Меҳнат ресурслари сафарбарлигини ўрганиш услублари - Экономика - Рефераты

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини ўрганиш услублари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171 KB

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини ўрганиш услублари Режа: 1. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг таснифланиши 2. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси ва унинг турлари 3. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансининг 4. услубий хусусиятлари

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг таснифланиши Меҳнат ресурслари сафарбарлиги ягона ижтимоий-иқтисодий жараён сифатида юзага чиқади. У аввал таъкидланганидек, турли намоён бўлиш шаклларига эга бўлганлиги боис сафарбарликнинг таснифланишини ишлаб чиқиш зарур. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг таснифланиши уни муайян бир гуруҳлар бўйича ушбу ҳодисаларнинг ички объектив боғланиши ва уларга хос бўлган ривожланиш қонуниятлари асосида тақсимланишидан иборат бўлади. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг таснифлари турли даражаларда ва турли мақсадлар учун амалга оширилади. Ижтимоий-иқтисодий адабиётларда ушбу масалани ечишга бир қанча ҳаракатлар қилинган. Албатта, бу асарларда, одатда, фақатгина ишчи ходимларнинг ҳаракатчанлигини таснифлаш масалалари тадқиқ этилган, холос. Бизнинг фикримизча, муаммога бўлган бундай ёндашув услубий жиҳатдан асосланмаган. Л.С.Бляхман, А.Г.Здравомислов, О.И.Шкаратанларнинг “Саноат корхоналарида ишчи кучининг ҳаракатланиши” номли асарида, Л.А.Костиннинг “Янги хўжалик юритиш шароитларида меҳнат самарадорлигини ошириш” номли китобида, “Ишчи кадрларни ишлаб чиқаришда ҳаракатланиши” (Л.М.Даниловнинг умумий таҳрири остида) асарларида меҳнат ресурслари сафарбарлиги шаклларининг деярли бир хил таснифи келтирилган. Айтиб ўтилган асарлар муаллифлари сафарбарлигининг қуйидаги асосий шаклларини ажратиб кўрсатган (1-расм).

расм. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги шакллари “Ишчи кадрларни ишлаб чиқаришда ҳаракатланиши” номли китобда меҳнат ресурсларининг ўзаро алмашинув содир бўладиган тўртта гуруҳи ажратилиб кўрсатилади. Булар, таълим соҳаси, хусусий меҳнат, қуролли кучлар, қариялар ва ногиронлар контингенти. Сафарбарлик жараёнларининг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти, авваламбор, сафарбарлик қайси гуруҳлар ўртасида, қандай миқёс ва йўналишларда содир бўлаётганлиги билан белгиланади. Ушбу ҳолатни инобатга олинмаслиги шунга олиб келдики Л.С.Бляхман ва бошқалар уни айрим шаклларини ўзига хос шакл (масалан, аҳолини уй ва шахсий томорқа қишлоқ хўжалигига қараб ва ундан ижтимоий ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларига қараб ҳаракатланиши, ёшларнинг ҳарбий хизматга кетиши ва демобилизация қилингандан сўнг уларни ишлаб чиқаришга қайтиб келиши, шу жумладан, “демографик ҳаракатланиш”) сифатида кўриб чиққанликлари учун таснифлашнинг умумий тизимидан чиқариб ташлашга мажбур бўлдилар. “Саноат корхоналарида ишчи кучининг ҳаракатланиши” асарининг Меҳнат ресурслари сафарбарлиги шакллари КасбларароТармоқлараро Корхона (ташкилот) лараро ёки локалКорхона (ташкилот) ичидаги ҲудудийИжтимоийТабиий

муаллифлари томонидан таклиф этилган сафарбарлик шаклларининг таснифланишига айрим камчиликлар ҳам хосдир (ҳаракатланишнинг айрим шаклларининг кенгайтирилган ҳолда талқин этиш, улар ўртасида қатъий чегаралар ўтказилмаганлиги ва ҳоказолар). Л.М.Данилов таҳрири остида қилишган асардаги таснифланиш бизнинг фикримизча анчайин мувафаққиятли чиққан. У жараёнинг барча ўзига хос хусусиятлари ва хоссларини ҳисобга олувчи мантиқий шакллантирилган асар сифатида юзага чиқади. Бироқ у ҳам бизнинг фикримизча айрим камчиликлардан ҳоли эмас. Таснифлаш етарлича аниқликка эга эмас, уни баёнида айрим қарама-қаршиликларни ҳам таъкидлаш мумкин. Тармоқлараро ва корхона (ташкилот)лараро сафарбарлик ўртасидаги фарқланиш анча шартли ҳисобланади. Муаллифлар, албатта ушбу тушунчаларни очиб беришмаган, лекин тахмин қилиш мумкинки, биринчи ҳолатда турли тармоқ корхоналари ўртасида меҳнат ресурсларининг сафарбарлиги назарда тутилган бўлса, иккинчи ҳолатда эса бир тармоқнинг ўзида ҳаракатланиш назарда тутилган. Агар бундайин талқин қилиш тўғри бўлса, унда ушбу икки турдаги ҳаракатланиш ўз иқтисодий мазмунига кўра бир хилдир ва фақатгина бир ва айнан ўхшаш жараёнларнинг кўринишини турли хил шакллари бўлиб юзага чиқади. Ҳудудий сафарбарликни муаллифлар мустақил шакл сифатида кўриб чиқадилар ва бунга қаршилик билдириб бўлмайди. Бироқ, сафарбарликнинг ушбу турини муаллифлар ўзлари “ҳаракатланишнинг иқтисодий (хўжалик) тури” деб номлайдиган шаклидан чиқариб ташлаганлар. Бизнинг фикримизча, меҳнат ресурсларининг макондаги турмуши унинг тармоқ ва касбий мансублиги билан узвий боғлиқ. Шу муносабат билан ҳудудий сафарбарлик ўз моҳиятига кўра муаллифлар иқтисодий сафарбарлик тури деб номлайдиган йиғиндига қўшишлари керак эди. Бизни ушбу даъвойимиз ҳақлигига муаллифларнинг ўзлари ҳам ундамоқдалар. Улар, ишчи ўринлари алмашинишидаги кадрлар

