Меҳнат ресурслари сафарбарлиги фанининг предмети ва мазмуни

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги фанининг предмети ва мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги фанининг предмети ва мазмуни Режа: 1. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг ижтимоий- иқтисодий моҳияти 2. “Меҳнат ресурслари сафарбарлиги” фанининг мақсади, предмети ва асосий вазифалари 3. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги иқтисодий муносабатлар шакли сифатида

Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг ижтимоий-иқтисодий моҳияти Меҳнат ресурслари сафарбарлиги йирик ишлаб чиқариш тармоқларининг турларга бўлиниши, яъни меҳнат тақсимоти билан узвий боғлиқ. Ишлаб чиқариш кучларининг такомиллашуви янги фаолият тармоқларининг ажралиши ва мустақил тармоққа айланиши йўли билан амалга ошади. Фан-техника инқилоби ютуқларидан кенг фойдаланилаётган бир даврда ушбу жараён, айниқса кенг тус олади. Янги тармоқларнинг пайдо бўлиши янги меҳнат турларининг вужудга келишига олиб келади ва меҳнат ресурслари сафарбарлиги даражасини ўзида белгилаб беради. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги корхонадаги меҳнат тақсимоти, яъни меҳнат бирлигини тақсимланишининг ривожланиши билан белгиланади. Меҳнат бирлигини тақсимланиши қўл меҳнатига асосланган мануфактура билан бирга вужудга келган. Дастлаб унинг асосида ҳунармандлик фаолияти, ишчи кучининг қўл меҳнатига асосланган. Кейинчалик фан-техника ютуқларидан фойдаланиб, техника- технологияларнинг тўхтовсиз ишлаши таъминланмоқда, уларнинг ёрдамида эса инсон меҳнат предметини қайта ишлаш бўйича операцияларни бажармоқда. Ҳар бир инсоннинг ақлий ва жисмоний меҳнати уйғунлигига асосланган муайян бир фаолият соҳасида ихтисослашуви – бу жамият ишлаб чиқариш жараёнидаги инсоннинг ақлий ва жисмоний меҳнатлари ўртасидаги аҳамиятли фарқланишни бартараф қилишнинг муҳим шартидир. Шундай қилиб, меҳнат бирлигининг тақсимланиши, гарчи ўз шакли ва мазмунини аҳамиятли даражада ўзгартирса ҳам яқин келажакда сақланиб қолади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги – меҳнатнинг ўзгариши қонуни таъсири билан белгиланади. Меҳнатнинг ўзгариши қонуни объектив иқтисодий қонун ҳисобланиб, унинг моҳияти ишлаб чиқаришнинг техник

асосини такомиллаштириш ва ходимлар меҳнат вазифаларини ўзгариши ўртасидаги янги касбларнинг пайдо бўлиши ва эскиларининг йўқ бўлиши, аҳоли бандлигининг тармоқ таркибининг ўзгариши ўртасидаги сабаб-оқибат алоқаларини ўзида акс эттиришидан иборат. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги – кишилик жамияти ривожланишида муҳим рол ўйновчи мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳодисадир. У авваламбор нафақат жамиянинг асосий ишлаб чиқариш кучи бўлган инсоннинг ривожланиши, балки ижтимоий ишлаб чиқаришни ҳам олдиндан белгилаб беради. Мос равишда, аҳоли сафарбарлиги ижтимоий тараққиётнинг энг муҳим шарти бўлиб, жамиятнинг моддий-техника базасини яратиш вазифаларини ҳал қилиш учун зарурий шарт бўлиб ҳисобланади. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, маҳсулот сифатини яхшилаш вазифалари ишлаб чиқариш жамоасининг барқарорлигини назарда тутса, объектив ҳодиса сифатидаги ҳаракатчанлик эса унинг доимий тарзда ўзгаришини назарда тутади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги маълум бир ижтимоий ҳаражатлар билан муқаррар равишда боғланган. Чунки, инсоннинг ҳар қандай кўчиб юриши ишдаги вақтинчалик танаффусни англатади, айниқса ҳудудий кўчиб юришлар ҳолатида, меҳнат ресурсларининг ҳаракати аксарият ҳолларда ишчининг нафақат аввалги иш жойидан кетиш вақтидаги, балки уни янги ишга жойлашишдан кейинги биринчи даврларидаги вақтида уларни меҳнат унумдорлигини тушиб кетиши оқибатида ишчилар меҳнат самарадорлигининг тушиб кетишига олиб келади, бу эса ҳақиқатда ишчи вақти жамғармасидаги йўқотиш бўлиб ҳисобланади. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги бир қатор ҳолатларда ходимларнинг ишлаб чиқариш кўникма ва тажрибаларини йўқотишларига олиб келади, улар эса бойлик жамғаришнинг асосий омиллари бўлиб юзага чиқади. Маълумки, ходимни янги касбга ўқитиш бандликка кўмаклашиш жамғармаси ҳисобидан амалга оширилади. Шу муносабат билан инсон томонидан

касбининг ўзгартирилиши, уни қайта тайёрлаш учун керак бўлган моддий ва пул маблағлари қўшимча ҳаражатлари билан бирга содир бўлади. Ушбу қарама-қаршиликлар ўз табиатига кўра объективдир, лекин антагонистик бўлиб ҳисобланмайди. Улар тенг малака ва иш тажрибасига эга бўлган ишчи кучини ишлаб чиқариш учун тенг шароитларни таъминлаш, аҳолининг умумтаълим ва маданий-техникавий даражасини оширишдан кенг фойдаланиш йўли билан бартараф қилиниши мумкин. Бу эса кўп томонламаликни таъминлаш имконини беради ва “маълум бўлган қисмий ижтимоий вазифани оддий ташувчиси бўлган қисмий ишчини ҳар томонлама ривожланган индивидум билан алмаштириш” имконини вужудга келтиради. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги – бу кўп жиҳатли жараён бўлиб, у иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришни илмий асосланган режасини ишлаб чиқилишида ҳисобга олиниши керак. Бироқ, замонавий шароитларда иқтисодиёт тармоқлари режаларини тузаётганда асосан ҳудудий ҳаракатланиш ҳисобга олинади, холос. Режалаштириш органлари маълум бир туманда ҳал қилиниши керак бўлган ижтимоий-иқтисодий вазифалардан келиб чиққан ҳолда меҳнат ресурсларининг ҳудудий ҳаракатчанлигининг ҳажмларини аниқлашади. Ушбу мақсадларда ҳар бир туман учун иқтисодиёт тармоқларида ишлаётганлар сонининг ўсиши аниқланади, кейин эса ушбу ўсишни (меҳнат ресурсларининг табиий ўсиши, меҳнатга лаёқатли ёшдан катта бўлган шахсларни ва уй хўжалиги ҳамда шахсий томорқа қишлоқ хўжалигида банд бўлган шахсларни жалб қилиш ҳисобида банд бўлганлар миқдорини ошириш) қоплаш манбалари ҳисоб-китоб қилинади. Бундай ҳисоб-китоблар натижасида ушбу ҳудуд ёки бошқа туманларга кўчириш учун керак бўлган меҳнатга лаёқатли ёшдаги шахсларнинг миқдори аниқланади. Бу ҳолатда меҳнат ресурсларининг ҳудудий кўчиб ўтиши ушбу ҳудудда меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли ва мавжуд ишчи ўринлари мувофиқлигини таъминловчи ўзига хос тартибга солувчи сифатида юзага чиқади.

