Ochiq iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat - Экономика - Рефераты

Ochiq iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

260.5 KB

Ochiq iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat Reja: 1. 1.Ochiq iqtisodiyotning mohiyati va uning ko’rinishlari 2. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli 3. Ichki va tashqi muvozanat modeli

1.Ochiq iqtisodiyotning mohiyati va uning ko’rinishlari Yopiq iqtisodiyot aslida real holatda kuzatilmaydi. Aslida hech qaysi davlat boshqa davlat bilan iqtisodiy aloqa qilmasdan mustaqil ravishda mavjud bo’la olmaydi va rivojlana olmaydi. Bu tushuncha fakat ochiq iqtisodiyot bilan solishtirib o’rganish uchun foydalaniladi. Mamlakatning qanchalik darajada ochiq iqtisodiyotga moslashganlik yoki ochiq iktisodiyotdan foydalanish darajasini quyidagi ko’rsatkichlar ifodalaydi: Import kvotasi = Import / YaIM * 100 % Import kvotasi - import hajmining mamlakatning YaIMida tutgan ulushini ifodalaydi . Eksport kvotasi = Eksport / YaIM * 100% Eksport kvotasi - mamlakat YaIMida eksport salohiyati qanchalik darajada ekanligini ifodalaydi . Tashqi savdo aylanmasi kvotasi = tashqi savdo aylanmasi / YaIM * 100% Ochiq iqtisodiyot kichik va katta ochiq iqtisodiyot kabi ko’rinishlarda bo’lib, ularning bir qancha farqli jihatlari mavjud. Xususan, ular real foiz stavkasining qo’llanilishi bilan farq qiladi. Kichik ochiq iqtisodiyotda r real foiz stavkasi barcha davlatlarda iqtisodiyotga bir xil darajada ta’sir ko’rsatadi yoki hamma davlatlarning bir biriga bo’lgan ta’siri bir xil darajada, ya’ni sezilarli darajada farq qilmaydi, deb qaraladi. Katta ochiq iqtisodiy modelida bu masala boshqacharoq hal qilinadi, ya’ni tashqi savdo aylanmasi bo’yicha katta ta’sirga ega bo’lgan davlatlarning ushbu real foiz stavkasini o’rnatilishida va boshqa davlatlarga nisbatan bu foiz stavkaning ta’sirini aniqlashda katta ta’sirga ega ekanliklari alohida hisobga olinadi. Y=C+I+G+Xn Asosiy makroiqtisodiy ayniyatga ta’sir etuvchi omillar eksport va importning (hajmi hisobida) o’zaro farqi , ya’ni N x hisoblanadi . Sof eksport Xn = X- M bu erda :

X - eksport hajmi ; M - import hajmi . Dunyoning ko’pgina davlatlarida sof eksport hajmi asosiy ayniyatning boshqa ko’rsatkichlariga nisbatan YaIM hajmiga kam ta’sir ko’rsatadi (o’rtacha 3-4 % YaIMdagi ulushi). Asosiy ayniyatni o’zgartiramiz : Y –C- G = I + Xn Ifodaning chap tomoni Y- C- G milliy jamg’armani beradi, ya’ni uy xo’jaligi iste’moli va davlat talabini kondirilgandan so’ng qolgan qismi hisoblanadi Shuning uchun Y –C- G ifodani S bilan belgilab olamiz . S = Y –C- G . Endi ifoda quyidagicha tus oladi : S = I + Xn yoki (I - S) + Xn = 0 (I - S) + Xn = 0 bu ayniyat milliy hisoblarning asosiy ayniyati bo’lib, xalqaro oqimlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ifodalaydi, ya’ni oldindan belgilangan jamg’arilgan kapital (I - S) va xalqaro oqimlar Xn . (I - S) + Xn = 0 tenglamadagi har bir ishtirokchi ko’rsatkich o’ziga xos nomlanishga ega va o’ziga xos funktsiyaga ega . (I - S) to’lov balansida kapital harakati schyoti deb ataladi va ichki investitsiyaning ichki jamg’arishdan ortiqligini ifodalaydi. Investitsiya mamlakatdagi jamg’armalarni oshirishi mumkin, ya’ni tadbirkorlar investitsion loyihalarni chet el kapitali ishtiroki orqali moliyalashtiradilar. Bundan kelib chiqadiki kapital harakati schyoti tashqi qarzlar orqali moliyalashtiriladi, ya’ni ichki kapital jamg’armasi hajmiga teng bo’ladi. Xn ni biz sof eksport deb atagan edik. (I - S) + Xn = 0 tenglamada esa Xn o’zida chetdan sof eksport evaziga olingan summani ifodalaydi va to’lov balansining joriy schyot yoki joriy operatsiyalar schyoti deb yuritiladi. (I - S) + Xn = 0 ayniyatiga kaytadigan bo’lsak agar ayniyatda (I - S) miqdor musbat (ijobiy) qoldiqqa ega bo’lsa, Xn manfiy (salbiy) bo’ladi degani. Bu o’z - o’zidan kapital harakati schyotini musbat qoldiqqa ega ekanligini va to’lov balansi schyotida defitsit bo’lganligini anglatadi, bu shuni anglatadiki, biz jahon bozoridan eksportga qaraganda importni ko’proq qilishimiz kerak.

