Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik - Экономика - Рефераты

Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik

Загружено в:

12.01.2024

Скачано:

0

Размер:

162.5 KB

Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik Reja: 1. Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari. 2. Iqtisodiy muvozanatlikni aniqlash usullari. 3. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. 4. O ’zbekistonda iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlashning iqtisodiy o’sishdagi ahamiyati.

Tayanch tushunchalar: Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o ’zaro mos kelishligini xarakterlaydi. Xususiy muvozanatlik - bu ikkita o ’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishi. Umumiy muvozanatlik - bu jamiyatning barcha ehtiyojlari (aholi, davlat, korxona) va milliy ishlab chiqarish real hajmining o ’zaro mos kelishlik darajasini bildiradi. Retsession farq - yalpi sarflarning sof milliy mahsulot hajmidan kam bo ’lgan miqdori. Inflyatsion farq - yalpi sarflarning sof milliy mahsulot hajmidan ortiqcha bo ’lgan miqdori. Multiplikator samarasi - bu sof milliy mahsulotdagi o ’zgarishning yalpi sarflardagi o’zgarishga nisbati. Iqtisodiy mutanosiblik - iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o ’rtasida miqdor va sifat o’lchamlarning mos kelishlik darajasi. Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari. Milliy iqtisodiyot darajasida to ’liq bandlikka erishish, inflyatsiyani eng kam darajaga keltirish va barqaror iqtisodiy o’sishga erishish, makroiqtisodiy muvozanatlikni taqozo etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish va umuman takror ishlab chiqarish ham iqtisodiyotning barcha darajasida, ya’ni mikro va makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlanib turilishini zarur qilib qo’yadi. Shunday ekan, iqtisodiy muvozanatlik, iqtisodiy o’sish va takror ishlab chiqarish jarayonining eng muhim va asosiy shart-sharoiti bo’lib yuzaga chiqadi. Iqtisodiy muvozanatlikga ta’rif berishdan oldin iqtisodiy fan tarixida bu muammo bo’yicha ancha keng tarqalgan yondashuvlarga aloh.ida e’tiborni qaratamiz.

Iqtisodiyot fan tarixida iqtisodiy muvozanatlik tushun –chasiga turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ularni umumlashtirilgan holda ikkita yo’nalishga ajratish mumkin. Birinchi yo ’nalish bevosita «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining vujudga kelish va rivojlantirilishining tarixiy bosqichlari bilan bog’liq bo’lib, bunda mazkur tushuncha «umumiy bozor muvozanati» sifatida talqin qilinishi darajasigacha etib keladi. Bu yo’nalishda iqtisodiy muvozanatlikning ko’plab model-lari mavjud bo’lib ular turli davrlarda bu muammoga har xil qarashlarni aks ettirgan: 1. Oddiy takror ishlab chiqarish modeli. (F. Kene tomonidan XVIII asrda Frantsiya misolida tushuntirilib berilgan.) 2. Oddiy va kengaytirilgan kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chiqarish sxemasi. (XIX asrda klassik iqtisodchilar tomonidan asoslab berilgan.) 3. Erkin raqobat qonuni amal qilgan sharoitda umumiy iqtisodiy muvozanatlik modeli. (L. Valras tomonidan asoslagan.) 4. «Xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish» modeli. (V. Lontev asos solgan.) 5. Qisqa davrli iqtisodiy muvozanatlik modeli. (D. Keyns tsiklik rivojlanishni tahlil qilish orqali ko ’rsatib bergan.) Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot» nomli asarida berilgan bo’lib, unda iqtisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o’rtasidagi muvozanat faqat bozor mexanizmi yoki «ko’rinmas qo’l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o’tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam faqat o’zini o’ylagan holda, o’zining shaxsiy manfaatlari yo’lida qilgan harakatlari ko’rinmas qo’l orqali uning qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo ’naltiriladi va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga qaraganda ko’proq samara beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Ammo, u iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan. Iqtisodiy muvozanat nazariyasini rivojlantirishga o ’z hissasini qo’shgan namoyondalardan biri bu - J.S. Milldir. U o’z asarida «Jamiyat ortiqcha puldan o’z