Фақатгина ҳудудий кўчиб ўтиш катталигини ҳисобга олган ҳолда ва маҳаллий аҳолининг тармоқ ва касбий таркиби бандлигидаги ўзгаришларни эътиборга олмаган ҳолда, яъни уни ҳаракатчанлигининг бошқа шаклларини эътиборга олмаган ҳолда миграция оқимларининг миқёслари ва йўналишларини тўғри аниқлаб бўлмайди. Масалан, кўплаб қурувчилар объект эксплуатацияга киритилгандан сўнг унда ишлашда давом этарлигини мисол қилиб келтиришнинг ўзи етарли. Лекин, бундай ҳолат иқтисодий ҳудудга келиб тушган ва ўзлари ишга жойлашишни мўлжаллаб қўйган янги ишлаб чиқариш корхоналарида ўзига иш жойи топа олмаган мигрантларнинг маълум бир қисми “чиқиш” ҳудудига ёки қандайдир бир бошқа ҳудудга жўнаб кетишларига олиб келиши мумкин. Бундайин ёки шунга ўхшаш вазиятлар ҳаракатчанликнинг бошқа шаклларини ҳисобга олмаганлиги оқибатида миграция ҳажмларини маълум бир даражада ошиб кетишига олиб келиши мумкин. Табиийки, иқтисодиёт тармоқлари режасини ишлаб чиқаётганда сафарбарликнинг барча шаклларини ҳисобга олиш анча мураккабдир. Бу ҳолатнинг меҳнат ресурслари сафарбарлиги ўзига хос бир қатор жиҳатларга эгалиги билан боғлиқ. 1. Меҳнат ресурсларидан ташқари барча ресурслар истеъмол қилиш жараёнида бирданига ёки аста-секин ўзларининг дастлабки бирламчи истеъмол қийматини йўқота боради. Меҳнат ресурслари эса аксинча фойдаланиш (истеъмол қилиш) жараёнида ўз фойдалилигини сақлаб қолади ва ҳаттоки уни кўпайтира боради, чунки иш жараёнида инсоннинг меҳнат малакалари маълум бир вақт давомигача такомиллашади ва ривожлана боради. Меҳнат ресурсларининг ушбу ўзига хос хусусияти ҳаракатланиш жараёнини кўп маротаба такрорланиши учун объектив имкониятни вужудга келтиради. 2. Меҳнат ресурслари сафарбарлигининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланиши жамиятнинг эҳтиёжларига мувофиқ равишда объектив ва субъектив омилларининг

тақсимланишини назарда тутади. Ушбу мақсадга эришиш вақтни маълум бир тарихий бўлагида ушбу омилларнинг хар бири учун турлича таъминланади. Меҳнат ресурсларининг иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий фаолиятнинг соҳалари бўйича тақсимланиши асосан уларнинг бир тармоқдан бошқасига ҳаракатланиши ва фақатгина маълум бир миқдорда янги кадрларни жалб қилиш ҳисобига таъминланади. Ишлаб чиқариш фондларининг тақсимланишига асосан янги қўшимча ишлаб чиқариш фондлари оқиб келиши ҳисобига эришилади. 3. Меҳнат ресурсларининг сафарбарлиги ўзида онгли шахснинг ҳаракатланишини акс эттиради. Натижада меҳнат ресурслари ҳаракатчанлигини бошқариш ва тартибга солиш муаммоси жамиятнинг исталган бошқа турдаги ресурсларини бошқариш муаммоси билан бирга нисбатан бошқа усуллар ва воситалар ёрдамида ҳал қилиниши лозим. Ушбу масалаларни ҳал қилишга бўлган турлича ёндашувларнинг зарурлиги индивидуал манфаатлар, шахснинг иштиёқлари ва эҳтиёжлари ҳар доим ҳам жамият ва жамоа манфаатлари билан мос тушмаслиги мумкинлиги билан белгиланади. Шунинг учун ҳаракатчанлик муаммоси комплекс ижтимоий-иқтисодий муаммо сифатида юзага чиқади, уни ҳал қилинишида эса сиёсий, психологик, этник ва бошқа жиҳатлар ҳисобга олиниши лозим. Шундай қилиб, меҳнат ресурслари сафарбарлиги кишилик жамияти ривожланишида муҳим рол ўйновчи мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳодиса сифатида кўриб чиқилади. У ўзида, авваламбор, инсоннинг ривожланишини, яъни жамиятнинг асосий ишлаб чиқариш кучларининг ривожланишини белгилаб беради. Бир вақтнинг ўзида сафарбарлик ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланишини ўзида белгилаб беради ва мос равишда у ижтимоий жараёнинг энг муҳим шарти сифатида жамиятнинг моддий- техника базасини яратиш масалаларини ҳал қилишнинг зарурий шарти сифатида юзага чиқади.

“Меҳнат ресурслари сафарбарлиги” фанининг мақсади, предмети ва асосий вазифалари Иқтисодий адабиётларда меҳнат ресурслари сафарбарлиги турли усуллар билан аниқланади, бу эса ушбу жараённинг нақадар мураккаблиги ва уни ўрганиш бўйича ҳаракатларнинг турли хиллигидан далолат беради. Бир қатор иқтисодчилар меҳнат ресурслари сафарбарлигининг энг муҳим афзаллиги, ишлаб чиқариш кучларининг ўзгарувчан талабларга тез мослашиб кета олишида, деб ҳисоблашади. С.А.Ершовнинг фикрича, меҳнат ресурслари сафарбарлиги – бу ишчининг ишлаб чиқариш кучларидаги мунтазам ўзгарувчи ижтимоий-иқтисодий ва техник-ташкилий талабларга мослашиб кетишидир. Шу ўринда бир қатор америка олимлари ҳам айнан замонавий ишчи кучи сифати ва сафарбарлиги мавзусида илмий кузатишлар олиб борганликларини айтиб ўтишимиз мумкин. Айрим муаллифлар меҳнат ресурслари сафарбарлиги деганда, йирик ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келган эҳтиёж ёки ишчининг хусусий манфаатини кўзлаши натижасида иш жойини ўзгартириш ҳолати, ходимнинг умумий ишлаб чиқариш ва меҳнат тақсимотидаги ўрни ва функциясидаги ўзгаришларини тушунишади. Бундан ташқари, Т.И.Заславская бошчилигидаги Новосибирск кузатув муаллифлари жамоасининг фикрига кўра, меҳнат ресурслари сафарбарлиги – иқтисодиётнинг алоҳида тармоқлари эҳтиёжларини қондириш учун чақирилган, маълум бир касбий малака ва меҳнат қатъияти хусусиятларига эга, ишчи кучининг иш жойи билан бевосита ёки билвосита боғланган, ходимларни қайта тақсимлаш бўйича аниқ жараёнлар йиғиндисидир. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги – бу ишчи кучининг шундай ҳаракат турики, унда тобора жадаллашиб бораётган фан-техника тараққиёти даврида ишчи кучининг шу жараёндаги мослашуви, барқарор ўсиш суръатларига бўлган эҳтиёжи ўз аксини топади.