ҳаракатланиш схемасини келтирар эканлар, миграцияни касбни, тармоқни ўзгартирилиши ёки касбни ва меҳнат қилиш тармоғини ўзгартирмасдан иш жойини ўзгартирилиши билан белгиланган ҳаракатланишларнинг таркибий бир қисми сифатида кўриб чиқадилар. Ёки, бошқа сўз билан айтганда, уларнинг ўзлари миграцияни йирик гуруҳга киритадилар, бу эса бизнинг фикримизча мутлақо тўғридир. Ишчи кадрларни фақатгина ишлаб чиқаришда ҳаракатланишини кўриб чиқиб ва уни шаклларини таснифлашга ҳаракат қилган ҳолда муаллифлар ушбу тушунчани бир қадар чеклаб қўйганлар. Ўртасида ҳаракатланиш жараёни содир бўладиган аҳоли ва меҳнат ресурслари гуруҳларини ажратган ҳолда улар нафақат халқ хўжалигида банд бўлганлар ўртасида ҳаракатланиш, балки ўқишда банд бўлганлар ва уй ва шахсий томорқа қишлоқ хўжалигида банд бўлганлар ўртасида ҳам ҳаракатланиш бўлиши мумкинлигини кўрсатмайдилар. Ҳаракатланиш гуруҳлар ўртасида ҳам содир бўлади: уй ва шахсий томорқа хўжалиги – таълим соҳаси ва аксирнча; уй ва шахсий томорқа қишлоқ хўжалиги – қариялар ва ногиронлар контингенти ва ҳоказо. Бундай турдаги ҳаракатланишларни кўрсатилмаслиги бизнинг фикримизча муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган таснифлаш қийматини бир оз тушириб юборади. Л.А.Костининг асарида ушбу камчилик бартараф этилган. Бироқ, унинг “таълим соҳаси, шахсий меҳнат, қуролли кучлар ва меҳнатга лаёқатли бўлмаган контингенти ўртасидаги ҳаракатланиш оқими.... ишчи кучини такрор барпо қилишда ўз миқёслари ва қийматлари бўйича унчалик аҳамиятли рол ўйнамайди” деган қоидаси бизнинг фикримизча унчалик ҳам шак-шубҳасиз эмас. Ҳаракатчанликнинг таснифига бағишланган бизга маълум бўлган ишларнинг таҳлили ва танқидий кўриб чиқилиши таснифлашнинг услубий асосларини аниқ таърифлаш зарурати борлигига ишонтирмоқда.

Ҳаракатчанлик таснифи тадқиқот мақсадларига бўйсуниши ва унинг барча аҳамиятга молик шаклларини ҳисобгалар механизмлари очиб берилишини таъминлаши шарт. Таснифлашни ишлаб чиқишнинг мақсади бўлиб ҳаракатчанликнинг аниқ шаклларини аниқлаш ва ўрталарида ҳаракатланиш жараёнлари содир бўладиган аҳоли ва меҳнат ресурслари гуруҳларини аниқлаш ҳисобланиши керак. Ҳаракатчанликнинг моҳияти ва вазифасидан – ишлаб чиқаришнинг иккита унсурларини (моддий ва шахсий) миқдор ва сифат жиҳатдан мувофиқлигини таъминловчи жараёндан келиб чиққан ҳолда, шунингдек у аҳоли ва меҳнат ресурсларини такрор барпо бўлишининг ва мос равишда умуман ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнини таркибий қисми сифатида юзага келишини инобатга олган ҳолда аҳоли ва меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги таснифини ишлаб чиқаётганда ишлаб чиқариш омили ва истеъмол омилларини ҳисобга олиш лозим бўлади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги ишлаб чиқариш билан узвий боғланганли шундан иборатки, бунда авваламбор бошқа барча тенг шароитларда банд аҳоли миқдори ва ишлаб чиқариш миқёслари қанчалик катта бўлса ҳаракатланиш ҳажмлари ҳам шунчалик катта бўлади. Бироқ ишлаб чиқаришнинг ривожланиши тавсифи ҳаракатланиш жараёнларига ўз таъсирини ўтмазмасдан қолмаслигини таъкидлаб ўтмасдан бўлмайди. Такрор ишлаб чиқариш жараёнининг экстенсив тавсифида ҳаракатчанлик асосан янги ишчи ўринларини вужудга келиши билан яъни асосан умумлаштирилган ишлаб чиқаришдан аввал банд бўлмаган ишчиларни ишга қабул қилиш билан белгиланган бўлади. Такрор ишлаб чиқариш жараёнининг интенсив тавсифи ҳаракатчанликни асосан ишлаб чиқаришнинг моддий-техникавий базасини такомиллаштириш билан белгиланган ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлган аҳолининг қайта тақсимланиши билан алоқадорликда белгиланган бўлади.

Ишлаб чиқариш омили билан сафарбарлик шаклларининг белгиланганлиги авваламбор ҳаракатчанлик янги иш турларини вужудга келиши билан узвий тарзда боғлангандир. Фан-техника тараққиётининг ривожланган шароитларда илғор тармоқлар асосан истиқболли ривожланишга эга бўлади ва борган сари кучайиб боради. Ишлаб чиқаришни тармоқ тузилмасининг ўзгариши ишчи кучининг кўчиб юриши заруратини келтириб чиқаради. Шу билан бирга, сафарбарлик ишлаб чиқариш жараёнини амалга оширишнинг шарти сифатида юзага чиқади. Бу ҳолат авваламбор ҳаракатчанлик жараёнида вакант ўринларни эгалланиши амалга ошиши билан белгиланади, бунингсиз эса маълумки уни ташкиллаштириши ҳам амалга ошмай қолади. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришдаги ҳаракатчанликнинг роли яна шу билан ҳам белгиланадики, у бандликнинг оқилона тузилмасини ўрнатилишига кўмаклашади. Охиргиси ишлаб чиқариш соҳалари ўртасидаги меҳнатни шундай тақсимланишини ўзида намоён этадики, бунда уларнинг хар бири фақатгина ижтимоий зарурий вақтнигина сарф қилади, “...агар маълум бир товарнинг истеъмол қиймати ўз-ўзича қандайдир эҳтиёжни қондиришига боғлиқ бўлса, унда ижтимоий маҳсулотларнинг маълум бир миқдорининг истеъмол қиймати хар бир ўзига хос маҳсулотга бўлган муайян бир ижтимоий эҳтиёжни миқдорига мос келишига ва ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари ўртасида меҳнат маълум бир миқдорий жиҳатдан тақсимланиши керак бўлган ижтимоий эҳтиёж билан мувофиқ равишда пропорционаллигига боғлиқ бўлади”. Ишлаб чиқариш жараёнининг шахсий омили ҳар доим чекланган бўлганлиги учун бундай бандлик тузилмасини таъминланиши меҳнат ресурсларини сафарбарлигини амалга оширилиши жараёнида эришилади. Бир вақтнинг ўзида сафарбарликни таснифланишини ишлаб чиқиш истеъмол омилини ҳисобга олмасдан туриб амалга оширилиши мумкин эмас. Бироқ таснифлашни ишлаб чиқиш учун фақатгина ўзаро боғлиқлик, ишлаб чиқариш ва истеъмолнинг бир хиллиги муҳим аҳамият касб этмайди.