kuchi bilan qutula olmaydi, shu sababli yagona yo’l narxning o’sishi bo’lib, faqat shu yo’l bilan talab va taklif o’rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin»- deb ko’rsatadi. Uning fikricha, narx o’sishini talab va taklif o’rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga qadar davom ettirish zarur. XX asr boshlaridayoq iqtisodiy muvozanatlik nazariyasi iqtisodiyot fanida uning boshqa har qanday muammolariga qaraganda ancha aniq va yaqqol bayon qilingan. Bu tushunchaning mazmunini yoritib berish uchun bir qator ilmiy urinishlar bo ’lganligiga qaramasdan, faqat shveytsariyalik Nobel mukofoti sovrindori L. Valras birinchilardan bo’lib yaxlit olingan umumiy bozor muvozanati modelini yaratishga hamda mazkur tushunchaning mazmunini ancha to’liq ilmiy yoritib berishga erishdi. Lekin L. Valras umumiy bozor muvozanati modeliga matematik usulli tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Uning tadqiqot doirasida umumiy bozor muvozanatining ishlab chiqarish hajmi va narxlar o’zgarishining hamda boshqa bir qator omillarning ta’siri u ko’rsatgan matritsadagi birgina omillarning o’zgarishi orqali butun bir matematik tengliklar matritsasining (umumiy bozor muvozanatini xarakterlovchi talab va taklifning) buzilishiga olib kelinishi uning tadqiqot doirasida atroflicha hisobga olinmagan. Shunday qilib, o ’tgan asrning boshlaridayoq umumiy bozor muvozanatining bazaviy modeli ilmiy tarzda shakllantirilgan bo’lib, asosan ko’pchilik iqtisodchi- olimlar tomonidan tan olingan edi. XX asrning 20 - yillari oxirlari va 30 - yillar boshlarida G ’arbdagi bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida «Buyuk depressiya» nomi bilan mashhur bo’lgan barqaror va uzoq davom etgan, makroiqtisodiy beqarorlikka duchor bo’ldi. Bundan yuz yil oldin shakllantirilgan klassik nazariya ta’limoti ro’y bergan krizis jarayonlarning barcha jihatlari bo’yicha tushuntirib berishga layoqatsiz bo’lib qoldi. D.J. Keyns klassik iqtisodchilar nazariyasini tanqid qilib, iqtisodiyot nazariyasida haqiqiy to’ntarish qilishga olib kelgan nazariyasini yaratdi. Bu barcha iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanatlik to ’g’risidagi g’oyalari o’zlari yashagan muhit sharoitidan kelib chiqqan holda, bir muncha cheklangan xarakterga

egadir. Avvalo, ularning iqtisodiy g’oyalari umumiy bozor muvozanatini tahlil qilish bilangina cheklanadi, xolos. Shu sababli ularning g ’oyalari iqtisodiyotning umumiy muvozanatligi yoki iqtisodiy muvozanatlik tushunchasini to’liq yoritib berish darajasiga etmagan, bu o’z navbatida iqtisodiy muvozanatning umumiy shart-sharoitlari va namoyon bo’lish shakllarini ham ko’rsatib berolmagan. Buning sababi oddiy bo ’lib, tsiklik rivojlanish natijasida vujudga keladigan ishlab chiqarish sohalarini qamrab olgan va «ortiqcha ishlab chiqarish krizislari» deb nomlangan. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti doimiy inflyatsiya va ishsizlik sharoitida rivojlanib, makroiqtisodiy beqarorlik xarakteri kuchayib borishi natijasida iqtisodiy muvozanatlikni ta ’minlash ham ancha murakkab kechib, davlatning samarali makroiqtisodiy siyosat (moliya va pul kredit) olib borishini taqozo etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy muvozanatlik tushunchasi o ’quv adabiyotlari darajasida bo’lsada, barcha jihatlari (sabablari, oqibatlari, natijalari) bilan birgalikda ancha keng tadqiq qilinadi. Jumladan, iqtisodiy muvozanatlikning mohiyati, uni ta’minlash muammolari K. Makkonell, S. Bryular tomonidan yopiq va ochiq iqtisodiyot uchun yalpi talab va yalpi taklifning muvozanatligi orqali tushuntirilib beriladi. Ular ko’plab alohida olingan bozorlardagi muvozanatli narx va ishlab chiqarish hajmini o’rganish orqali xususiy muvozanatlikning tahlili bilan shug’ullangan bo’lsa, barcha turli xil bozorlardagi umumiy taklif hajmi va ulardagi narxlarning o’rtacha darajasi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni keng miqyosda o’rganib chiqish orqali umumiy bozor muvozanatini ko’rsatib berishga harakat qiladilar. Yuqorida ko ’rsatib o’tilgan mualliflar va boshqa ko’pchilik g’arb iqtisodchilari tomonidan iqtisodiy muvozanat tushunchasi bo’yicha zikr etilgan barcha iqtisodiy g’oyalar ham «umumiy bozor muvozanati» ya’ni yalpi talab va yalpi taklif muvozanati doirasi bilan cheklanadi. Bundan tashqari bu tushunchalar ancha mavhumlashtirilib, murakkab matematik tenglashtirishlar va grafikli tahlil usullari orqali bayon qilinadi. Bu esa iqtisodiy hodisa va jarayonlarning iqtisodiy mazmunini ilg’ab olishni ancha qiyinlashtiradi.