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги ўзида ишлаб чиқариш жараёнидаги жамоавий муносабатларнинг шакилланиши, ривожланиши ва маълум бир муддатда иқтисодий категория сифатида намоён бўлиши кўрсатиб бериб, ишлаб чиқариш жараёни қатнашчиларининг меҳнат жараёнидаги ҳаракатини акс эттиради. Ишчи кучи ҳаракатини таҳлил қилиш орқали биз меҳнат сафарбарлиги ишчи кучи ҳаракатининг алоҳида кўриниши бўлиб, ишчи кучидан фойдаланишда унинг меҳнатга бўлган лаёқатидаги ўзгаришларни кузатиш имкониятини берувчи жараён деб айтишимиз мумкин. Меҳнат ресурслари сафарбарлиги иқтисодиётнинг барча бўғинларида ва ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларида кузатилувчи жараёндир. Меҳнат сафарбарлиги ишчи кучини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш орқали унинг барча, бир бутун тузилмаси ва жойлашувини тенг таъминлайди ва бу орқали иқтисодиётнинг ривожланишига катта таъсир ўтказади (жадвал). жадвал Меҳнат ресурслари сафарбарлиги омиллари № Ҳаракатчанлик омиллари Ижтимоий-касбий ҳаракатчанлик Ҳудудий ҳаракатчанлик 1. Кўчишнинг зарурийлиги 1. Жорий ҳолат Иш ҳақи, меҳнат шарт- шароити, меҳнат мазмуни, иш вақти Турмуш даражаси, ижтимоий инфратузилма, турар жой 2. Яхшилаш имконияти Хизмат соҳасида юқори кўтарилиш эҳтимоли Турар жой шароитлари яхшиланиши эҳтимоли 3. Қилинган сарфлар Мазкур ишга қилинган сарфлар Уйга, квартирага қилинган сарфлар 2. Янги иш (яшаш) жойининг мақбуллиги 1. Янги жойдаги ҳолат Иш ҳақи, меҳнат шарт- шароитлари, меҳнат мазмуни, Турмуш даражаси, ижтимоий

иш вақти инфратузилма, турар жой 2. Янги иш жойидаги имконият Хизмат соҳасида юқори кўтарилиш эҳтимоли Турар жой шароитларини яхшилаш эҳтимоли 3. Қилинган сарфларнинг сақланиб қолиши Қилинган сарфлардан янги иш жойида фойдаланиш имконияти Турар жойни алмашиниш имконияти 3. Ҳаракатчанликнинг осонлиги 1. Объектив хусусиятлар Ходимнинг малакаси, тажрибаси, ёши ва шу кабилар Ходимнинг малакаси, тажрибаси, ёши ва шу кабилар 2. Субъектив хусусиятлар Янги иш жойига мослашишнинг осонлиги Янги яшаш жойига мослашишнинг осонлиги 3. Ўзгариш даражаси Функциялардаги фарқ Турмуш тарзидаги фарқ 4. Кўчиш сарфлари Янги фаолиятни ўзлаштириш харажатлари Кўчиб ўтиш харажатлари 4. Хабардорлик 1. Бўш иш ўринлари тўғрисида ахборот борлиги Бўш иш ўринлари тўғрисидаги ахборот Кўчиб юришнинг эҳтимоллилиги ва бориладиган жойлар тўғрисидаги ахборотлар 2. Ахборот қиймати Бўш ўринлар тўғрисида ахборот олиш қиймати Турли минтақаларда ахборот олиш сарфлари 3. Ахборотнинг ишончлилиги Бўш ўринлар тўғрисидаги ахборотнинг ишончлилиги Минтақалар тўғрисидаги ахборотнинг ишончлилиги Меҳнат сафарбарлиги деганда, жамоанинг ишлаб чиқаришдаги банд бўлган ва бўлмаган (бошқарув) ходимларининг ишга ёлланиш ва ишдан бўшаш масалаларидаги мулоқоти, корхона ичидаги турли лавозим

эгаларининг ўз лавозимларидан кўтарилишлари, бошқа иш жойига ўтишлари билан боғлиқ турли сабаб ва асосларга оид муносабатлар тушунилиши мумкин. Лекин, бу оддий воқелик ортида ходим ва унинг ўз меҳнат жамоаси ўртасида кузатилувчи мураккаб ва кўп қиррали алоқалари намоён бўлади. Ишчи кучи ҳаракатида нафақат корхона ва унинг таркибидаги бўлимлари, балки бошқа корхона ва ташкилотлар, иқтисодий ҳудудлар ўртасидаги ҳам мулоқотларнинг мустахкамлашувига эришилади. Ишчи кучи ҳаракати ёки сафарбарлиги ўзида яхлит иқтисодий муносабатлар тизимини акс эттириб, меҳнат ҳаракатлари оқибатида бевосита ёки билвосита пайдо бўлувчи иқтисодий қонуниятлар асосида фаолият кўрсатади. Меҳнат сафарбарлигининг вужудга келишига сабаб қилиб, аввало, ишлаб чиқариш жараёнида ишчи кучига бўлган сифат ва сон талабларининг ортиши ёки камайиши билан боғлиқ ишлаб чиқариш жараёни ичидаги омиллар билан бирга, унинг ривожланишига таъсир кўрсатувчи бир қатор (жинсий таркиб, ходимларнинг ёш кўрсаткичлари таркиби, географик омиллар ва бошқалар) ишлаб чиқариш жараёнининг ташқарисида кузатилувчи омиллар ҳам таъсир кўрсатади, дея айта оламиз. Меҳнат жараёни бошланишига қадар ишчи кучи ва ишлаб чиқариш воситалари алоҳида-алоҳида кўринишда бўлиб, бу уларнинг икки мустақил ҳаракат бўғини эканлигидан далолат беради. Фақатгина меҳнат жараёни оқибатида ушбу икки бўғиннинг бирлашиши орқали улар ишлаб чиқариш жараёни таянадиган асосий омилларга айланишади. Техник воситалар, асбоб- ускуналар ишлаб чиқариш жараёнида якка ўзи ҳеч нарса қила олмаганидек, инсоннинг меҳнат қилишга бўлган салоҳияти ҳам ишлаб чиқариш жараёнида қатнашмас экан, мунтазам равишда иккинчи ўринда қолаверади. Ушбу икки бўғиннинг бир-бири билан боғлиқлигини унутмаган ҳолда меҳнат жараёнига мослашиб бориши, янги меҳнат қуролларининг ривожланиш босқичидан бораётганлиги, ўз навбатида, ишчи кучининг ҳам сифат кўрсаткичларини ўзгаришига олиб келади. Ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувчи ҳар бир ходим ташқи муҳитга таъсир қилиб уни ўзгартирар экан, шу жараён билан