Сафарбарлик жараёнларининг ўзини охир оқибат одамларнинг ўзлари ўзларининг фаровонлигини яхшилаш учун амалга ошарадилар. Ҳаракатчанлик инсоннинг ижтимоий ҳолатининг ва зарурий маҳсулотни миқдорининг ўзгариши билан боғлиқ. Ушбу миқдор жамиятнинг барча аъзолари учун бир хил бўлиши мумкин эмас. У ходимларнинг иш жойи ва иш тажрибаси, малака даражаси, яшаш жойи ва ҳоказоларга боғлиқ ҳолда дифференциациялашади. Ҳаракатчанликнинг энг муҳим шакллари қуйидагилардан иборат: 1.Табиий ҳаракатланиш (туғилиш, бир ёш гуруҳидан иккинчисига ўтиш, ўлим); 2.Ҳудудий ҳаракатланиш (аҳолини бир ҳудудддан бошқа ҳудудга ёки маълум бир ҳудуд ичида ёки унинг ташқарисига доимий яшаш учун кўчиб ўтиши); 3.Тармоқда ҳаракатланиш (ходимларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришнинг бир соҳасига ўтиши ёки бир тармоқ доирасида ёки бошқа тармоқ корхонасида, яъни тармоқ ичида ёки тармоқлараро ҳаракатланиши); 4.Касбий ҳаракатланиш (касбни, лавозимни ўзгартирилиши билан боғлиқ бўлган меҳнат фаолияти тавсифини ўзгариши, бундай ҳолатда у касблараро ҳаракатланиш сифатида юзага чиқади. Агар киши ўз касбини ўзгартирмасдан янги ишга ўтса, унда касблар ичида ҳаракатланиш дейилади); 5.Ижтимоий ҳаракатланиш, яъни инсонни жамият ижтимоий тузилмасидаги ҳолатининг ўзгариши (кишиларнинг малакасиз ишчилар тоифасидан малакали ишчилар тоифасига ўтиши ва ҳоказо). Кадрлар қўнимсизлиги сафарбарликнинг мустақил шакли сифатида таснифлашга киритилмаган, бироқ сафарбарликнинг аниқ шаклларини таҳлил қилишда ҳисобга олинади. Юқоридаги сафарбарлик шакллари қаторида корхона ичидаги кадрлар сафарбарлиги ҳам мавжуд. Унинг ўрганилиши мустақил аҳамият касб этади. Ушбу жараён, одатда, касб, лавозим ва ҳоказоларнинг ўзгартирилиши билан боғлиқдир. Корхона ичида кадрларни ҳаракатланиши меҳнат ресурсларининг

“ташқи” ҳаракатланишининг тавсифи ва миқёсларига етарли даражада катта таъсир кўрсатади ва ушбу ишда фақатгина корхоналар ўртасидаги меҳнат ресурсларининг ҳаракатчанлиги ва айрим касбий гуруҳ ишчилари миқдорининг ўзгариши билан боғлиқ ҳолда кўриб чиқилади. Сафарбарлик жараёни содир бўладиган аҳоли ва меҳнат ресурслари гуруҳлари қаторига қуйидагилар киритилади: - умумлаштирилган хўжаликда банд бўлганлар, улар ўз навбатида иқтисодиёт тармоқлари ёки касбий гуруҳлар бўйича дифференциацияланиши мумкин; - уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар; - ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқишда банд бўлган меҳнатга лаёқатли ёшдагилар; - ҳарбий хизматчилар; - меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳолининг бошқа гуруҳлари. Юқорида таъкидлаб ўтилган гуруҳлар жамиятнинг умумий меҳнат ресурсларини ўзида акс эттириб, улар меҳнат ресурслари балансида ҳисобга олинади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси ва унинг турлари Меҳнат ресурслари сафарбарлигини комплекс жараён сифатида тадқиқ этишда баланс усулидан кенг фойдаланилади. Меҳнат ресурслари баланси иқтисодиёт тармоқлари балансининг энг муҳим таркибий қисми сифатида катта ва мураккаб ривожланиш йўлини босиб ўтди. Меҳнат ресурслари балансини шакллантириш режалаштириш ва хўжалик органларига шахсий ва моддий ишлаб чиқариш омилларининг мутаносиблигини ҳамда ўзаро алоқадорлигини таъминлаш имконини беради. Уларнинг асосида жамият меҳнат ресусларини миқдори, иқтисодиёт тармоқларининг кадрларга бўлган қўшимча эҳтиёжлари, малакали

ишчиларни тайёрлаш миқёслари белгиланади; банд бўлмаган меҳнат ресурслари аниқланади ва уларнинг жойлашувидаги диспропорциялар бартараф қилинади. Бироқ, меҳнат ресурслари баланси меҳнат ресурслари сафарбарлиги қандай тарзда содир бўлиши ҳақидаги саволга жавоб бера олмайди. Меҳнат ресурслари балансининг кўрсаткичлари маълум бир маънода статик (ўзгармас) кўрсаткичлар сифатида юзага чиқади, чунки ҳаракатланиш жараёнининг ўзи бамсоли баланснинг ортида қолиб кетади. Улар иқтисодиёт тармоқлари ёки касбий гуруҳлар бўйича меҳнат ресурсларининг эришилган маълум бир тақсимоти қандай бўлган ёки қандай бўлишлиги ҳақидаги тасаввурга аниқлик киритмайди. Айнан ушбу саволлар ҳозирги кундаги энг долзарб масалалардан биридир. Меҳнат ресурслари сонининг юқори суръатда ўсиб бораётганлиги ва кенгайиб бораётган фан-техника инқилоби натижасида иқтисодиётнинг тармоқ ва ҳудудий тузилмаси тезкор суръатларда ўзгариб бораётганлиги билан боғлиқ равишда меҳнат ресурсларининг қайта тақсимланиши муаммоси жуда ҳам долзарб бўлиб бормоқда. Меҳнат ресурслари ҳаракатининг баланси ўзида иқтисодий-статистик моделни акс эттириб, у меҳнат ресурсларининг табиий ва механик ҳаракатланиши ва иқтисодиёт тармоқлари, таълим соҳаси, уй ва шахсий томорқа хўжалиги, қариялар ва ўсмирлар контингенти ўртасидаги кўчиб юриши билан алоқадорликда аниқ ҳудуд аҳолиси ва меҳнат ресурсларининг ҳаракатчанлик жараёнларини тавсифлаб беради. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг баланси статистик жадвал шаклида акс эттирилиши мумкин, у учта органик равишда ўзаро боғлиқ бўлган қисмлардан ва якунларни қамраб олувчи блокдан иборат бўлади. Охиргиси сифатида иқтисодий ҳудуднинг йил бошига ва йил охирига бўлган аҳолиси ва меҳнат ресурслари миқдори ҳақида маълумотлар юзага чиқади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансининг энг муҳим ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у иқтисодий ҳудуднинг нафақат меҳнат ресурслари, балки унинг бутун аҳолиси ҳақидаги маълумотларни ҳам акс

