Mahsulotni sertifikatlashtirish - Экономика - Рефераты

Mahsulotni sertifikatlashtirish

Загружено в:

16.03.2024

Скачано:

0

Размер:

179 KB

Mahsulotni sertifikatlashtirish Reja: 1. Sertifikatsiya - sifat kafolati 2. Sertifikatlash tizimining turlari 3. Ekspert auditorlar 4. Sertifikatsiyalash tashkilotlari 5. Sertifikatsiyalash tartibi va unga qo`yiladigan talablar 6. Sertifikatlashning tashqi savdoga ta`siri 7. Sertifikatsiya va xalqaro savdo 8. Milliy sertifikatlashtirish tizimlari

Sertifikatsiya - sifat kafolati O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so`ng sertifikatlashtirish sohasida juda katta ishlar amalga oshirildi va hozirgi kunda ham bu sohaning rivojlanishi, xalqaro miqyosda tan olinishi ustida “O`zstandart” agentligi tomonidan e`tiborli ishlar amalga oshirilmoqda. Binobarin, 1992 yil mustaqillikning ilk yillaridayoq Vazirlar Mahkamasi huzurida standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish Davlat markazi (“O`zdavstandart”) va keyinchalik, 2002 yilda, ushbu sohani yanada rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida mustaqil “O`zstandart” agentligiga aylantirilishi Hukumatimiz tomonidan bu sohaga berilayotgan ahamiyatning mahsuli sifatida qarash mumkin. Davlatimiz tomonidan sertifikatlashtirish ishlarini tashkillashtirish, uni tartibga solish va bu sohaning qonuniy asosini yaratish maqsadida 1993 yilda “Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunini qabul qilinishi, uni amalga oshirish maqsadida qator chora-tadbirlarning ishlab chiqilishi yuqoridagilarning yaqqol isbotidir. Sertifikatlashtirish so`zi lotin tilidan olingan bo`lib, “tug`ri ishlab chiqarilgan” degan ma`noni bildiradi. Mahsulotning tug`ri ishlab chiqarilganligini bilish uchun, uning me`yoriy xujjatlardagi talablarga mosligini tekshirish zarur. Bunday vazifani sertifikatlash amalga oshiradi. Sertifikatlash - bu mahsulotni muayyan talablarga, aniq standart yoki texnik shartlarga javob berishini tasdiqlovchi xujjatdir. Mahsulotni belgilangan me`yorlarga mos kelishini tekshirish uchun sinovlar o`tkazish lozim. Sinovlar texnik operatsiyalar bo`lib, mahsulotning bir yoki bir necha tavsifnomalarini aniqlashdan iboratdir. Sinovlar sinov laboratoriyalarida amalga oshiriladi. Me`yorlarga moslik darajasini tizimli tekshirish - m`yorlarga mosligini baxolash deyiladi. Sertifikatsiya mahsulotning (jarayonning, xizmatning) berilgan talablariga mosligini isbotlovchi asosiy ishonchli usul xisoblanadi.

Sertifikatlash jarayonining tashkil etuvchilari, qoidalar, sinovlar va boshqalar qo`yidagi omillarga bog`liq bo`ladi. Bu omillarga standartlash, sifat va bevosita sertifikatsiyaga ta`luqli bo`lgan qonunchilik, sertifikatsiya ob`ektining o`ziga xos xususiyatlari kiradi. Mahsulotni sertifikatlash mahsulotga muvofiqlik sertifikati berish orqali uning tegishli standartlar va texnik xujjatlarga javob berishini tasdiqlashdir. Sertifikatlash (muvofiqlikni sertifikatlash) umumiy tushuncha bo`lib, mahsulotni, texnologik jarayonlarni va xizmatlarni sertifikatlashda uchinchi tomonning (bir tomon - ishlab chiqaruvchi, ikkinchi tomon - iste`molchi) ishtirok etishini nazarda tutadi. ISO da muvofiqlikning 3 ta ko`rinishi belgilanadi: • muvofiqlik xaqida ariza; • muvofiqlik attestatsiyasi; • muvofiqlik sertifikatsiyasi; Muvofiqlik xaqida ariza – bu ishlab chiqaruvchining arizasi bo ` lib , unda sertifikatlash tashkilotlaridan tashqarida ishlab chiqarilgan mahsulot , texnologik jarayon yoki xizmatlarning ma ` lum standartlarga yoki boshqa me ` yoriy - texnikaviy xujjatlarga javob berishini ishlab chiqaruvchi tomonidan tasdiqlovchi xujjatdir . Buni o ` zini - o ` zi sertifikatlash deb ham ataladi . O ` zini - o ` zi sertifikatlash g ` oyasi ilgaritdan aniq , masalan , qadimdan ishlab chiqaruvchi tomonidan mahsulotni tamg ` alash uni yuqori sifatliligiga tasdiq bo ` lardi . Lekin tegishlilik to ` g ` risida ariza ta ` minlovchini ( ishlab chiqaruvchini ) xech qanday yuridik , ma ` muriy yoki iqtisodiy javobgarligini nazarda tutmaydi . Faqat aloxida davlatlarning o ` zlari chiqarayotgan mahulot xaqidagi aniq ma ` lumotni ko ` rsatish vazifasi kabi holatlarni nazarda tutadi . Muvofiqlik attestatsiyasi – bu ma`lum mahsulot namunasi ma`lum standartlar yoki me`yoriy-texnik xujjatlarga javob berishi to`risida uchinchi tomon, sinov laboratoriyasining arizasidir. Bunda ishlab chiqarilgan mahsulotlar seriyasining muvofiqligiga baxo berilmaydi, balki sinov o`tkazish uchun yuborilgan mahsulot namunasining sifatigagina kafolat beriladi.