бир вақтда ўз табиатини ҳам ўзгартириб боради. Ишчи кучи сифатини ошириш эса, ўз навбатида, меҳнат қуролларининг янада такомиллашувини тақозо этади. Демак, бир томондан, ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи мустақил бўғин сифатида бахоланганда, иккинчи томондан, ишлаб чиқариш жараёнларида уларнинг бир-бирига тобелиги омиллари намоён бўлади. Улар бир-бирига таъсир ўтказади ҳамда айнан шу таъсир ишлаб чиқариш жараёни ва ундаги ҳаракатни вужудга келтиради. Ишлаб чиқариш жараёнини моддий томондан кўриб чиқилганда, техника ва технологияларнинг такомиллашуви, ходимларнинг уларга бўлган тобелигини камайтиради, бу эса ишлаб чиқариш персоналини мунтазам янгилаб туриш муаммосини ҳал этади. Ундан ташқари, техника ва технологияларнинг ривожланиб бориши меҳнат қилувчиларнинг у ёки бу меҳнат соҳаларидаги фарқларини йўққа чиқармоқда. Ҳозирда ривожланиб бораётган ишлаб чиқариш жараёнларида жорий этилаётган техника ва технологиялар борган сари қўл меҳнатига асосланган ишлаб чиқаришни сиқиб чиқармоқда. Мисол учун, техник воситалар ишлаб чиқариш жараёнида асосий ҳаракатга келтирувчи куч бўлиб электр энергияси ҳисобланади, бу эса электромонтёрларнинг меҳнат функцияси билан бевосита боғлиқ бўлади. Худди шундай ҳолатни машиналарни таъмирлаш соҳаси бўйича иш олиб борувчи ишчи-ходимлар ҳақида ҳам айтиб ўтишимиз мумкин. Механизациялашган ва ярим автоматлаштирилган ишлаб чиқариш жараёнларида қатнашувчи таъмирлаш ходимларининг турли хилдаги станокларида ишлашларига тўғри келади. Шундай ҳолатларда юз берувчи меҳнат тақсимоти жараёнида ходимлар ўзлари иш фаолиятларини олиб борувчи станоклардан бошқа станокларга ишлаш учун сафарбар этилишлари, мазкур ходимлар эса ушбу станоклар иш фаолияти билан яхши таниш бўлмасликлари мумкин. Автоматлаштирилган меҳнат жараёнларида ишловчи автоматик линия таъмирловчиси эса бутун линия иш фаолиятини мукаммал ўрганиши даркор, чунки ишлаб чиқаришнинг бу кўринишида турли хил

маҳсулот ишлаб чиқариш бир тизимга солинган ва бу тизим ишлаб чиқариш жараёнининг асосини ташкил этган бўлиши лозим. Ишлаб чиқариш жараёнини тубдан ўзгартириш учун хизмат қиладиган асосий омиллардан бири фан-техника тараққиёти натижасида яратилувчи, ишлаб чиқариш жараёнига киритилувчи ва ишлаб чиқариш жараёнини мукамммаллаштирувчи замонавий бошқарув механизмлари ҳисобланади. Замонавий меҳнат механизмларининг пайдо бўлиши меҳнат тақсимотининг тубдан ўзгариши ва ишлаб чиқариш жараёнидаги инсон ўрнини аниқ белгилаб олишга туртки беради. Ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувчи инсон техник ускунага ёрдамчи восита бўлиб қолмасдан ушбу жараёнда ўз сафарбарлигини такомиллаштириши мумкинлигиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Шу билан бир қаторда, ишлаб чиқариш жараёнини автоматлашттириш ходимлардан техник жараёнларни мукаммал ўрганиб боришни тақозо этади, бу эса бир соҳадан бошқасига ўтиш, ишлаб чиқаришнинг бир туридан бошқасига ўтишни осонлаштиради, аммо юқори малакали ходимларнинг эгилувчанлик қобилиятини сайқалланишини буткул тўхтатмайди. Ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келувчи моддий омиллар ишчи кучи ҳаракати ва ривожланишида асосий ўрин эгалламаслиги мумкин. У ўзида иш ўринларининг сони ва тузилиши, уларга қанчалик даражада техник ва технологик малака зарурлигини ўзида мужассам этиши мумкин. Шундай бўлса ҳам ишлаб чиқариш жараёнидаги моддий омилларга бўлган қизиқиш ва юзага келувчи эҳтиёж даражаси анчагина турғун ва мустахкамдир. Бунга эса ишчи кучи ҳаракатининг вужудга келишига сабаб бўлувчи ташқи омиллар ҳам етарли таъсир ўтказади. Биринчидан, ишчи кучи ишлаб чиқариш жараёнининг асосий таркибий қисми ва ишлаб чиқариш муносабатларининг субъекти бўлган инсон билан чамбарчас боғлиқдир. Айнан инсон ҳақиқатда ўз эҳтиёжларини қондириш учун меҳнат ҳаракатчанлигини амалга ошириб, ўзида туғилган объектив имкониятлардан максимал даражада фойдаланади ва меҳнат сафарбарлигини

амалга оширади (гарчи иқтисодий эҳтиёжларни ишлаб чиқариш жараёни келтириб чиқарса ҳам, вужудга келган эҳтиёжлар тобора кўпайиб, ишлаб чиқариш имкониятларидан ўтиб кетади, бу эса жамоавий сафарбарлик ҳаракатининг ривожланишига олиб келади). Ходимлар ўзларида жамоавий ва хусусий эҳтиёжлар ташувчилар хисобланиб ишлаб чиқариш жараёнининг асосий омиларидан кўра кўпроқ мослашувчанликни ифода этади, бу эса ишчи кучи ҳаракатида акс этади. Иккинчидан, ходимнинг меҳнатга бўлган қобилиятини шакллантириш учун ишлаб чиқариш воситаларини яратишданда кўпроқ муддат талаб қилинади. Замонавий фан-техника тараққиёти шароитида илмий ихтироларни ишлаб чиқариш жараёнига киритиш учун ўртача 9 йил, баъзи янгиликларни киритишда эса ундан ҳам камроқ вақт талаб этилади, ходимларни ишлаб чиқариш жараёнига тайёрлашга кетувчи муддат эса бирмунча кўпроқ давом этиши мумкин. Мамлакатимизда ишлаб чиқариш жараёнига тайёр ишчи кучини шакллантиришга 12 йил сарф этилади. (“Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” бўйича 9 йил умумтаълим мактаблари ва 3 йил касб-ҳунар коллежларида ўқитишга асосланган узлуксиз мажбурий таълим тизими назарда тутилмоқда). Фан-техника тараққиёти даврида профессионал меҳнат тақсимотининг техник ривожланишдан ортда қолишини кузатишимиз мумкин. Ушбу қарама-қаршиликни ишлаб чиқариш жараёнидаги касбларни бир-бирига мослаштириш орқали бир мунча ҳал этиш мумкин. Мамлакатимиз ишлаб чиқариш жараёнида банд ходимларнинг ярмидан ортиғи икки ёки ундан ортиқ мутахассислик ва касбга эгадир. Ярим профессоналлик даражасини ортиб бориши ўз касби бўйича меҳнат фаолиятини олиб борувчилар сонининг камайишидан далолат беради, бу эса ходимларнинг ўзлари эгаллаган мутахассисликлар бўйича айнан ўз касбларида қолмасдан, иш жойларини ўзгартиришлари натижасида бошқа мутахассисликларни ўрганиб боришларига йўл очади. Ҳозирги шароитда ўз