эттиради. Балансга меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли гуруҳининг киритилиши жуда ҳам муҳим бўлиб ҳисобланади, чунки ушбу гуруҳлар меҳнат ресурсларини тўлдиришнинг қўшимча манбаи сифатида юзага чиқади ва сафарбарлик жараёнида етарли даражада фаол иштирок этади. Шу билан бирга, бу меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳолининг ҳаракатланиши жараёнларини янада чуқурроқ ўрганиш имконини беради, бу эса махсус тадқиқотлар учун катта аҳамият касб этади. Балансда бутун аҳоли улар ўртасида кўчиб юриш содир бўлиши мумкин бўлган бир қатор гуруҳларга ажратилади. Уларга қуйидагилар киради: умумлашган хўжаликда, уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлган меҳнат ресурслари, 16 ёш ва ундан катта ёшдаги ўқувчилар (ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда); ишламайдиган нафақахўрлар ва 16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмирлар. Ўз навбатида, аҳоли ва меҳнат ресурсларини ажратилган гуруҳларининг ҳар бири балансни шакллантиришнинг конкрет вазифаларидан келиб чиққан ҳолда мос равишдаги кичик гуруҳчаларга бўлиниши мумкин. Масалан, 16 ёш ва ундан катта ёшда бўлган ўқувчилар гуруҳи ўқиш турлари бўйича бўлиниши мумкин: мактаб ўқувчилари, курс ўқувчилари, ОЎЮ талабалари ва ҳоказолар. Меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги баланси маълум бир давр учун аҳоли ва меҳнат ресурслари миқдори ва уларнинг бандлик тузилмасидаги ўзгаришлари билан боғлиқ бўлган жараёнларни акс эттириши керак. Ушбу ўзгаришлар турли манбалар ҳисобига амалга ошади. Уларнинг турларини иккита гуруҳга келтириш ва шартли равишда ички ва ташқи манбалар деб аташ мумкин. Энг муҳими ташқи манбалар бўлиб, уларда маълум бир туман (ҳудуд) аҳолисининг табиий ва механик ҳаракатланиши юзага чиқади. Бизнинг балансимиздаги ташқи манбалар қаторига ёки доимий аҳоли ва меҳнат ресурсларининг бир гуруҳдан иккинчи гуруҳга кўчиб ўтишини (масалан, уй ва шахсий томорқа хўжалигидан иқтисодиёт тармоқларига

ўтиши) ёки уларни иқтисодиётнинг бир тармоқидан бошқасига кўчиб ўтишини киритиш мумкин. Ташқи ва ички манбалар бир-бири билан ўзаро боғланган, чунки маълум бир иқтисодий туманнинг “ҳажми” уни ривожланишининг маълум бир вақтида анчайин аниқдир. Бироқ, улар турли вазифаларни бажаради. Ички манбалар аҳоли ва меҳнат ресурслари миқдорини ўзгартирмасдан, фақатгина уларнинг бандлик тузилмасидаги ўзгариш жараёнларини ўзида бевосита намоён этади; ташқи омиллар эса нафақат аҳоли ва меҳнат ресурслари миқдоридаги ўзгаришларга, балки уларнинг бандлик тузилмасидаги ўзгаришларга ҳам олиб келади. Аҳоли ва меҳнат ресурслари контингентини ўзгаришининг ташқи манбалари ҳақидаги маълумотлар баланснинг I ва III қисмларида акс эттирилса; ички манбалар ҳақидаги маълумотлар эса баланснинг II қисмидаги шахматсимот жадвалда акс эттирилади. Кўриб чиқилаётган давр учун меҳнат ресурслари сафарбарлиги жараёнлари уларнинг ҳар бир гуруҳлари бўйича қуйидаги позициялар бўйича акс эттирилади: 1.Давр бошига бўлган миқдор. 2.Давр мобайнида келганлар. Шу жумладан: А) туғилганлар; Б) бошқа туманлардан кўчиб келганлар; В) Ушбу туман аҳоли гуруҳларидан келганлар (қабул қилинган таснифлашга мувофиқ равишда); 3.Давр мобайнида кетганлар. Шу жумладан: А) бошқа туманларга; Б) ушбу туман аҳоли гуруҳларидан кетганлар (қабул қилинган таснифлашга мувофиқ равишда); В) вафот этганлар.

4.Давр охирига бўлган миқдор. Келтириб ўтилган позициялар аҳоли ва меҳнат ресурслари сафарбарлигининг деярли йўналишларини тавсифлаб беради. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансининг аҳамияти ва ўзига хос хусусияти бир қатор жиҳатлар билан белгиланади. Чунончи, ҳозирги кунда меҳнат ресурслари муаммолари меҳнат иқтисодиёти фанида ўрганилади, бироқ улар аҳолининг такрор барпо бўлиши жараёнларидан узилган ҳолда ўрганилмоқда. Бу муаммо меҳнат иқтисодиёти фани доирасига кирмайди, у маълумки ўз ичига қуйидагиларни ўрганишни олади: меҳнатни ташкиллаштириш; иш ҳақини ташкил этиш; меҳнат ресурсларини тайёрлаш ва тақсимлаш. Меҳнат ресурслари муаммоларини чуқурроқ ўрганиш эса аҳолининг такрор барпо бўлиши муаммоларини ҳисобга олмасдан туриб амалга оширилиши мумкин эмас. Аҳоли ва меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги баланси маълум бир миқдорда ушбу камчиликни бартараф қилади ва демографик таҳлил услубиётини ва меҳнат ресурслари таҳлилини бирга қўшиш имконини беради. Меҳнат ресурсларининг такрор барпо бўлишининг айрим жараёнларини, улардан фойдаланишни яхшилашни тартибга солиш ва бошқаришда балансдан фойдаланиш анча юқори ва сифатли ёндашувни таъминлаши мумкин. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси жараёнининг миқдорий томонини акс эттиради ва уни вужудга келишининг кўплаб шакллларида ҳаракатланишнинг умумлашган тавсифини намоён этади; бироқ бир вақтнинг ўзида у ушбу жараённинг сифат табиатини етарли даражада тўлиқ ҳисобга олмайди, чунки бандлик тузилмасининг ўзгаришини акс эттиради, холос. Меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги балансининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унинг компонентлари ўзаро боғланган ва ўзаро бир- бирини тақозо этувчи иқтисодий-статистик кўрсаткичлар сифатида юзага чиқади. Бу ҳолат баланс тенглиги ёки асосий баланс нисбати билан белгиланиб, , бу ерда ва - иқтисодиётнинг

