тармоқ ташқарисига чиқа олмаяпти. Барча ташкиллаштирилган тақсимотнинг шакл ва турларига худудий сафарбарлик ҳаракатларида қатнашувчи ходимларнинг 6 фоизи тўғри келади. Бунинг барчаси ташкилотларнинг жамоавий ишлаб чиқариш бўғинларида меҳнат билан бандларнинг янги иш жойига ўтказишдаги шахсий ва моддий омиллар ўзгаришларига тайёр эмаслигидан далолат беради. Ходимлар томонидан ўз иш жойларини индивидуал тарзда ўзгартиришлари ўзида касбий, тармоқли ва худудий ходимлар ҳаракатининг кенг тарқалган шаклини намоён этади. Ушбу ҳаракатларнинг ишлаб чиқариш жараёнлари аро ҳаракатлардаги ҳиссасининг ортиши ходимларнинг ўз меҳнат қилиш шароитларини ўзгаришига бўлган эҳтиёжини, режалаштириш ва маъмурий ташкилотлардан кўра тезроқ ҳис этишини билдиради. Аралаш сафарбарлик ҳаракатларига ташкиллаштирилган ходимларни танлаб олиш жараёнларини мисол қилишимиз мумкин, ушбу жараёнларда ҳар йили 1%га яқин ходимлар ишлаб чиқариш жараёнлари бўйича

тақсимланади, аҳолини иш билан бандлигини таъминловчи ташкилотлар ҳиссасига эса ишлаб чиқариш жараёнларига қайта тақсимланувчи ходимларнинг чорак қисми тўғри келади. Ушбу ҳаракат шакллари ўзида ходимлар сафарбарлик ҳаракатларини бошқа қонунлар билан ўзаро ҳамкорлигини янада яққолроқ намоён этади. Бироқ, уларнинг ҳозирги кўриниши етарлича такомиллаштирилмаган. Ушбу ҳаракатлар шаклларини ўз йўналишлари бўйича самарали фаолият кўрсатиши учун аҳолини иш билан банд қилишнинг давлат ташкилотларини вужудга келтириб, улар орқали ходимлар ҳаракатини бошқариш, ташкиллаштириш ва режалаштириш зарур бўлади. Ушбу тизим такомиллашган сари ходимлар сафарбарлик ҳаракатларининг барча шаклларини (шу қаторда индивидул сафарбарлик ҳаракатини ҳам) тартибга солиш, барча иқтисодий қонунлар таъсирини ўрганиб бориш лозим бўлади. Кўриб ўтилган меҳнат сафарбарлиги турлари ва шакллари сафарбарликни вужудга келтирувчи қонунлар таъсирида мутлақо четга чиқмайди. Ушбу қонунлардан фойдаланиш сафарбарлик ҳаракатларининг йўналиши ва шаклларини чегараламай, балки унинг иқтисодий сафарбарлик ҳаракатларига таъсирини кучайтиради ёки аксинча камайтиради. Масалан, жамият учун зарур бўлган йўналишга ходимлар ҳаракатини йўналтириш учун фақатгина режалаштирилган тарзда ходимларни янги худудларга кўчириш ёки корхона ичида янги иш жойларига ўтказишнинг ўзи камлик қилади, чунки, ундан ташқари янги ҳудудларга кўчирилган ходимларнинг яхши яшаб ва ишлаб кетишлари учун ижтимоий-иқтисодий тадбирлар дастурини тузиш лозим бўлади. Янги иш жойига ўтказиш ёки янги ҳудудга кўчириш бу олдиндан режалаштирилган ҳаракатларнинг сўнгги босқичи бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий тадбирлар тизимини амалга оширишнинг биринчи босқичи эса янги иш жойида ходимларни ишлаб кетишлари учун зарур шароитларни яратишдан иборат бўлиши лозим. Ривожланган давлатларда меҳнат жараёнларини ташкиллаштиришда ушбу чоралар қўлланилгандан сўнг нафақат ишлаб чиқариш миқдорининг

ортиши, балки ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи, ишлаб чиқариш моддий омиллари ва ходимларнинг меҳнат лаёқатлари, жамият ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ва меҳнат қилувчиларнинг шахсий эҳтиёжлари, жамоавий ва меҳнат қизиқишлари ўртасида такомиллашган ва мустаҳкамланиб борувчи алоқалар тизими намоён бўлиши кузатилади. Амалиётда бу, биринчи навбатда, ходимлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш жараёни ўртасидаги алоқаларнинг такомиллашуви, иккинчидан, ходимларнинг яшаш ва меҳнат қилиш шароитларини доимий яхшилаш имкониятларини берувчи, ишлаб чиқаришнинг техник базаси ва меҳнат сафарбарлиги жараёнларини такомиллаштириш, учинчидан, корхона, ташкилот ва ишлаб чиқаришнинг бошқа тармоқларида ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқаришда олдиндан сафарбарлик ҳаракатлари билан узвий алоқаларни ташкиллаштиришга ёрдам беради. Ишчи кучи сафарбарлик ҳаракатларининг иқтисодиёт тизимида йўналтирилган ўзгаришларни амалга ошириш, ходимларни ўз ишчи кучларини қулай шароитларда сарф этишга бўлган ҳаракатларини бир маромга келтиришга ёрдам беради. Давлат, ишлаб чиқариш ташкилотлари, алоҳида ходимлар, барча кўринишдаги ишчи кучи сафарбарлиги ҳаракатларининг иқтисодий субъектлари сифатида намоён бўлиб, ушбу муносабатларнинг вужудга келган тизимини англаган ҳолда уларнинг талабларини жамият, меҳнат жамоаси ва алоҳида меҳнаткашлар қизиқишларига мос равишда намоён этади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

Похожие

Савдода меҳнат ресурслари

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини бошқариш

Иқтисодий хавфсизликни таъминлаш механизми

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини ўрганиш услублари

Умумий овқатланиш ташкилотлари бошқарувининг иқтисодий механизми