мутахассислиги ёки касби бўйича ишловчиларга қараганда, янги иш жойига ўтиб бошқа мутахассисликда ишловчилар сони кўпчиликни ташкил этади. Шундай қилиб, ходимлар ҳаракатига асосий сабаб қилиб ишлаб чиқариш жараёнидаги ходимларнинг хусусий ва моддий омилларининг мос келмаслигида деб кўрсатиш мумкин. Учинчидан, ишлаб чиқариш жараёнида ишчи кучидан фойдаланиш меҳнат жараёнида йўқотилаётган меҳнатга бўлган лаёқатни ҳар куни тўлдириб боришни тақозо этади. Бундай ҳолатда асосий ўринни келажакда вужудга келиши мумкин бўлган эҳтиёжларни тўлдириш учун заҳира қилинган ишчи кучи ўрнига, кундалик эҳтиёжларни қондиришга сафарбар этиладиган ишчи кучидан унумли фойдаланиш вазифаси туради. Ишлаб чиқариш жараёни вужудга келувчи эҳтиёжларни қондира олмас экан, ушбу жараёнга ишчиларни сафарбар этиш лозимлиги муаммоси келиб чиқади. Тўртинчидан, ишчи кучининг ишлаб чиқариш воситаларидан афзаллиги шундаки, унда ишлаб чиқариш эҳтиёжларидан анча кенг бўлган, инсонлар эҳтиёж ва қизиқишлари акс этади. Бу эса ходимлар сафарбарлиги ҳар доим ҳам моддий омиллар ҳаракати ва жамоавий ишлаб чиқариш ҳаракати билан мос келмаслигида кузатилади. Бу ерда асосий ўринга ижтимоий-психологик омиллар чиқади. Бешинчидан, ходим билан чамбарчас боғланган ва ишлаб чиқариш воситалари билан меҳнат жараёнида доимий қатнашувчи ишчи кучининг функционаллашуви сабабли, ишлаб чиқарувчи меҳнат сафарбарлигини вужудга келтирувчи қарама-қаршиликлар сабабчиси бўлиб қолади. Шундай қилиб, меҳнат ресурслари сафарбарлиги нафақат ишчи кучи сифати, балки инсон онгида акс этувчи ишлаб чиқариш жараёнидан ташқарида бўлган муносабатларида намоён бўлишидир. Демак, ишлаб чиқариш ўртасидаги қарама-қаршилик ва уларнинг ривожланиш йўли, меҳнат ресурслари сафарбарлигини келтириб чиқариш орқали жамоавий ишлаб чиқариш тизимидаги меҳнат қилувчиларнинг ҳолатлари ўзгаришига олиб келувчи турткидир.

Меҳнат ресурслари сафарбарлиги иқтисодий муносабатлар шакли сифатида Ишчи кучининг ишлаб чиқариш кучлари унсури сифатида ривожланиши маълум бир кўриниш асосида содир бўлади. Иқтисодчилар фикрича, ишлаб чиқариш ва жамоавий муносабатлар – жамоавий индивид ривожланишини таъминловчи икки турли хил томонларни акс эттиради. Шунинг учун, ишчи кучи ҳаракати иқтисодий муносабатларнинг муайян тарихий шакли асосида ривожланган. Ишчи кучи ҳаракатининг хозирда шаклланган ҳолатини меҳнат жараёнининг меҳнат фаолиятини ўзгаришида рўй берувчи ишлаб чиқариш муносабатлари қатнашувчилари орасидаги боғлиқликда кўриш мумкин. Ҳозирда ишлаб чиқариш жараёнида талаб этилаётган ўзгарувчан ҳолатлар меҳнат жараёнидаги ишчи кучи ҳаракатини, сафарбарлигини янада ривожланиб боришига олиб келмоқда. Сафарбарликнинг иқтисодий муносабатлар шаклида кўриб чиқилиши инсоннинг табиатига боғлиқ бўлиб, унинг мақсад сари эришишига, инсон онгининг ва унинг меҳнатга бўлган қобилиятини ривожланишига, унинг турли эҳтиёжларини қондирилишида акс этади. Сафарбарликка бўлган муносабат меҳнат жараёнида содир бўлиши мумкин бўлган ижтимоий муносабатлар билан тор доирада боғлангандир. Меҳнат сафарбарлиги бир вақтнинг ўзида ҳам техник-иқтисодий, ҳам базис муносабатларни акс эттиради. Техник-иқтисодий муносабатлар – бу ходимлардаги хусусий ва ишлаб чиқаришдаги моддий омиллар ривожланиши натижасида ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат жамоаси аъзолари билан бўлувчи муносабатларнинг ўзгаришидир. Ушбу алоқадорлик орқали ходимларнинг жамоавий ишлаб чиқариш жараёнида рўй бераётган барча ўзгаришларни, жумладан, меҳнат сафарбарлигини ҳам қабул қилишлари кузатилади. Ишлаб чиқариш муносабатлари меҳнат сафарбарлигига айнан шу ишлаб чиқариш жараёнига