муайян бир тармоғида, давр боши ва давр охирига мос равишда аҳоли гуруҳи ва касбий гуруҳдаги банд бўлган ходимларнинг сони. p – барча тармоқлар ёки касбий гуруҳлардан ушбу тармоқ ёки касбий гуруҳга барча қабул қилинганларнинг (келганларнинг) умумий миқдори; v – қолган бошқаларга ушбу тармоқ ёки касбий гуруҳдан барча бўшатилганларнинг (кетганлар) умумий миқдори. Айнан шунинг учун балансда сафарбарликнинг ҳар бир индивидуал жараёни ажратилган ҳолда, ўз-ўзича эмас, балки умумий жараённинг унсури сифатида кўриб чиқилади, яъни меҳнат ресурслари ҳаракатланиши балансда ушбу жараёнининг ўзаро боғланган ва бир-бирини тақозо этувчи барча кўринишларида кўриб чиқилади. Баланс маълумотлари асосида иқтисодиёт тармоқларининг ёки касбий гуруҳларнинг ишчи кучи билан бўлган алмашинишларини аниқлаш имкони мавжуддир. Ишчи кучининг бир тармоқдан бошқасига қараб ҳаракатланиши тармоқлар ўзаро боғлиқлигининг аҳамиятли компоненти бўлиб ҳисобланади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси маълум бир вақт мобайнида унинг томонидан акс эттириладиган ҳаракатланиш жараёнини ажратилган ҳолда эмас, балки аввалги ва кейинги даврлар мобайнида узлуксиз алоқадорликда ўрганиш имконини беради, яъни балансда меҳнат ресурслари ҳаракатланиши ушбу жараённинг маълум бир босқичи сифатида ва мос равишда узлуксиз қайтадан шаклланиши жараёнида кўриб чиқилади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси меҳнат ресурслари балансининг маълумот етишмаслиги ва тугал эмаслигини енгиб ўтиш имконини ва меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги соҳасидаги билимларнинг аҳамиятли даражада кенгайтириш имконини беради. Бундай таснифлаш асосига турли аломатлар қўйилиши мумкин. Бунда энг мақбули инсоннинг тармоқ, касбий ёки ижтимоий мансублиги ҳисобланади. Бунга боғлиқ равишда баланснинг турли хил кесимларини олиш мумкин бўлади.

Тармоқ кесимида, биринчи навбатда, саноат ва носаноат тармоқлари гуруҳи ажралиб чиқади. Саноат тармоқлари гуруҳи уни таркиб топтирувчи кичик тармоқларга бўлинади. Носаноат гуруҳлари бўйича барча асосий тармоқлар, шу жумладан, ушбу фаолият турини таркиб топтирувчи кичик тармоқлар ажралиб чиқади: қишлоқ хўжалиги, транспорт, алоқа, қурилиш, соғлиқни сақлаш, маориф, маданият ва ҳоказолар. Касбий кесимда умумлаштирилган хўжаликда банд бўлганлар касблар ва мутахассисликлар кесимида гуруҳланади. Мутахассисликлар ва касбларнинг бошланғич таснифи сифатида статистик органлар томонидан аҳолини рўйхатга олишда фойдаланиладиган машғулотлар рўйхати хизмат қилиши мумкин. Ижтимоий кесимда иқтисодий ҳудуд аҳолиси маълум бир ижтимоий гуруҳларга мансублиги бўйича тақсимланади. Шундай қилиб, меҳнат ресурслари ҳаракатчанлигининг тармоқ, касбий, ижтимоий баланслари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз навбатида, ҳисобот ёки прогноз сифатида ишлаб чиқилиши мумкин. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансининг услубий хусусиятлари Меҳнат ресуслари сафарбарлиги балансини шакллантириш нафақат мазмуни, балки ҳал қилиш усули бўйича ҳам етарли даражада турли хил бўлган кенг доирадаги услубий масалаларнинг ечимини назарда тутади. Меҳнат ресуслари сафарбарлиги балансини ишлаб чиқишнинг услубий тамойиллари қаторига ҳудуд ва вақт омилларини ҳисобга олиш киради. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансини тузиш, авваламбор, баланс тузилиши керак бўлган ҳудуднинг чегараланиши ҳақидаги саволни ҳал қилинишини назарда тутади. У фақат балансни тузишнинг конкрет мақсадларини аниқлаш асосидагина ҳал қилиниши мумкин. Агар мамлакат меҳнат ресурслари ҳаракатчанлигини ўрганиш масаласи қўйиладиган бўлса,

унда баланс бутун мамлакат учун тузилиши, агар алоҳида минтақа учун бўлса – унда вилоят, туман ёки шаҳар учун тузилиши лозим. Лекин, ҳар қандай вазиятда ҳам ҳудуд аниқ чегараланган бўлиши лозим, чунки бошқача вазиятда меҳнат ресурсларининг ўзаро бир-бири ўрнини тўлдириш жараёнини тадқиқ қилишнинг имкони бўлмай қолади. Балансни шакллантиришдаги энг муҳим бошланғич услубий тамойил – бу шакллантирилаётган даврни аниқлаш ҳисобланади. Статистик маълумотлар амалиёти ва тавсифи бундай балансларни бир йил учун ишлаб чиқишни анча қулай қилиб қўяди. Бироқ, анча қисқа давр оралиғи учун ҳам уларни шакллантириш имконияти мавжуд (масалан, чорак учун). Бундай баланслар катта амалий ва назарий аҳамиятга эга бўлишлари мумкин. Уларнинг асосида меҳнат ресурсларининг мавсумий сафарбарлиги ўзгаришларини аниқлаб олиш мумкин. Бироқ, шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, чорак учун тузилган меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансларини ишлаб чиқиш зарурий статистик маълумотларни олишдаги катта қийинчиликлар билан боғлиқдир. Балансни шакллантиришдаги энг муҳим босқич – бу меҳнат ресурсларини саноат тармоқлари ва касбий гуруҳлар бўйича тақсимланиши ҳисобланади. Балансда иқтисодиётнинг барча тармоқлари, шу жумладан минтақаларда фаолият юритаётган касбий гуруҳлар ҳисобга олиниши лозим. Ушбу талаб меҳнат ресурсларининг барча тоифалари сафарбарлигини ҳисобга олиб зарурати билан белгиланади. Меҳнат ресурсларининг иқтисодиёт ва саноат тармоқлари бўйича тақсимланиши ҳақидаги масалани ечими мураккабдир. Чунки, йил давомида айрим шахслар турли хил фаолият билан банд бўлишлари мумкин. Масалан, ҳосилни йиғиштириш вақтида иқтисодиёт ва саноатнинг бошқа тармоқларидан қишлоқ хўжалик корхоналарига ишчилар юборилиши мумкин; кадрларни тайёрлаш бўйича умумтаълим мактаблари ва ўқув муассасаларининг ўқувчилари ёзги таътил даврида вақтинчалик турли тармоқ корхоналарига ишга жойлашади ва ҳоказо). Меҳнат ресурслари