Dunyodagi iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar iqtisodiy tizimi yuzlab yillar davomida shakllanib, o ’zining rivojlanishida nisbatan barqarorlikni saqlab qolishi (tsiklli rivojlanish natijasida kelib chiqadigan iqtisodiy beqarorliklarni hisobga olmaganda) o’z-o’zidan «umumiy iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasini nazariy tadqiq qilishni «kun tartibi»dan chiqarib qo’yadi. Sobiq sotsialistik tizim amal qilib turgan davrda uning tarkibiga kirgan mamlakatlarda jamiyat ehtiyojlari va ishlab chiqarish hajmi bir markazdan turib muvofiqlashtirilib borilganligi tufayli iqtisodiy muvozanatlik muammosi o ’quv adabiyotlarida, ilmiy tadqiqot ishlarida qayd qilinmagan va o’rganilmagan. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga ishlab chiqarish munosabatlarining to ’liq mos kelishi hamda «Planli va proportsional rivojlanish qonuni» ning amal qilishi, go’yoki o’z o’zicha iqtisodiy muvozanatlikni va takror ishlab chiqarishning to’xtovsiz kengayib borishini ta’minlaydi, degan aqidaning mavjud bo’lishi har qanday muvozanatlikni ilmiy-nazariy tadqiq qilishni ham inkor etgan. O ’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shu muommo bo’yicha fikr bildirib ta’kidlab o’tganidek, «Dono» Davlat Plan qo’mitasi, undan yuqoriroqda esa partiya Markazqo’mi qat’iy idoralarni ishga solib, ma’muriy yo’l bilan, reja-direktiv qarorlar tizimi orqali ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyati o’rtasida sun’iy muvozanat tiklanardi». Iqtisodiy muvozanatlik nazariyasidagi ikkinchi yo ’nalish sobiq sotsialistik lager mamlakatlari iqtisodiy tizimining inqirozga uchrashi oqibatida vujudga keldi. Bu mamlakatlarda shiddatli tarzda ro’y bergan ijtimoiy-iqtisodiy beqarorliklar, ya’ni iqtisodiy o’sish sur’atlari va bandlik darajasining surunkali pasayib borishi, inflyatsion jarayonlarning noxush oqibatlari hamda takror ishlab chiqarishdagi doimiy ravishda vujudga kelib turgan boshqa nomutanosibliklar, makroiqtisodiy muvozanatlikka erishish orqali iqtisodiy o’sishni zarur qilib qo’ydi. Bu nazariya iqtisodiy fanlar oldiga «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining iqtisodiy mazmunini, uni ta’minlashning shart- sharoitlarini va namoyon bo’lish shakllarini ilmiy nazariy tadqiq qilish vazifasini ham qo’yadi.