Aksincha agar (I - S) manfiy qiymatga ega bo’lsa Xn musbat bo’ladi. Unda kapital harakati schyotida defitsit va joriy operatsiyalar schyotida musbat (ijobiy ) saldoga ega bo’lamiz. Bunda mamlakat jahon bozorida kreditor rolini bajaradi va importga qaraganda eksportni ko’payganini anglatadi. Agarda milliy jamg’arish mamlakat ichidagi jamg’armadan ortib ketsa, ortgan qismi chet elga investitsiya qilinishi mumkin. Agarda aksincha mamlakat ichidagi investitsiya milliy jamg’armadan ortib kets, unda biznining mamlakatga investitsiya qilinishi kerak bo’ladi. 2. Kichik ochiq iqtisodiyot modeli Kichik ochiq iqtisodiyot - bu milliy iqtisodiyot bo’lib, unda jahon bozoriga nisbatan juda kam ulushni ifodalovchi, xalqaro kreditlash, qarzdorlikni inkor etmaydi, lekin butunjaxon real foiz stavkasi r* ni inkor etadi. Chunki kichik ochiq iqtisodiyotda foiz stavkasi r butunjahon real foiz stavkasi r * ga teng deb olinadi (r = r ) . Kichik ochiq iqtisodiyot modeli uchta asosiy funktsiya (faraz, tahmin)dan iborat : 1) Mahsulot chiqarish hajmi Y = ŷ = f (K , N ) Shunday qilib ishlab chiqarish yoki daromad miqdori berilgan faktorlarga bog’liq bo’ladi , ya’ni kapital - K va ishchi kuchi - N . 2) Iste’mol funktsiyasi C = C y ( Y – T ) Iste’mol hajmi ixtiyordagi daromadga bog’liq bo’ladi . 3) Investitsiya funktsiyasi I = ( I r ) Investitsiya miqdori foiz stavkasi (r ) ga teskari bog’liqlikda bo’ladi. (I - S ) + Xn = 0 ayniyatni Xn = S – I ko’rinishida yozib olamiz , ya’ni Xn = ( Y- C – G ) – I

Xalqaro foiz stavkasi r * va yuqoridagi formula asosida quyidagi formulani yozamiz Xn = ( ( Y- C y ( Y- T ) – G ) ) – I ( r * ) = S – I ( r * ) Ushbu tenglama bizga jamg’arma S, investitsiya I, kapital harakati schyoti (I - S), to’lov balansining joriy operatsiyalar schyoti Xn ga qanday omillar ta’sir etishini ko’rsatadi . Biz investitsiya hajmi (I) ga foiz stavkasi teskari ta’sir etishini bilamiz. Jamg’arma miqdori (S) ushbu holatda ikki omilga bog’liq bo’ladi: soliqlar T va davlat harajatlari G. Aynan davlat harajatlari va soliqlardan davlat o’zining fiskal (byudjet - fiskal) siyosatida foydalanadi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, shuni aytish mumkinki, kapital harakati schyoti (I - S) va joriy operatsiyalar schyoti (Xn) fiskal siyosatga va xalqaro foiz stavkasiga bog’liq bo’ladi . Grafikdagi muvozanat yopiq iqtisodiyotda foiz stavkasi r orqali o’rnatiladi. I va S chiziqlari r foiz stavkasi AB chiziqdagi kesishgan joyi muvozanat hisoblanadi . Kichik yopiq iqtisodiyot modelida mamlakat foiz stavkasi r bilan xalqaro foiz stavkasi r * teng bo’ladi. Bizning misolimizda esa r * > r ifoda o’rinli. Muvozanat buziladi S>I. Bunday vaziyat joriy operatsiyalar schyotida Xn ijobiy saldo xisoblanadi . Kapital xarakati schyoti (S – I) va joriy operatsiyalar schyoti (Xn) dastlab nolli saldoga ega bo’ladi: bu shuni anglatadiki, iqtisodiyotning tashqi savdosi balanslashgan, ya’ni import va eksport teng bo’ladi. Mamlakatga kirib kelayotgan va chiqib ketayotgan kapital oqimlari ham teng bo’lib nolli saldoga ega bo’ladi. Ushbu holatga istisno qilib biz bozor farovonligi holatini ko’rishimiz mumkin. Chunki iqtisodiy siyosat fiskal siyosat orqali amalga oshiriladi. Boshqa tomondan esa fiskal siyosat mamlakat ichida o’tkaziladi va milliy hisoblanadi. Shu bilan birga unga chet mamlakatlar o’tkazayotgan fiskal siyosat ham o’z ta’sirini o’tkazadi .