боғлиқ бўлган ижтимоий-иқтисодий шаклни беради. Яъни, фан-техника тараққиёти даврида қўл меҳнатига асосланган ишлаб чиқаришнинг сиқиб чиқарилиши оқибатида ходимларнинг жамоавий қисқартирилиши, бўшатилиши амалга оширилганлиги уларнинг ижтимоий ҳолатини ёмонлашувига, янги иш жойларини қидиришга ундаган бўлса, ҳозирги шароитда меҳнат сафарбарлиги ходимлар учун янгидан-янги жойларини ташкил этиб, уларнинг турмуш тарзини яхшилашга қаратилгандир. Ҳозирда мунтазам равишда ишлаб чиқариш жараёнларининг турли-туманлиги ҳалқ иқтисодиёт соҳаларининг мураккаблашуви, меҳнат ресурсларининг аста- секин ўсиб бориши, ҳаттоки уларнинг қисқариши даврида ҳам кузатилмоқда. Шу муносабат билан тобора ривожланиб бораётган иқтисодий тармоқлардаги ишчи кучига бўлган талабни қондириш мавжуд ишчи кучини қайта тақсимлаш ва ривожланаётган ишчи кучини сафарбар этиш ёрдамида амалга оширилмоқда. Ушбу сафарбарлик ҳаракатларини асосий изоҳловчи шарти бўлиб ишчи кучи жалб этилган тармоқлардаги меҳнат унумдорлигини ошириб бориш хизмат қилади. Фан-техника тараққиёти ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи орасидаги техник-иқтисодий алоқаларни доимий ривожлантириб боришни тақозо этади, бу жараён эса меҳнат сафарбарлиги орқали амалга оширилади. Ишлаб чиқариш жараёнларининг такомиллашуви даврида ишлаб чиқариш воситаларини ривожлантириш, ишчи кучи такомиллашувини тақозо этади, яъни унинг профессионал ҳолатини мукаммаллаштириш, аниқ бир касб ёки мутахассислик бўйича малакасини ошириш ва бошқалар. Меҳнат фаолияти билан банд шахс доимий равишда ишлаб чиқариш жараёнининг ўсиб борувчи шартларига мослашиб бориши, техник ва технологик жараёнлардаги ўзгаришлар, бошқариш тизимидаги ва усулларидаги ўзгаришлар, ташкилий тузилма ўзгаришларига меҳнат самарадорлигини ошириб бориши орқали эришиши лозимдир. Сафарбарликка бўлган муносабат ишчи кучига таъсир этувчи бир қанча омиллар таъсири остида ўзгариб боради. Ушбу омиллар ўзида

ижтимоий кўринишни акс эттирсада, лекин уларни техник-иқтисодий муносабатлар таркибига киритиб ҳам ўрганиш мумкин. Масалан, меҳнат қилувчи шахслар ўртасида уларнинг турмуш тарзи орасидаги фарқ, олаётган иш ҳақи ўртасидаги тафовут, маълумотга эга бўлиш ва махсус касбий тайёргарликдан ўтиш давомидаги ҳолатлар ва бошқаларни мисол қилишимиз мумкин. Мамлакат иқтисодий ҳудудлари ва улар ўртасидаги, иқтисодий тармоқ ва соҳалар орасида кузатилувчи меҳнат ресурсларининг нотекис тақсимоти ишчи кучидаги эркак ва аёллар контингентининг номутаносиблигида кузатилиши мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнидаги хусусий ва моддий омиллар номутаносиблиги техник-иқтисодий муносабатлардаги ишчи кучи сафарбарлиги ўртасидаги алоқанинг узилишига олиб келиши мумкин. Ишлаб чиқариш омилларидаги барча ўзгаришлар ва мутаносибликлар техник- иқтисодий алоқалар орқали инсонларнинг катта гуруҳини ҳаракатга келтирувчи куч сифатида намоён бўлади. Ишлаб чиқариш муносабатларини четдан кузатар эканмиз, меҳнат сафарбарлиги муайян тарихий шаклга эга бўлиб, унинг сиёсий-иқтисодий таҳлиллар олиб бориш предмети эканлигининг гувоҳи бўламиз. Ишлаб чиқариш муносабатлари асосида ишлаб чиқариш воситаларига бўлган мулкчилик шакли ётади. У ўзида ишлаб чиқариш воситалар ҳамда ишчи кучи ўртасидаги боғлиқликни кўрсатиб меҳнат сафарбарлигининг жамоавий-тарихий шаклини намоён қилади. Шу билан бирга, унинг мақсад ва йўналишларини, ривожланиш тезлиги, ҳаракатга келтирувчи кучларини, такомиллаштириш шакллари ва бошқаларни ҳам ифода этади. Жамоавий мулкчилик шакли устун бўлган жамиятда меҳнат қилувчиларнинг барчаси биргаликда яхлит бир меҳнат қилувчилар жамоасини ташкил қилиб, умумий ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланган ҳолда, ҳар бири фақатгина ўзига хос бўлган меҳнат қобилиятини сарф қилиши, ягона, умумий меҳнат қобилиятини сарф қилиниши шаклида намоён бўлади. Бу ҳолатда уларнинг барчаси ўзларини

ишлаб чиқаришнинг жамоавий тизими аъзолари сифатида баҳолаб, бунга рози бўлиб яшайдилар. Шу туфайли меҳнат сафарбарлиги фақатгина шу ташкилот ичида амалга оширилади, уларнинг мақсади фақатгина умуммиллат ишлаб чиқариш тизимини шакллантиришни мунтазам олиб бориш билан чекланмай, балки ушбу тизимнинг тоборо ошиб борувчи эҳтиёжларини қондириш, ушбу тизимни бир текис ва ҳар томонлама тўғри ташкил этилган ривожлантириш йўлидан олиб боришдан иборат. Ишлаб чиқариш воситаларига таянган жамоавий мулкчилик шакли меҳнат фаолиятини олиб борувчи шахсларга таъсир кўрсатувчи бир қатор иқтисодий қонунларни вужудга келтиради, уларнинг сафарбар бўлишига мос келувчи таркибий жиҳатларни келтириб чиқариб, ишлаб чиқариш кучлари ўртасидаги хусусий ва моддий омиллар номуттаносиблигига барҳам беради. Жамоавий мулк жамият ва шахс қизиқишларга асосланган меҳнат сафарбарлигига кенг йўл очади, бу эса меҳнат фаолияти билан банд шахсларни сафарбар этишни ривожлантирувчи ҳаракатга келтирувчи куч сифатида намоён бўлади. Меҳнат сафарбарлигига истеъмол воситаларига бўлган хусусий мулкчилик ҳам ўз таъсирини ўтказиб, сарфланган ишчи кучини қоплаш учун шароит яратади. Айнан шу хислатларига кўра хусусий мулк сафарбарликнинг иқтисодий муносабатларига таъсир кўрсатади. Хусусий мулкка эга бўлиш ишчи кучи ҳаракатига янада кўпроқ мустақиллик бериб, уни ўзига хос тарзда қотиради, шу билан бирга, ишлаб чиқариш кучларидаги моддий унсурлар ривожи ва ҳаракати ўртасидаги номуттаносибликни вужудга келтирувчи қўшимча сабабга ҳам айланади. Ишлаб чиқариш воситалари билан жамоавий мулкчилик шакли меҳнатга сарф бўлган моддий ва руҳий кучнинг тақсимланиши билан боғлиқ иқтисодий шартларнинг камайишида меҳнат фаолияти билан банд бўлган