Shu sababli sobiq SSSR hududida vujudga kelgan Mustaqil Xamdo ’stlik Davlatlari iqtisodchi olimlari tomonidan mazkur muammoning nazariy va amaliy tomonlarini o’rganishga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Bunda albatta rossiyalik iqtisod-chilar tomonidan bildirilgan fikr va qarashlar ustuvorlikka ega. Biroq, «iqtisodiy muvozanatlik tushunchasi» turli iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi. Ayrimlar, iqtisodiy muvozanatlikni cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish usullari va ularni jamiyat a ’zolari o’rtasidagi taqsimlashning o’zaro mos kelishi sifatida tavsiflaydi. Iqtisodiy muvozanat tushunchasiga berilgan bu ta ’rif quyidagi sabablarga ko’ra cheklangandir. Birinchidan, unda jamiyat ehtiyojlari bilan milliy ishlab chiqarish imkoniyatlari ya ’ni mavjud iqtisodiy resurslar darajasi o’rtasidagi bog’liqlik tushuntirib berilmaydi. Ikkinchidan, muvozanatlik resurslardan foydalanish usullari bilan ularning taqsimlanishi o ’rtasidagi bog’liqlik sifatida bir tomonlama talqin qilinadi. Boshqalari iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodi ¸tning shunday bir holatiki, bunda tovarlar va xiz-matlarni yaratishda foydalaniladigan cheklangan ishlab chiqarish resurslari va ularni jamiyatning turli a’zolari o’rtasida taqsimlanish jarayoni mos kelishi lozim, ya’ni resurslar va ulardan foydalanish natijalari, ishlab chiqarish va iste’mol, talab va taklif, moddiy buyumlashgan va moliyaviy oqimlar o’rtasida yalpi mutanosiblik mavjud bo’ladi degan fikrni ilgari suradi. Bunda iqtisodiy muvozanatlik tushunchasining mazmuni uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda ancha to ’liq ta’riflangan bo’lsada, ishlab chiqarishning natijalari uning pirovard maqsadi «jamiyat ehtiyojlari» bilan bog’lanmagan. Ko’pchilik hollarda makroiqtisodiy muvozanatlikka yuzaki yondashib, umumiy (abstrakt) ta’rif berilsa ayrim adabiyotlarda unga milliy mahsulot va milliy daromad alohida qismlari o’rtasidagi 4 mahsulotlar va daromadlar o’rtasidagi ma’lum bir nisbat (makroiqtisodiy nisbat) sifatida qaraladi. Ko ’pincha iqtisodiy muvozanatlik bozor muvozanatini xarakterlovchi yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nisbat sifatida ham talqin qilinadi.

Yuqoridagi barcha qarashlarni umumlashtirib, iqtisodiy muvozanat tushunchasiga quyidagicha ta ’rif berish mumkin. Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o ’zaro mos kelishligini xarakterlaydi. Iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning turli darajasidagi (mikro va makro) har xil muvozanatliklarni qamrab oladi. Bu barcha muvozanatliklarni shartli ravishda umumiy va xususiy muvozanatliklarni ajratib ko ’rsatish mumkin (5-chizma). Umumiy muvozanatlik makroiqtisodiy muvozanatlikni ancha to’liq darajada ifodalaydi. Umumiy muvozanatlik - bu jamiyatning barcha ehtiyojlari (aholi, davlat, korxona) va milliy ishlab chiqarish real hajmining o ’zaro mos kelishlik darajasini bildiradi. Qiymat ifodasida bu muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning nisbati orqali namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotda ro’y beradigan barcha o’zgarishlar pirovard natijada yalpi talab va yalpi taklifdagi o’zgarishlar orqali ifodalanadi. Yalpi talab tovarlar bozorida tqdim qilingan pirovard tovarlar va xizmatlarga bo ’lgan barcha alohida talablar yig’indisidan iborat. Iqtisodiy muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning tengligini taqozo etsa ham, amaliyotda ularning nisbati o’rtasidagi o’zgarishining mumkin bo’lgan har xil variantlari mavjud bo’ladi. Jumladan: • Yalpi talabning ortishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning o’sishi bilan birga boradi; • Yalpi talabning tushishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning pasayishi bilan; • Yalpi taklifning ortishi. Ishlab chiqarish hajmining o’sishi bilan birga boradi va baholarning tushishini keltirib chiqaradi; • Yalpi taklifning kamayishi va shunga mos ravishda ishlab chiqarishning qisqarishi, baholarning o’sishiga olib keladi.

Bu barcha shart-sharoitlar ideal holda potentsial imkoniyat darajada vujudga keladi. Real hayotda esa umumiy muvozanatlik tarkibiy nomutanosibliklar, resurslardan samarasiz foydalanish, baholarning beqarorligi, iqtisodiy tsikl fazalarining o ’zgarishi, bozor konyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi tarkibidagi o’zgarishlar ta’sirida ta’minlanib boriladi. Bunday sharoitda umumiy muvozanatlik holatini (yalpi talab va yalpi taklif mos kelishi), turg ’un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqozo etadi. Bu barcha aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, umumiy muvozanatlik butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, mamlakat milliy iqtisodiyotining mutanosibligidir. Bu barcha tarmoqlar, sohalar va iqtisodiyot birlamchi bo ’g’inlarining bir me’yorda rivojlanishini ta’minlagan, iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari, barcha bozorlar va iqtisodiy jarayon munosabatlarining ayrim tomonlari o’rtasidagi barqarorlik xarakteridagi bir qator muvozanatliklar tizimini o’z ichiga oladi.