балансини ишлаб чиқишдаги каби аҳоли ва меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги балансларини шакллантиришда такрорий тарзда ҳисобга олишга йўл қўймаслик учун меҳнат ресурсларининг ишлаб чиқариш ва халқ иқтисодиётнинг тармоқлари, касбий гуруҳлар бўйича тақсимланиши асосий бандлик тамойили бўйича амалга оширилади. Ушбу тамойилга мувофиқ равишда меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансида ишчи-ўриндошларнинг ҳаракатланиши ҳисобга олинмайди. Тармоқнинг йил боши ва йил охирига бўлган ишчилари сонини аниқлашда улар асосий иш жойи бўйича бандлар миқдорига киритилади. Балансларни ишлаб чиқишнинг энг муҳим тамойилларидан яна бири бўлиб уни кўрсаткичларининг мантиқий боғлиқлигидир. Балансни тузиш бўйича ишлар унинг айрим позицияларини механик ҳисоб-китоб қилишга келтирилиши мумкин эмас. Баланснинг барча кўрсаткичлари ўзаро узвий боғланган ва бир қатор ҳолларда эса уларнинг бирлари бошқаларини аниқлаш учун, ҳисоб-китоблар тўғрилигини текшириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Балансни ишлаб чиқиш жараёнида унинг ҳар бир кўрсаткичлари бошқа кўрсаткичлари билан мантиқий ўзаро боғланган бўлиши лозим.

схема Меҳнат ресурслари сафарбарлиги баланси Меҳнат ресурсларини олувчи фаолият соҳалари Меҳнат ресурс- ларини берувчи фаолият соҳалари Давр бошига бўлган миқдор Сафарбарлик йўналиши Жами келган- лар Давр охирига бўлган миқдорТашқи Ички Жами Ту- ғил- ган- лар* Бошқа иқти- содий ҳудуд- лардан кел- ганлар Келиш- нинг бошқа манба- лари Иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурслари (қабул қилинган тармоқлар, аҳоли ва касбий гуруҳлар таснифлаш кесими бўйича) 16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмир- лар I.Иқтисодиётда банд бўлган меҳнат ресурслари II.Уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлган меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли I II III.16 ёш ва ундан катта бўлган ўқувчилар (ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда) IV.Меҳнат ресурсларининг бошқа гуруҳлари V. Жами меҳнат ресурслари V I . Ишламайдиган нафақахўрлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган бировнинг қарамоғидагилар V II . 16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмирлар

V III . Жами меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган аҳоли IX . Жами аҳоли Жами ҳаракатланиш жараёнида кетганлар, х х х х х х х Шу жумладан, бошқа иқтисодий ҳудудларга кетганлар х х х х х х Ўлганлар х х х х х III х х Қолган кетишлар х х х х х * Фақатгина “16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмирлар” сатри бўйича тўлдирилади. Балансни шакллантириш учун “қабул қилинган” (келган) ва “бўшатилган” (кетган) тушунчалари аниқ белгиланиб олиниб, улар ҳаракатланаётган аҳоли контингентини вужудга келтиради. Иқтисодиёт тармоқларидаги ишчилар ва хизматчилар, кадрларни тайёрлаш бўйича ўқув муассасаларидаги ўқувчилар учун асос бўлиб корхона, муассаса ёки ташкилот раҳбарининг ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатиш ҳақидаги бўйруғи (фармойиши) ҳисобланади. “Қабул қилинганлар” қаторига корхона, ташкилот ва муассасанинг рўйхат таркибига киритилган ишчилар киради. Бу меҳнат ресурслари ҳаракатланиши балансини тузиш учун тармоқ ишчиларининг йил бошига ва йил охирига бўлган сонини аниқлаш зарур бўлади. Ушбу мақсадлар учун фойдаланиладиган статистик ҳисоботда ишчиларнинг йил бошига бўлган рўйхат сони кўрсатилади. Амалдаги услубий низомларга мувофиқ ишчиларнинг рўйхат таркибига қуйидагилар киритилади “...корхонанинг нафақат асосий, балки асосий бўлмаган фаолияти билан боғлиқ бўлган доимий, мавсумий ва вақтинчалик ишга бир кун ва ундан кўпроқ муддатга қабул қилинган ишчиларнинг барча тоифалари. Рўйхат таркибига киритилиши уларни ишга қабул қилиш кунидан бошлаб амалга оширилади. Мос равишда қабул қилинганлар таркибига ишчиларнинг рўйхат таркибига киритилмаган барча шахслар, яъни бир марталик ишлар учун жалб қилинган ишчилар киритилмайди, уларга иш ҳақи тўлаш рўйхатдан ташқари таркибга иш ҳақи тўлаш жамғармаси

ҳисобидан амалга оширилади. Бўшатилганларга корхона, муассаса, ташкилотнинг рўйхат таркибидан чиқарилган ходимлар киради. Ишлаб чиқаришда ушбу тушунчаларни аниқлашда ўзининг хусусиятлари мавжуд. Ишга “қабул қилинганлар” деганда (мос равишда “бўшатилганлар”) ишга қабул қилинган (бўшатилган) барча шахслар тушунилади, бироқ шуни эътибордан четда қолдирмаслик керакки, ҳар қандай мавсумий меҳнат тармоғи энг жадал қишлоқ хўжалик ишлари даврида қўшимча иш кучини жалб қилишни назарда тутади. Қўшимча кадрларнинг манбаи бўлиб, авваламбор, шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар, нафақахўрлар, умумтаълим мактабларининг ўқувчилари (ёзги таътил даврида) юзага чиқади. Бунда ишга жалб қилинган шахслар сони ходимлар сонидан кўп бўлади. Кадрларнинг бундай ҳаракатланишини эътибордан четда қолдириб бўлмайди, чунки бу аҳолини ҳаракатланишларининг ҳақиқий миқёсларини пасайтиришга олиб келиши, меҳнат ресурслари контингентини тўлдиришни мавжуд манбаларининг амалда яширишга олиб келиши мумкин. Статистика амалиётида уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар сони аниқланади. У меҳнат ресурслари умумий сони ва иқтисодиёт тармоқларида банд бўлганлар, ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқишда банд бўлганлар сони ўртасидаги фарқланиш сифатида аниқланади ҳамда бунда муайян бир муддатга уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлган I ва II гуруҳ ногиронларидан, ишлаб чиқаришда банд бўлмаганлардан ташқари меҳнатга лаёқатли ёшдаги барча шахслар ҳисобланади. Таъкидлаш жоизки, уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар сонини ҳисоблашнинг бундай усули айниқса вилоят кесимида балансларни шакллантиришда ўзини тўлақонли оқламайди. Бунга кўплаб тадқиқотчилар ўз эътиборини қаратган. Уларнинг айримлари вазиятдан чиқишнинг йўли деб уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар сонини аниқлашда тўғри ҳисоб усулидан фойдаланишни ҳисоблашади. Бизнинг назаримизча, бундай таклифга эътироз билдириб бўлмайди. Бу жуда