шахснинг жинси, ёши ва миллати каби бир қатор омиллар билан узвий алоқадор бўлади. Ҳозирда меҳнат сафарбарлигини тўғри ташкил этиш учун айрим иқтисодий ҳудудларда иш ҳақини ошириш, ҳудудлар бўйича қўшимча коэффицентлар қўшиш ишлари олиб борилмоқда. Ушбу ҳудудлар ўзидаги иқлимий-географик ҳолатнинг салбийлиги билан бошқаларидан ажралиб туради. Бироқ, юқоридаги омиллар ҳам аҳоли ҳаракати ва иқлимий- географик шароити мураккаб бўлган ҳудудларга ишчи кучини сафарбар этишда муҳим воситалар қаторида кўриб ўтилмайди. Ўзбекистонда янги ўзлаштирилган ҳудудларга ишчи кучини сафарбар этиш, экологик жиҳатдан яшаш хавфли бўлган ҳудудларга меҳнат сафарбарлиги ҳаракатларини амалга ошириш ишлари олиб борилмоқда. Бунинг учун ушбу ҳудудларда аҳолининг ижтимоий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган ўқув муассасалари, аҳолига тиббий ёрдам кўрсатиш, ижтимоий ҳимоя қилишга қаратилган бир қанча объектлар ишга туширилмоқда. Ушбу ҳудудлар аҳолиси учун қониқарли ижтимоий комплекслар яратиш, аҳолининг бирламчи эҳтиёжларини қондирувчи маҳсулотларни етказиб беришни узлуксиз равишда олиб боришга ҳаракат қилинмоқда. Албатта, яқин келажакда мамлакатимизнинг барча ҳудудларидаги меҳнат қилиш шароитларини яхшилаш, кучли ижтимоий инфратузилма яратиш ишларини олиб бориш дастури ишлаб чиқилган. Бу эса келажакда ушбу ҳудудларда юзага келувчи меҳнат сафарбарлиги ҳаракатлари орқали ишчи кучи тақсимоти вазифасини бажарилишига муҳим туртки бўлади. Аммо, бу муаммони тўла ечиш имкони мавжуд эмас, чунки ҳудудларнинг табиий географик жойлашуви, иқлим шароитлари, саноат тугунларининг жойлашуви бутун мамлакат ҳудуди бўйлаб бир текис бўлмаганидек, яратилган меҳнат шароитларида ҳудудлар аро турли фарқларга дуч келиниши табиий ҳолдир. Шундай экан, мазкур ҳудудлар иқтисодий ҳолатини яхшилашга қаратилган меҳнат сафарбарлиги ҳаракатлари доимий тарзда мавжуд бўлади.

Ходимлар орасида таълим даражаси ва касбий тайёргарлиги ўртасидаги фарқларнинг учраши табиийдир. Агар биз ушбу фарқларни умумтаълим даражасида ҳал этишга эришсак ҳам, бироқ касбий тайёргарлик ўртасидаги фарқларнинг мавжудлигини инкор эта олмаймиз, чунки улар касбий меҳнат тақсимоти ва ходимнинг индивидуал имкониятлари билан узвий боғлангандир. Бизга маълумки, ишлаб чиқариш жараёни бир касб фаолияти бўйича ишловчи жамоага бир хил талабларни қўяди. Ушбу жамоа таркибида эса турли маълумот даражасига, турли ишлаб чиқариш малакаси ва тажрибасига эга ходимлар жамлангандир. Бу эса ишлаб чиқариш жараёнига баъзи бир ходимларнинг киришиб кета олмаслиги, ушбу жараён талабларига мос имкониятлари бўлмаслиги оқибатида иш фаолиятини олиб бора олмаслигига, бунинг натижасида эса ўз иш жойини ўзгартиришига мажбур бўлади. Эгаллаб турган касби бўйича ходимларнинг ўз малака ва маҳоратларини ошириб боришлари аксарият ҳолатларда уларнинг бажариб бораётган иш фаолиятлари билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Ўз мутахассислиги бўйича малакасини оширишга интилиш янада қизиқарлироқ (одатда, кўпроқ даромад келтирадиган) ишга ўтишга ҳаракат қилиш билан изоҳланади. Юқорида айтиб ўтилганидек, муайян бир ишлаб чиқариш жараёнида фаолият кўрсатувчи ходимлар гуруҳи ўз ичига турли маълумот даражасига эга ходимларни жамлайди. Албатта, бундай ҳолатларда касб-ҳунар коллежлари ва олий ўқув юртларини тамомлаган ходимлар ўртасидаги тафовут яққол сезилиб қолади. Ходимлар ўзларининг маълумот даражаларини ошириш орқали эса яхшироқ ишга ўтиш ва лавозим бўйича юқорироқ поғоналарни эгаллашни кўзлашади. Ходимлар малакасининг ошиши уларнинг ишлаб чиқариш жараёнларида тўпланиб борувчи тажрибалари, махсус малака ошириш муассасаларида ўқишлари орқали амалга оширилади. Бу фаолият ходимнинг ўз иш жойини ўзгартиришига

олиб келса ҳам, ишлаб чиқариш жараёни ва ишлаб чиқариш талабларининг ўзгаришига олиб келмайди. Тадқиқотлар кўрсатишича, ходимларнинг ёш кўрсаткичлари ва иш стажининг ортиб бориши ўзлари олиб бораётган меҳнат жараёнидан кўпроқ қониқиш ҳосил қилишлари учун асос бўлади. Демак, касблар аро кузатилувчи меҳнат сафарбарлиги даражаси ушбу омиллар таъсирида пасаяди. Ходимларнинг сафарбар бўлмасдан ўз иш жойларида муқим қолишларида уларнинг малака даражаларини ортиб бориши энг кўп таъсир кўрсата олиши кузатилди. Юқори малакали ходимлар орасида касбий муқимлик даражаси энг кўп бўлса, ўрта малакали ходимларда ўртача, малака даражаси паст ходимларда эса энг кам муқимлик даражаси кузатилган. Ўз касбида муқим қолиш кўрсаткичлари касбий сафарбарликни акс эттирувчи кўрсаткичгина бўлиб қолмасдан, балки ходимнинг корхона ичида ёки ташқарисидаги сафарбарлик ҳаракатини ўлчашда ҳам билвосита фойдаланилувчи кўрсаткич сифатида акс этади. Демак, ишчи кучи сифатини ривожлантириш ўз-ўзидан ишчи кучи сафарбарлигига олиб келувчи сабаб бўлиб қолмасдан, балки ишлаб чиқариш жараёни талаблари ва ходимларнинг касбий тайёргарлиги даражаси ўртасида номутаносиблик рўй берганда ҳаракатга келади. Ишчи кучи сафарбарлигига таъсир этувчи омиллар қаторига, ушбу сафарбарлик даражасининг ортиши ёки камайишига таъсир ўтказувчи ходимларнинг оилавий шароити омилини ҳам кўриб чиқиш даркор бўлади. Ўз оиласида 5 ва ундан ортиқ кишига эга бўлган ходимлар ўртасида сафарбарлик ҳолати энг паст даражада кузатилади, бунга сабаб қилиб кўп оилали ходимларга ўз яшаш жойини ўзгартириш бир қатор қийинчиликлар келтириб чиқаришида деб ҳисоблашимиз мумкин. Ушбу масалага алоҳида эътибор талаб этилганлиги сабабли сўнгги йилларда аҳолининг истеъмол фондини ошириш, жон бошига тўғри келувчи пул жамғармаларини ошириш, ўртача иш ҳақини мунтазам ошириб бориш,