Bu muvozanatliklarning shakllari turli - tuman bo ’ lganligi sababli ular alohida holda xususiy muvozanatliklar sifatida chiqadi . Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o ’ zaro bog ’ liq bo ’ lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishidir . Xususiy muvozanatlik ishlab chiqarish va iste ’ mol , aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari , alohida tovarlarga bo ’ lgan talab va taklif o ’ rtasidagi muvozanatliklar ko ’ rilgandagina yuzaga chiqadi . Bu muvozanatliklar ichida mamlakatimiz Prezidenti I . A . Karimov ta ’ kidlab o ’ tganidek : «….. ichki bozorda talab va taklif o ’ rtasidagi mutanosiblikka erishish , ya ’ ni chiqarilgan pul miqdori bilan unga sotib olinadigan mollar salmog ’ i o ’ rtasidagi nisbatni ta ’ minlash g ’ oyat katta rol o ’ ynaydi ». Shunday qilib , iqtisodiy muvozanatlik o ’ zining barcha shakllari bilan birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan iqtisodiy idealdir . Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli tuman beqarorliklar ta ’ sirida buzilib turadi , biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish , real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib chiqaradigan aniq omillarni aniqlash , iqtisodiyotning optimal holatida faol hal qilinishini ta ’ minlash yo ’ llarini topish imkonini beradi . 2. Iqtisodiy muvozanatlikni aniqlash usullari. Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi. Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to ’xtovsiz rivojlanish holatida bo’ladi. Iqtisodiy tsikl fazalarida, bozor konyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi tarkibida o’zgarishlar ro’y berib turadi. Bularning hammasi muvozanatli holatni turg ’un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqazo qiladi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o ’zaro bog’liq usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. 2. Jamg’arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli.

Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish umumiy hajmining miqdoriy ko ’rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning umumiy summasi (S+Ip) olinadi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish uchun etarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori (SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+Ip) teng bo’ladi. To ’liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyatsion farqda ifodalanadi. Yalpi sarflarning SMM hajmidan kam bo’lgan miqdori retsession, yalpi sarflarning SMM hajmidan ortiqcha bo’lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi. Jamg ’arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg’arishga qo’yish mumkin. Jamg’arish, sarflar - daromadlar oqimidan potentsial sarflarni olib qo’yish hisoblanadi. Bunda jamg’armaga qo’yilgan mablag’ investitsiyalar bilan to’liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo’ladi. Investitsion sarflarning ko ’payishi, ishlab chiqarish hajmi va daromad darajasining o’sishiga olib keladi. Bu o’zaro natija multiplikator samarasi deyiladi. Multiplikator samarasi- bu sof milliy mahsulotdagi o’zgarishning sarflardagi (investitsiyalardagi) o’zgarishga nisbati. Real SMM dagi o ’zgarish Multiplikator samarasi = Investitsion sarflardagi o ’zgarish SMM dagi o ’zgarish = multiplikator x Investitsiyalardagi o’zgarish. Agar investitsion sarflarning 5 mlrd. so ’mga ko’payishi, sof milliy mahsulotning 20 mlrd. so’mga ortishiga olib kelsa multiplikator samarasi 4 ga (20:5), SMMdagi o’zgarish 20 mlrd. so’mga (4x5) teng bo’ladi. Investitsion sarflardagi o ’zgarishdan tashqari iste’mol, davlat xaridi yoki eksportdagi o’zgarishlar ham multiplikator samarasiga ta’sir ko’rsatadi.