ҳам сермеҳнат иш ҳисобланиб, уни амалга ошириш меҳнат ресурслари балансини тузишнинг харажатларини оширади ва муддатларини чўзиб юборади. Бу ерда чамаси танлама тадқиқотларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ ва фойдали бўлар эди, бу эса айниқса маълум бир муддатга меҳнат ресурслари балансини шакллантиришда уй ва шахсий томорқа қишлоқ хўжалигида банд бўлганлар миқдорини анчайин аниқроқ аниқлаш имконини беради. Меҳнат ресурслари балансини тузишнинг қабул қилинган услубиётига мувофиқ уй ва шахсий томорқа хўжалигига келиб қўшилганлар қаторига охирги иш жойидан ишдан бўшагандан ёки ўқишни тугатгандан сўнг маълум вақтдаги танаффусдан кейин яна қайтадан ишга жойлашганлар ёки ўқишга қайтган барча шахслар киритилиши мумкин, бу танаффус эса юқорида таъкидланганидек, анча узоқ муддатли бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда иқтисодиёт тармоқларидан ишдан бўшатилганлар ва ўқув муассасаларидан четлатилганларнинг аксарият қисми уй ва шахсий томорқа хўжалигига келиб қўшилганлар сифатида акс эттирилиши керак, умумлаштирилган хўжаликга келганларнинг мутлоқ катта қисми эса мос равишда аҳолининг ушбу гуруҳидан кетганлар, деб ҳисобланиши керак. Лекин, бунда меҳнат ресурсларининг ҳаракатланиш манзараси аҳамиятли даражада бузиб кўрсатилган бўлади, уй ва шахсий томорқа хўжалиги эса меҳнатни тадбиқ қилиш соҳасининг “транзит”, “келиш-кетиш” шакли сифатида юзага чиқади, ваҳоланки ҳақиқатда эса бундай эмас. Меҳнат ресурслари балансининг уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар, деб ҳисобланиши мумкин бўлган шахслар доирасини аниқлаш қисмида уни ишлаб чиқишда фойдаланиладиган услубий заминлар биз учун мақсадга мувофиқ эмас. Шу муносабат билан балансни тузишда уй ва шахсий томорқа хўжалигига келиб қўшилганлар ҳисобот йилида корхона, ташкилот, муассасалардан ишдан бўшатилганлар, ўқув муассасаларидан четлатилганлар ва йилнинг охирига қадар ишга, ўқишга жойлашмаганлар ҳисобланиши қабул қилинган.

Уй ва шахсий томорқа хўжалигидан кетганлар йилнинг бошланиши ҳолати бўйича аҳолининг ушбу банд гуруҳида бўлган, йил давомида ишга, ўқишга ва ҳоказоларга жойлашган меҳнатга лаёқатли ёшдаги барча шахслар ҳисобланади. Аҳолининг “келганлар” (“кетганлар”) тушунчасини бундай таърифи шубҳасиз бўлиб ҳисобланмайди. Уй ва шахсий томорқа хўжалигидан умумлаштирилган ишлаб чиқаришга ўтиб кетганлар қаторига аввалги йил декабр ойининг охирги саналаридан ишдан бўшаган ва кейинги йил январ ойининг 1, 2, 3, ва ҳ.к. саналаригача яна қайтадан ишга жойлашган барча шахслар киритилиши мумкин, лекин ушбу гуруҳда жорий йилнинг 1 январидан ишдан бўшаган ва ушбу йилнинг 31 декабригача яна қайта ишга жойлашган шахслар банд бўлганлар деб ҳисобланмайди. Бироқ, уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар сонини аниқлашнинг амалдаги усулларида ушбу гуруҳда бандликни “қабул қилинган” тушунчасини аниқлаш ҳақидаги масаланинг бундай ечими ягона йўл, деб ҳисоблаймиз. Қолган турли хил бошқача йўллар уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганларнинг бошланғич миқдори ва ушбу бандлик соҳасига келганлар миқёслари ўртасида номувофиқликка олиб келиши мумкин эди. “Ишламайдиган нафақахўрлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган бировнинг қарамоғидагилар” гуруҳига “келганлар” ва “кетганлар”ни аниқлаш ҳақидаги масала етарли даражада мураккаб ҳисобланади. Ушбу гуруҳга ўтганлар қаторига кексалиги ва ногиронлиги (фақатгина I ва II гуруҳ ногиронлари) бўйича нафақа олиш билан боғлиқ ҳолда иқтисодиёт тармоқларидан ишдан бўшаганлар ва аҳолининг бошқа гуруҳларидан кетган барча шахслар, шу жумладан, ҳисобот йилида пенсия ёшига етган (эркаклар 60 ёш ва аёллар 55 ёш) меҳнатга лаёқатли ёшдаги бировнинг қарамоғида бўлган барча шахслар киради. Баланс мақсадларидан келиб чиққан ҳолда ишламайдиган нафақахўрлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган бировнинг қарамоғидаги шахслар гуруҳига вақтинчалик ёки доимий равишда ишлаганликларидан қатъий назар корхона, муассаса ва ташкилотлардан

ишдан бўшаган нафақахўрлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган барча шахслар киритилади. Уларни ҳисобга олишнинг бундай ўзига хос хусусияти “Ишламайдиганлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган бировнинг қарамоғидагилар” гуруҳи билан етарли даражадаги фаол меҳнат алоқалари мавжудлиги билан белгиланади. Аҳолининг ушбу гуруҳидан кетганлар қаторига иқтисодиёт тармоқларига ишга келган барча шахслар киради. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги балансида, унинг мақсадларидан келиб чиққан ҳолда қабул қилиш (келиш) ва бўшатишнинг (кетиш) барча ҳолатлари ҳисобга олинади, чунки фақат шундагина меҳнат ресурсларининг барча ҳаракатланишини ҳисобга олиш имкони бўлади. Меҳнат ресурслари ҳаракатланиши балансида, юқорида таъкидланганидек, меҳнат ресурсларини туманлараро ва туман ичидаги барча ҳудудий кўчиб юришлари ҳисобга олинади. Баланснинг таклиф қилинган схемасида ушбу жараёнлар турлича акс эттирилади: туман ичидаги миграция туманлараро миграциядан фарқли ўлароқ алоҳида позицияда ажратилиб кўрсатилмайди. Балансни шакллантирилиши мақсадлари нуқтаи назаридан масаланинг бундай ҳал қилинишини тўғри деб тан олиш мумкин. Туманлараро миграция иқтисодий ҳудуднинг меҳнат ресурслари контингентини ошишига (камайишига) таъсир кўрсатади; туман ичидаги миграция эса уларнинг сонини ўзгартирмаган ҳолда аҳолининг тармоқ ёки касбий бандлиги тузилмасини ўзгаришига олиб келиши мумкин. Туман ичидаги миграцияни алоҳида мустақил позиция сифатида ажратмасдан, балки ҳаракатланишнинг ушбу турини тармоқ ёки касбий тузилма билан биргаликда ҳисобга олиш ҳақидаги қарор шу билан белгиланади ва балансда (шахматсимон қисмида) унинг меҳнат ресурслари ҳаракатланишини тавсифловчи ҳар бир позицияси ўз ичига иш жойини ўзгартирган ҳолда доимий яшаш жойини ўзгартирмаган ёки иш жойини иқтисодий ҳудуд доирасида ўзгартирган ишчиларни олади. Туман ичидаги миграцияни ҳисобга олишнинг бундай усулида баланс ушбу масалаларни ўрганиш учун