ходимлар маошининг даврий ўсиш суръатларини кўтариб бориш ишлари амалга оширилмоқда. Давлат бюджети томонидан ижтимоий соҳага ажратилувчи пул миқдорлари ҳам кўтарилмоқда. Албатта, аҳолининг турли гуруҳлари эҳтиёжлари турлича бўлганлиги сабабли уларни қондирилиш даражаси ҳам турли кўринишга эга бўлади. Биринчи навбатда, ходимларнинг даромад даражаси уларнинг олиб бораётган меҳнат фаолиятлари билан узвий боғлангандир. Бундан ташқари, ходимнинг иш фаолияти боғланган соҳага (қишлоқ хўжалиги ёки ишлаб чиқариш соҳаларига) давлат томонидан бўлувчи фонд тақсимоти ажратмалари ҳам аҳамиятга эга. Юқоридаги икки омил бирлашган ҳолда ходимларнинг эҳтиёжларини қондиришга яқин бўлган кўриниш касб этади, аммо уларнинг эҳтиёжларини юқори даражада қондириш учун барибир ходимларнинг олиб бораётган меҳнат фаолиятларидаги ҳаракатларига боғлиқлиги сақланиб қолади. Эҳтиёжларни қондиришга қаратилган истеъмол фонди миқдори доимо бир хилда бўлади, аммо кишилар эҳтиёжлари ўсувчи ва ўзгарувчи кўриниш касб этгандир. Эҳтиёжларнинг қондирилиш даражаси ҳеч қачон унга ажратилган фонд миқдоридан ортмайди, балки доимий равишда ундан юқори даражада кузатилади. Агар, ушбу қондирилмаган эҳтиёжлар даражаси қондирилган эҳтиёжлар даражасидан бир мунча ортиб кетса, ходимлар орасида меҳнат сафарбарлиги ҳаракати юзага келади. Баъзи иқтисодчиларнинг фикрича, ходимларнинг ўз иш жойларини ўзгартиришга бўлган ҳаракатларига сабаб, улар фаолият олиб бораётган ишлаб чиқариш жараёнида сарф қилаётган ишчи кучларини ўзларига зарур миқдорда қондира олмаётганларида деб биладилар. Шу каби ҳолатларни эътибордан четда қолдирмаган ҳолда, ўз иш жойини ўзгартиришга бўлган ҳаракат, ходимларнинг вужудга келувчи эҳтиёжларини тўлиқроқ қондиришга бўлган ҳаракатларида деб қараш мумкин, бу ҳолат ходимнинг ишлаб чиқариш жараёни талабларига қанчалик маънавий ва технологик омиллари жиҳатдан тайёргарлиги орқали акс этади.

Ишчи кучини тақсимлаш ва қайта тақсимлаш ўзида меҳнат ҳаракатлари натижасида вужудга келувчи ишчи кучи сафарбарлигини, унинг “ишлаб чиқариш” ва “истеъмол” давригача бўлган муҳитини намоён қилади. Тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнидаги иқтисодий муносабатлар ходимлар ҳаракатини вужудга келтирувчи асосий омил хисобланмасдан, фақатгина унинг ҳаракатига имконият берувчи ёки унга тўсқинлик қилувчи ҳолат ҳисобланади. Шунинг учун мазкур ҳолатларда ходимларни бир иш жойидан бошқасига ўтказиш, жамоавий меҳнат жараёнларига жалб этиш, марказлаштирилган ҳолда ходимлар оилаларини кўчириб ўтишни ташкиллаштириш, ходимларни меҳнат билан таъминлаш жараёнининг тўғри ташкил этиш орқали индивидул ва аралаш кўринишдаги ходимлар сафарбарлиги ҳаракатлари ташкил этилади. Тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнида, бир томондан, ишлаб чиқариш жараёнига боғлиқ бўлган, иккинчи томондан эса ишлаб чиқариш жараёнида фаолият олиб борувчи ходимнинг хусусий ва моддий эҳтиёжлари туфайли юз бераётган сафарбарлик ҳолатлари намоён бўлади. Агар ишлаб чиқариш воситалари жамият эҳтиёжларига мос равишда тақсимланса ёки қайта тақсимланса бу ҳолатда ишчи кучи ҳаракати фақатгина ходимнинг хусусий эҳтиёжлари қондирилмаётганлиги ҳақидаги фикри асосида рўй беради. Шу туфайли кўпгина ҳолатларда меҳнатга лаёқатли аҳолини қайта тақсимлаш бўйича олинган хулосалар режалаштирилган лойиҳаларга мос келавермайди. Шаҳарлар аҳолисини жойлаштиришга қаратилган самарали ишларнинг натижа бериши учун йирик шаҳарлар сонининг кўпайишига йўл қўймаслик, кичик ва ўртача шаҳарларга катта бўлмаган корхоналар, филиаллар, фабрика ва заводлар қуриш орқали уларни ривожлантириш чораларини қўллаш даркор. Эркак ва аёллардан иборат ишчи кучини бир текисда жойлаштириш муаммолари эса меҳнат ресурсларининг барчасидан тенг фойдаланиш учун

давлат томонидан ишлаб чиқариш ва ижтимоий-маданий йўналишлардаги ислоҳотларни олиб боришни тақозо этади. Шундай қилиб, меҳнат ресурслари сафарбарлиги тобора жадаллашиб бораётган фан-техника тараққиёти даврида ишчи кучининг шу жараёндаги мослашуви, барқарор ўсиш суръатларига бўлган эҳтиёжи ўз аксини топади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.:Ўзбекистон, 2010. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида” ги қонунига шарҳлар. -Тошкент.: “Шарқ”, 2000. –384 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1717-сонли «Мустаҳкам оила йили” Давлат дастури. 2012 йил 27 февраль. 4. 2011-2015 йилларда Ўзбекистон Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори ПҚ-1442., 15.12.2010 й. 5. “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик” Давлат дастури. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори. 07.02.2011 й. № ПҚ- 1474. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011 йил 24 августдаги “Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни янада ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПФ-4354-сонли Фармон и. 7. “Баркамол авлод йили” давлат дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бўйича ташкилий чора-тадбирлари тўғрисида: ЎзР Президентининг Фармойиши. 2009 йил 9 декабрь //Халқ сўзи. -2009. - № 238. – декабрь.-1 б. 8. Ўзбекистoн Республикaси Президентининг “Аҳолини иш билан бандлигини ошириш ҳамда меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш органлари фаолиятини такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги қарори. –Тошкент: 2007. 6 апрель, ПК-616- сон.

Похожие

Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси фанининг предмети ва мазмуни

Меҳнат жамоасининг сафарбарлиги

Давлат бюджети фанининг предмети ва мазмуни

Давлат бюджети фанининг предмети ва мазмуни

Меҳнат ресурсларининг тармоқлараро сафарбарлиги