Multiplikator samarasi ikkita holatga asoslanadi. Birinchidan, iqtisodiyotda bir sub ’ekt tamonidan qilingan sarf, boshqasi tomonidan daromad shaklida olinadi. Ikkinchidan, daromaddagi har qanday o’zgarish iste’mol va jamg’arishda xuddi shunday yo’nalishda o’zgarish bo’lishiga olib keladi. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda yuqoridagi usullardan tashqari balans usulidan va «xarajat va natija» larni taqqoslash usulidan ham foydalaniladi. Balans usulida tarmoqlararo balans, moddiy, moliyaviy va ishchi kuchi balanslaridan foydalanilib iqtisodiyotdagi muvozanatlik darajasiga baho beriladi. «Xarajat va natija»larni taqqoslash usulida ishlab chiqarishga qilingan iqtisodiy resurs xarajatlari miqdori olingan mahsulot hajmi bilan taqqoslanib muvozanatlik darajasi tahlil qilinadi. 3. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. Milliy iqtisodiyotdagi muvozanatlik uning turli tomonlari va sohalari o ’rtasida mutanosiblik bo’lishini taqozo qiladi. Iqtisodiy mutanosiblik – iqtisodiyotning turli tomonlari va sohalari o’rtasida miqdor va sifat jihatdan ma’lum moslik bo’lishidir. Bunda tenglik bo’lishi shart emas. Ular mos keluvchi (2:3, 5:3, 3:1) nisbatlarida bo’lishi mumkin. Makroiqtisodiy jarayon g ’oyat murakkab va ko’p qirrali bo’lishi sababli mutanosiblik turlari ham ko’p va xilma-xil. Ularning barchasini umumlashtirib mutanosiblikning quyidagi guruhlari tarkibiga kiritish mumkin. Umumiqtisodiy xarakterdagi mutanosibliklar. Bunga milliy daromaddagi tarkibiy qismlar: iste ’mol fondi va jamg’arish fondi o’rtasidagi: iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar massasi bilan pul massasi o’rtasidagi: aholining daromadlari bilan xarajatlar o’rtasidagi mutanosibliklarni misol qilib ko’rsatish mumkin. 2. Tarmoqlararo mutanosibliklar. Milliy iqtisodiyotning muvozanatini ta ’minlashda tarmoqlararo mutanosibliklar alohida o’rin tutadi. Mamlakat xalq xo’jaligi juda ko’p tarmoq va sohalardan iborat bo’lib, ularning rivojlanishi bir- birini taqozo qiladi. Bir tarmoqda yaratilgan mahsulot boshqa tarmoqda iste’mol qilinadi

yoki pirovard mahsulotga aylantirilib o’z iste’molchisini topadi. Masalan, qishloq xo’jalik mahsulotlarning ko’pchilik qismi /paxta, g’alla, pilla, sut va h.k./ sanoatning tegishli tarmoqlarida qayta ishlanib, pirovard mahsulotga aylantiriladi va iste’molchilik tovarlari bozoriga chiqariladi. O’z navbatida sanoatning ishlab chiqarish vositalari yaratadigan sohalarining mahsulotlari xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlari /qishloq xo’jaligi, qurilish va h. k./da unumli iste’mol qilinadi. Bu ularning bir-biriga bog’liqlikda rivojlanishini taqozo qiladi. Tarmoqlararo mutanosibliklarga sanoat bilan qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa tarmoqlari o’rtasidagi mutanosibliklar misol bo’ladi. 3. Tarmoq ichidagi mutanosibliklar. Tarmoqlararo mutanosiblik va milliy ishlab chiqarish darajasidagi muvozanatlik tarmoqlar ichidagi mutanosiblik orqali ta ’minlanadi. Tarmoqlar ichidagi mutanosiblik alohida olingan tarmoq tarkibidagi soha va ishlab chiqarishlar o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Masalan, sanoatning ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaradigan sohalari, qishloq xo’jaligining dexqonchilik va chorvachilik sohalari o’rtasidagi mutanosibliklar va h. k. Shu bilan birga ta’kidlab o’tilgan sohalarning ichidagi tarkibiy bo’linmalar o’rtasida ham bog’liqlik bo’lishi zarur. Masalan, sanoatning qazib olish va qayta ishlash tarmoqlari, chorvachilikning sut va go’sht ishlab chiqarish sohalari o’rtasida va boshqalar 4. Hududiy (territorial) mutanosibliklar. Iqtisodiy rivojlanish mamlakat ayrim hududlari o ’rtasidagi bog’liqlikni ham taqozo qiladi. Yuzaki qaraganda hududlar o’rtasidagi mutanosibliklarning mamlakat iqtisodiy rivojidagi roli to’liq namoyon bo’lmaydi. Lekin alohida hududiy bo’linmalar (viloyat, tuman, shahar va boshqa hududiy birliklar) ning bir-biriga iqtisodiy va tashkiliy jihatdan bog’liqligi, ixtisoslashish, ishlab chiqarish kooperatsiyasi va kommunikatsiya nuqtai-nazaridan qaralsa, bu bog’liqlikning ahamiyati yaqqol ko’rinadi. 5. Davlatlararo mutanosibliklar. Bu mutanosiblikni ikki holat taqozo qiladi. Birinchidan, dunyoning ko ’pchilik mamlakatlari xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir- biri bilan bog’langan, ikkinchidan, shu bog’liqlik orqali milliy ishlab chiqarishning bir qismi chet elliklar tomonidan xarid qilinadi yoki milliy ishlab