I , S chizma. Jamg’arma va investitsiyalarning foiz stavkasiga bog’liqligi Birinchi bo’lib milliy fiskal siyosatning o’tkazilishini ta’sirlarini ko’rib chiqaylik. Iqtisodiyotni dastlabki shakllanishida tashqi savdo (Xn = 0) balanslashgan va kapital harakati schyoti nolli qoldiqqa ega bo’ladi, deylik. Unda foiz stavkasi r ni o’zgartirmasdan turib davlat xarajatlarini oshishi (G) va soliqlarni (T) kamayishi milliy jamg’armani (S) S1 dan S2 gacha pasayishiga olib keladi (AV chiziq). Jamg’armaning S1 dan S2 gacha kamayishi kapital harakati schyotining (I - S>0) musbat (ijobiy) qoldiqqa ega ekanligini anglatadi. Shu bilan birga mamlakatga chetdan tashqi investitsiyalarning oqib kirishini taqazo etadi. Kapital xarakati schyotining ijobiy qoldiqqa ega bo’lishi joriy operatsiyalar schyoti (-Xn) ning manfiy (salbiy) qoldiqqa ega bo’lishi orqali muvozanatlashadi. Agar davlatning dastlabki balanslashgan iqtisodiyotida Xn = 0 va (I-S) =0 bo’lsa va rag’batlantiruvchi fiskal siyosat olib borilsa, bu davlatda kapital xarakati schyoti ijobiy qoldiqqa ega bo’ladi. ( I - S > 0, Xn <0 ) S Жорий о перациялар счётининг ижобий сальдоси (+ Xn ) C D A B I( r)

∗Schyotining (I-S>0) (ijobiy) musbat qoldig’iga ega ekanligini anglatadi. Shu bilan birga mamlakatga chet el investitsiyalarini kirib kelishini taqozo etadi. Kapital harakati schyoti ijobiy qoldiqqa ega bo’lishi joriy operatsiyalar schyoti (-Xn)ning manfiy (salbiy) qoldig’i orqali muvozanatlashadi. Agar davlatning dastlabki balanslashgan iqtisodiyoti Xn =0 va I-S=0 bo’lsa va rag’batlantiruvchi fiskal siyosat olib borilsa,bu davlatda kapital harakati schyoti ijobiy qoldiqqa ega bo’ladi. (I-S>0, Xn <0) r S2 S1 joriy operatsiyalar schyotining defitsiti (-Xn) r A B I (r) S chizma. Davlatning rag’batlantiruvchi fiskal siyosati Agar chet mamlakatlar rag’batlantiruvchi fiskal siyosat olib borsalar, G-davlat xarajatlari ortib,T-soliqlar qisqarsa, bu xalqaro foiz stavkasi ning oshishiga olib keladi. Joriy operatsiyalar schyoti(Xn)ning ijobiy saldosi S A B r1 I (r) S chizma. Chet mamlakatlar rag’batlantiruvchi fiskal siyosati Chet mamlakatlarning rag’batlantiruvchi fiskal siyosati xalqaro foiz stavkasi ning oshishiga va capital harakati schyotining (I-S<0)defitsiti va joriy operatsiyalar schyoti (Xn <0) ning ijobiy saldoga ega bo’lishiga olib keladi. Ichki