керакли маълумотларни деярли акс эттирмайди. Бироқ, бундай камчиликни бартараф қилиш осон. Бунинг учун доимий аҳолининг ҳаракатланишини тавсифловчи баланснинг шахматсимон қисмидаги ҳар бир позицияни икки қисмга бўлиб чиқиш керак: уларнинг бирида ўз доимий яшаш жойини ўзгартирмаган ҳолда тармоқ ёки касбий ҳаракатланишни амалга оширувчи ходимларнинг миқдори кўрсатилса, иккинчи қисмида эса иқтисодий ҳудуд доирасида яшаш жойини ўзгартирган ҳолда ҳаракатланишни амалга оширувчи ходимлар сони кўрсатилади. Бундай ҳолда баланс позицияларининг миқдори икки мартага ортади, бу эса баланс жадвали ҳажмини ва уни тузиш учун сарфланадиган меҳнат харажатларини оширади, бироқ унинг таҳлилий имкониятлари аҳамиятли даражада кенгайтирилади. Туман ичидаги миграцияни ҳисобга олишнинг бошқа йўллари ҳам мавжуд. У туманлараро миграцияга ўхшаш ҳолда жамловчи кўрсаткич сифатида ҳисобга олиниши мумкин, бунинг учун шахматсимон жадвалда мустақил кўрсаткич киритилиши лозим бўлади. Бундай ёндашувнинг жозибадорлиги анча камроқ ҳисобланади. У ишлаб чиқариш (касбий гуруҳлар) ва иқтисодиётнинг у ёки бу тармоқлари ишчилари контингентини шаклланишида иштирок этувчи туман ичидаги мигрантлар сони ҳақида маълумот олиш имконини беради, лекин бундай ҳолатда туман ичидаги мигрантларнинг тармоқ ёки касбий ҳаракатланишини кузатиш имкони бўлмай қолади. Бироқ, бундай маълумотни олишдаги қийинчиликлар туфайли у балансда ҳаракатланишнинг мустақил шакли сифатида ҳисобга олинмайди; балансда ҳаракатланишнинг ўзига хос бошқа бир шакли ҳам эътиборга олинмайди – аёлларнинг бола туққандан кейинги бир йиллик таътили. Ҳозирги кунда аёлларнинг аксарият кўпчилик қисми болани туққандан сўнг агар бир йилга бўлмаса, унда анча катта вақт мобайнига иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил олмоқда. Амалда ушбу таътил уй хўжалигида банд бўлганлар контингентини сезиларли даражада оширади. Бироқ, бунда ҳаракатланишни ҳисобга олиш ҳозирги кунда имкони мавжуд

эмас. Бундай таътилни олган аёлларни ҳисобга олишнинг амалдаги услубиётига мувофиқ аёллар корхона, муассаса, ташкилотнинг рўйхат таркибида сақланиб қолади, лекин ходимларнинг ўртача рўйхат миқдорини ҳисоблашда ҳисобга олинмайди. Шу муносабат билан маълум бир санага уй ва шахсий томорқа хўжалигида банд бўлганлар миқдорини аниқлашда улар аҳолининг ушбу гуруҳида банд бўлганлар сифатида ҳисобга олинмасдан, иқтисодиётнинг маълум бир тармоқлари ходимлари ҳисобланади. Бу эса ҳақиқатда бундай ҳаракатланишларни ҳисобга олиш имкониятини йўққа чиқаради. Юқорида таъкидлаб ўтилган услубий қоидалардан келиб чиққан ҳолда шакллантирилган меҳнат ресурслари ҳаракатчанлиги баланслари ходимларни ишга қабул қилиш, уларни ишдан бўшатиш ҳақидаги ва иқтисодий ҳудуднинг аҳолиси ва меҳнат ресурслари томонидан амалга ошириладиган ҳаракатланиш ҳолатларининг миқдори ҳақидаги маълумотни олиш имконини беради. Кўчиб юриш миқдори кўрсаткичи иқтисодиётнинг (ишлаб чиқаришнинг) маълум бир тармоқлари ходимлари ёки касбий гуруҳларнинг ишчилари ҳаракатланиш жараёнида неча маротаба иштирок этганлиги ҳақидаги маълумотни акс эттиради, яъни ушбу кўрсаткич аҳоли ва меҳнат ресурслари мобиллигининг тавсифи сифатида юзага чиқади. Юқорида таъкидланганидек, кўчиб юришнинг хар бир ҳодисаси ўз ичига ходимларнинг қабул қилиниши (келиши) ва ишдан бўшатилишини (кетиши) олади. Агар баланснинг шахматсимон қисмини кўриб чиқиладиган бўлса, уларнинг миқдори, яъни доимий аҳолининг ҳаракатланиши кўчиб юришлар миқдоридан 2 маротаба кўпроқ бўлади. Бироқ, ишга қабул қилиш ва бўшатишларнинг умумий миқдори кўчиб юришларнинг миқдоридан 2 маротаба кўп бўлмайди, чунки айрим ҳолларда иқтисодий ҳудуд доирасида ишга қабул қилмасдан бўшатилиши (масалан, ишчини умумлаштирилган ишлаб чиқаришдан бошқа иқтисодий ҳудудга кўчиб ўтиши муносабати билан боғлиқ ҳолдаги кўчиши ва ҳоказо); ёки аксинча ходимнинг бошқа

иқтисодий ҳудуддан кўчиб келгандан кейин иқтисодий ҳудудга ишга жойлашиши ҳолатлари ҳам бўлиши мумкин. Баланс бериши мумкин бўлган маълумотларни баҳолаб туриб унинг маълумотлари асосида кўчиб юришда иштирок этаётган одамлар сонини аниқлаш мумкин эмас, чунки уларнинг айримлари йил давомида кўчиб юришни бир неча маротаба амалга оширишлари мумкин. Бироқ мос равишдаги иқтисодий-математик усуллардан фойдаланиш бундай катталикни аниқлаш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

Похожие

Меҳнат ресурслари сафарбарлигини бошқариш

Савдода меҳнат ресурслари

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг иқтисодий механизми

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги фанининг предмети ва мазмуни

Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурслари ва улардан фойдаланиш