chiqaruvchilar o’z iste’molining bir qismini chetdan keltirilgan mahsulotlar hisobiga qondiradi. Bu bog’liqlik qanchalik katta bo’lsa, sof eksport hajmi orqali makroiqtisodiy muvozanatlikka shunchalik kuchli ta’sir ko’rsatadi. Qarab chiqilgan mutanosibliklarga erishish orqali milliy ishlab chiqarishning muvozanatli rivojini ta ’minlab borishdan quyidagilar ko’zda tutiladi: ■ Mamlakatda mavjud bo’lgan iqtisodiy resurslardan samarali foydalangan holda jamiyatning ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish. ■ To’la bandlilikka erishish, ya’ni mehnat qilishga layoqatli bo’lgan va ishlashni xohlaganlarni to’liq va samarali ish bilan ta’minlash. ■ Narx-navoning nisbiy barqarorligiga erishish va uni inflyatsiya ta’siridan xoli qilish. ■ Iqtisodiyotning bir maromda o’sib borishini etarli darajada investitsiya bilan ta’minlash va muomaladagi pul massasiga bog’lab borish. ■ Eksport va importni muvofiqlashtirish asosida tashqi savdo balansining faolligiga erishish. Bu maqsadlar faqatgina ularga intilish bo ’lib, bunga erishish muqarrar ekanligini bildirmaydi. Chunki mutloq muvozanatga erishish mumkin emas, u buzilib va qaytadan tiklanib turishi orqali iqtisodiy o’sish notekis boradi. 4. O ’zbekistonda iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o’zgartirish vazifalari. Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida nomutanosibliklar bo ’lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishini muqarrar qilib qo’yadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo’lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanishda butunlay inqirozga uchrashga chap berish uchun ishlab chiqarish va chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o’zgartirishga, ya’ni tanglik holatlarga barham berishga yo’naltiriladi. Respublikada iqtisodiy islohatlarni amalga oshirishning dastlabki davrida barqarorlashtirish siyosatidan ko’zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajada pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning

kelib chiqishiga yo’l qo’ymaslikdan iborat bo’ldi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasini boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to’lov balansini bir me’yorda saqlash kabi maqsadlarni ham o’z ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqishda jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olinib ishlab chiqarish sohalariga ustunlik berildi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkiban qayta qurish talablari ham ko ’zda tutildi. Bunda asosiy e’tibor katta istiqbolga ega bo’lgan, butun xalq xo’jaligining rivojlanish tamoyillarini belgilab beradigan etakchi tarmoq va sohalarga qaratildi. Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o ’zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishning orqaga ketishiga barham berish eng muhim maqsad bo’lib qoladi. Shu sababli respublikada 90-yillarning o’rtalaridayoq makroiqtisodiy barqarorlik sohasida ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishini sekinlashtirishga moyillik ko’zga tashlanadi, ayrim ko’rsatkichlar bo’yicha esa o’sishga erishildi. Iqtisodiyotning ikkita etakchi tarmog’i sanoat va qishloq xo’jaligini isloh qilish va qo’llab - quvvatlashga qaratilgan tadbirlar natijasida sanoatda 1995 yildayoq qishloq xo’jaligida 1997 yilda ishlab chiqarishning orqaga ketishi to’xtatildi. Makroiqtisodiy barqarorlik siyosatida 1997 yil keskin burilish davri bo ’ldi, islohatlar amalga oshirilgan davr davomida birinchi marta yalpi ichki mahsulotning o’sishi (105,2%) aholi sonining o’sishidan (101,8%) yuqori bo’ldi. Bu ijobiy tamoyillar 1998 va undan keyingi yillarda mustahkamlab borildi. Natijada 2002 yilda YaIM - 4,2 foizga, sanoat ishlab chiqarish hajmi - 6,4 foizga, qishloq xo’jalik mahsulotlari - 3,2 foizga ko’paydi. Iste’mol mollari ishlab chiqarish 7,7 foizga chakana tovar aylanishi - 7,8 foizga, aholiga pullik xizmat ko’rsatish hajmi esa 14,0 foizga ortdi. Davlat byudjeti kamomadi YaIM ning bir foizidan oshmadi. Naqd pul emissiyasi 9,4 foizni tashkil etdi. Jami pul massasi, belgilangan darajada - ya’ni YaIMga nisbatan 19 foizdan oshmadi. Respublika milliy iqtisodiyotida erishilgan bu ijobiy natijalar tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo ’jalik majmuasining bunyod etilganligi, O ’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi ma’lumotlari.