investitsiya mamlakat tomonidan rag’batlantirilgan holatda, rejalashtirilgan investitsiya egri chizig’i o’ngga va yuqoriga harakat qiladi, boshqa ishtirokchilari foiz stavkasi r va jamg’arma hajmi S o’zgarmaydi. Bunday modellashtirishning natijasi sifatida kapital harakati schyoti (I-S) >0 ijobiy qoldiqqa va joriy operatsiyalar schyoti (-Xn) qisqarishi kuzatiladi. Investitsiya chizig’ining o’ngga va yuqoriga siljishi kapital harakati schyoti (I-S>0) ning ijobiy saldoga va joriy operatsiyalar schyoti (-Xn) ning manfiy saldosi yoki joriy to’lov balansida defitsitni keltirib chiqaradi. r S chizma. Mamlakatdagi investitsiya taklifi hajmining o’zgarishi. Demak, xalqaro tovarlar orqali to’lov balansining joriy schyoti (Xn)da o’z aksini topadi va bu kapital harakati schyoti (I-S) da o’z aksini topgan kapital jamg’armalar oqimi bilan juda mustahkam bog’liq hisoblanadi. Shunday qilib, davlat investitsiyani rag’batlantiruvchi siyosat olib borsa, bu kapital harakati schyoti (I-S) ijobiy qoldiqqa va to’lov balansining joriy operatsiyalar kamomadga (Xn) ega bo’linadi. Aksincha, agar davlat jamg’armalarni rag’batlantiruvchi siyosat olib borsa, yuqoridagi holatning aksini kuzatish mumkin. I-S<0 va Xn >0 Agar biz kichik ochiq iqtisodiyot modelini yopiq iqtisodiyot bilan taqqoslaydigan bo’lsak,yopiq iqtisodiyotda jamg’arma darajasi juda past bo’ladi va bu o’z navbatida investitsiya hajmining ham past darajada bo’lishiga va kelajakda r ∗ A ------------- B S

kapital zaxiralarining kamayishi oqibatda iste’mol (C) ning kamayishiga olib keladi. Ochiq iqtisodiyotda esa jamg’armalarning past darajada bo’lishi tashqi qarzning ortishiga olib keladi va bu ham kelajakdagi iste’mol (C) ni kamaytirishga olib keladi. Yuqoridagi aytilganlardan foydalanib, biz mamlakatdagi chet el taklifining funktsiyasini ko’rishimiz mumkin: X= +mX Bu erda : X – eksport hajmi - avtonom eksport hajmi, ya’ni mustaqil real ayirboshlash kursi asosidagi (X) m – eksportga moyillik. Import bo’yicha keyns funktsiyasi: M= + Y M – import - ixtiyordagi daromaddan importga taklif - import iste’moliga bo’lgan moyillik Shunday qoida bor < Bozor farovonligi uchun jami taklif funktsiyasiga ta’sir qiluvchi barcha omillarni ko’rib chiqdik. Kelib chiqadigan jami taklif funktsiyasi = C+I+G+ Xn Izohlashning keynscha modeli daromadga asosan quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: = C(y) + I(p,i) + G(y) + Xn (E,y) Izohlashning keynscha modeli foiz stavkasi bo’yicha esa quyidagicha bo’ladi: = C(i) + I(y,i) + G(i) + Xn (e,i)

Ichki va tashqi muvozanat modeli Tadqiqotlar ko’rsatishicha odatda yalpi talabni tartibga solish orqali faqat ichki muvozanatga erishish uchun yo’naltirilgan iqtisodiy siyosat ba’zi hollardagina bir vaqtda tashqi muvozanatga olib keladi. Xuddi shunday holat tashqi muvozanatni asoslangan holda tartibga solishda ham yuzaga keladi. Shu sababdan ham ichki va tashqi balansga bir vaqtda erishish juda qiyin hal etiladigan masala hisoblanadi. Ushbu muammoni tahlil qilish davomida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishning fundamental tamoyili aniqlangan. Bu tamoyil Ya. Tinbergen tomonidan yaratilgan bo’lib, unda ikki bir-biriga bog’liq bo’lmagan maqsadlarga erishish uchun iqtisodiy siyosatning hech bo’lmaganda ikkita bir-biriga bog’liq bo’lmagan vositalari talab etiladi. Muvofiq ravishda iqtisodiy siyosatning uchta maqsadiga erishish uchun uchta vositasidan foydalanish zarur va hakozo. Ikki maqsad sifatida ichki balans, ya’ni ishsizlikning tabiiy darajasi va past yoki nollik inflyatsiya bo’lganda ishlab chiqarishning hohlangan hajmiga erishish hamda tashqi balans, ya’ni to’lov yoki savdo balansi nolga teng bo’lishiga erishish qatnashadi. R. Mandell ishlarida pul-kredit va byudjet-soliq siyosati vositalaridan foydalanish, bu model kapitalning xalqaro harakatini ko’zda tutgan sharoitda bir vaqtda ichki va tashqi muvozanatga erishishga imkon beradi. Ichki va tashqi muvozanat muammosining nazariy jihati ko’pincha IS-LM ning bir muncha modifikatsiyalangan modeliga to’lov balansi muvozanatini ko’rsatuvchi VR chizig’ini qo’shib qo’llash sifatida qaraladi. Bu model valyuta kursining turli tartiblari uchun quriladi. Mukammal kapital harakatiga ega bo’lgan kichik ochiq iqtisodiyot Mandell-Fleming modeli yordamida tahlil qilinishi mumkin. R. Mandell va M.Fleming o’z tadqiqotlarida pul-kredit va byudjet-soliq siyosati ichki va tashqi muvozanatga turli nisbiy ta’sir o’tkazishini aniqladilar.Ular qayd etilgan ayirboshlash kursida monetar siyosat to’lov balansini tartibga solishda, fiskal siyosat esa ichki muvozanatni tartibga solishda nisbiy afzallikka

ega ekanligini ko’rsatdilar. Bu qoidani Mandellning samarali bozorni sinflash tamoyili deb atashadi. Suzib yuruvchi ayirboshlash kursida ichki va tashqi muvozanatni ta’minlashda pul-kredit hamda byudjet-soliq siyosatining natijalari aksincha bo’ladi, ya’ni byudjet-soliq siyosati tashqi savdo va to’lov balansini tartibga solish orqali tashqi balansni, pul-kredit siyosati esa ichki balansni ta’minlashda nisbiy afzallikka ega bo’ladi. Ichki va tashqi muvozanatni ta’minlash modeli XVF qarzlari hisobiga barqarorlashtirish siyosati va tarkibiy qayta qurishlarni o’tkazgan ko’plab mamlakatlar tomonidan qo’llanilgan. XVF dasturlarida bu modelda uchta maqsad va uchta vosita qo’llanilgan. Bu modelga muvofiq, byudjet-soliq siyosati ichki balans bilan, real valyuta kursi joriy operatsiyalar hisobi bilan, pul-kredit siyosati xorijiy valyutaning zahiralari hajmi bilan bog’langan.Bu modelda tashqi balans maqsadi ikki tarkibiy qismga, ya’ni joriy operatsiyalar hisobi va valyuta zahiralari darajasiga ajratiladi. Bunda quyidagi uchta qoida qo’llaniladi: 1) agar inflyatsiya juda yuqori bo’lsa, byudjet taqchilligini kamaytirish kerak; 2) agar joriy opreatsiyalar hisobi taqchilligi yuqori bo’lsa, real ayirboshlash kursini pasaytirish zarur; 3) agar xorijiy valyuta zahiralari juda kam yoki juda tez qisqarayotgan bo’lsa, pul-kredit siyosatini qat’iylashtirish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Axmedov D.Q., Ishmuxammedov A.E.,Jumaev Q.X., Jumaev Z.A 2. Makroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004, 240 b. 3. Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 4. Вечканов Г.С., Вечканова Г.Р. Макроэкономика: Торговая политика. Инфляция и безработица. Социалная политика. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 5. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.:ИНФРА-М, 1996. 6. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. 7. Макроэкономика: Учебник. СПб.:СПбГУЕФ,1997. 8. Дорнбуш Р.,Фишер С. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 9. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T.: 10. «O’qituvchi»,1994 11. Менкю Н.Г. Макроэкономика. М.:МГУ,1997. 12. Селишчев А.С. Макроэкономика: Откритая экономика. Причини экономического роста. Динамика рынков. СПб.: ЗАО «Питер», 2005. 13. 19.Xodjaev R., Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012, 324 b. 14. 20. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi” nomli ma’ruzalarini o’rganish bo’yicha O’quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Iqtisodiyot. – 2012, 282 b. 15. 21.Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b. 16. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari

Похожие

Iqtisodiyotda bаlаns tizimlаri аsоslаri

Makroiqtisodiy nisbatlar va muvozanatlik

Iqtisodiyotda balans tizimlari fаnining prеdmеti

Iqtisodiyotda bulutli texnologiyalari va ahamiyati

Iqtisodiyotning siklliligi va makroiqtisodiy beqarorlik