Bunda asosiy e ’tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi. Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlarini ta ’minlash odamlar turmush darajasida vujdga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishga erishishda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Respublika iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishini qayta qurishda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini o ’zgartirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulot tayyorlashga ketadigan jami xarajatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. Iqtisodiyot tuzilishidagi o ’zgartirishlar, chetdan mahsulot olib kelishni qisqartirish, xalq xo’jaligining xom ashyo etishtirishga qartilgan bir tomonlama yo’nalishini bartaraf etish va uninig eksport imkoniyatini kengaytirish, tarmoqlar ichidagi va hududiy jihatdan vujudga kelgan nomutanosibliklarni bartaraf etish asosida iqtisodiyotning mutanosib va barqaror rivojlanishini ta’minlash vazifalarini hal etish bilan bog’liqlikda amalga oshirildi. Shu vazifalardan kelib chiqib, iqtisodiyot ichki tuzilishidagi o ’zgarishlar - respublikaning energetika va oziq-ovqat mustaqillligini ta’minlovchi tarmoqlarni rivojlan-tirishga qaratildi. Bunda birinchi navbatda eng muhim o’zak tarmoqlarni - neft va gaz sanoatini, energetikani, rangli metallurgiya sanoatini, mashinasozlik majmuasini, qishloq xo’jalik va agrosanoat majmuasining boshqa sohalarini rivojlantirishga ustunlik beriladi. Xalq xo ’jaligining takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o’zgartirish asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste’mol bilan jamg’arish fondi o’rtasidagi eng maqbul mutanosiblikni ta’minlash asosiy o’rin tutadi. Iste’mol fondining eng maqbul darajasiga erishish - ichki bozorda talab bilan taklif o’rtasida mutanosiblikni ta’minlashchda muhim rol o’ygaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko’proq e’tibor berdi. Bozor iqtisodiyotiga o ’tish darida iqtisodiyotni barqa-rorlashtirish muammosini hal etishda ishlab chiqarish infratuzilmasining muhandislik

kommunikatsiyalari, transport va aloqa tizimi singari tarmoqlarini ustivor rivojlantirishga ham alohida e’tibor beriladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya siyosatini o ’tkazish orqali amalga oshirildi. Shu sababli respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, bunda o’z sarmoyalarimiz, tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan o’rinli foydalanish ko’zda tutildi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar moliyaviy-kredit resurslari shakllarida amalga oshirish mumkinligi hisobga olinadi. Shunday qilib, respublikada iqtisodiy islohotlar davomida makroiqtisodiy barqarorlikni ta ’minlash va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini qayta qurish vazifalariga aholining real turmush darajasini yaxshilash uchun zaruriy shart-sharoitlarni vujudga keltirish sifatida qaraldi. Iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o ’tkazish va iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga yo’l tutilgan hozirgi sharoitda ham «...iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish» 1 iqtisodiyot sohasidagi eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bu o ’z navbatida boy tabiiy zahiralarimiz, mineral xom-ashyo, mehnat resurslarimizdan, intellektual hamda ilmiy-texnikaviy salohiyatimizdan to’liq va samarali foydalanishni taqazo etadi. Tarkibiy o ’zgarishlarni amalga oshirish mahalliy xom-ashyo va tabiiy imkoniyatlar asosida ishlaydigan, ilg’or zamonaviy texnologiyalarni joriy etgan holda, nafaqat ichki, balki tashqi bozorda ham raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga qaratilishi zarur. Yangi bosqichda xizmat ko ’rsatish sohalarini rivojlantirish, ularning iqtisodiyotdagi o’rnini kuchaytirishga alohida e’tibor beriladi. Chunki, bu soha yangi ish joylarini yaratishning muhim omili bo’lish bilan birga, aholi turmush darajasining o’sishi ham uning rivojlanish darajasiga bog’liq.

Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie.Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

Похожие

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik

Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni hisoblash

Ochiq iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat

Keynsning tovarlar va xizmatlar bozorida makroiqtisodiy muvozanat modeli

Milliy iqtisodiyotning nisbatlari, muvozanati va tsiklli rivojlanish tavsifi