Muvofiqlik sertifikatsiyasi – ishlab chiqarilgan mahsulot, texnologik jarayon yoki xizmatlarning ma`lum standart va me`yoriy texnik xujjatlarga javob berishiga uchinchi tomonning bergan kafolatidir. SHunday qilib, muvofiqlik sertifikatsiyasi uchinchi tomon orqali kafolatlanadi va o`rnatilgan qonunlarga muvofiq tashkiliy tizim chegarasida amalga oshirilgandagina tan olinadi. Bunda uchinchi tomon seriyali ishlab chiqarilgan mahsulotlarning standartlar shartiga absolyut jixatdan emas, balki ma`lum ishonchlilik darajasi bilan javob bera olishini tasdiqlaydi. Ushbu ishonchlilik darajasi mahsulotning o`rnatilgan shartlarga muvofiqligini ta`minlovchi ishlar xajmiga bog`liq xolda turlicha bo`lishi mumkin. Ishonchlilik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, mahsulot sifatini ta`minlash bo`yicha amalga oshirilgan ishlar xajmi shunchalik katta bo`ladi. Muvofiqlik sertifikatsiyasi sertifikatlash tizimi chegarasida amalga oshiriladi. Tizim chegarasida sertifikatsiyalash yagona qonunlar asosida amalga oshirilishi kerak. Sertifikatlash tizimlari 3 ta darajada: milliy, regional va xalqaro darajada yaratilishi mumkin. Ayrim mahsulot turi, texnologik jarayon yoki xizmatlarga nisbatan sertifikatlash tizimini ifodalovchi sertifikatlash sxemalari mavjud. Mahsulotning standart shartlariga javob berishi muvofiqlik sertifikati yoki muvofiqlik belgisi bilan tasdiqlanadi. Muvofiqlik sertifikati - mahsulot texnologik jarayon yoki xizmatlar tegishli standart yoki me`yoriy xujjatlarga mos kelishini tasdiqlovchi, sertifikatsiyalash tizimi qoidalariga muvofiq berilgan xujjatdir. Muvofiqlik belgisi – bu qonun tomonidan ximoyalanadigan belgi bo`lib, sertifikatsiyalash tizimi qoidalariga ko`ra foydalanilib, mahsulot, texnologik jarayon yoki xizmatlar tegishli standartlarga javob bera olishini kafolatlaydi. Muvofiqlik sertifikati va belgisi ham tuzilishiga ko`ra, ham mazmuniga ko`ra sertifikatlash tizimi tomonidan o`rnatilgan shartlarga javob berishi kerak. Ular amaldagi qonunlarga ko`ra beriladi.

SHuni aytib o`tish lozimki, sertifikatlash iste`molchiga faqat mahsulotni standartlarning talablariga to`la muvofiq tayyorlanganligiga kafolat beradi. Lekin u erishilgan dunyo darajasiga muvofiq mahsulotni yuqori texnik darajasiga kafolat bermaydi. Sertifikatlash tizimining turlari Yuqorida aytib o`tilganidek, sertifikatsiya o`z-o`zini sertifikatlash va uchinchi tomon orqali sertifikatlashga bo`linadi. O`z - o`zini sertifikatlashda muvofiqlik sertifikatlari tayyorlovchilar tomonidan beriladi. Ularda, korxonani nomi, mahsulotning sertifikatlashga tegishli bo`lgan tavsiflari ro`yxati, qabul qilingan mahsulotlar partiyasini tartib raqami, shuningdek mana shu mahsulotga nisbatan amaldagi me`yoriy-texnikaviy xujjatlar ko`rsatiladi. O`z - o`zini sertifikatlash quyidagilarga asoslanadi: > mahsulotga nisbatan aniq va to`liq ma`lumotlarning (standartlar, texnik shartlar va boshqa me`yoriy texnikaviy xujjatlarning) bo`lishi; > korxonada sifatni nazorat qilishni tashkil etishning yuqori darajasi: materiallar va yarim fabrikatlar, texnologik jarayonning barcha bosqichlari, tayyor mahsulot, uni o`rash-joylash bo`yicha; > ishlab chiqaruvchilar tomonidan muvofiqlik arizasiga ko`ra mahsulotning standart shartlariga va boshqa me`yoriy-texnikaviy xujjatlarga javob berishiga to`liq mas`uliyatni, javobgarlikni tan olish. Bunda yuridik yoki administrativ mas`uliyat emas, balki iste`molchilar oldidagi ma`naviy mas`uliyat, sifatning nomuvofiqligi sababli bozorda o`z mahsulotiga nisbatan talabni yo`qotib qo`yish xavfi mas`uliyati nazarda tutiladi. Umuman olganda firmaning nufuzi uchun javobgarlik nazarda tutiladi. O`z - o`zini sertifikatlash AQSH, Kanada, Germaniya, Gollandiya va boshqa ko`pgina davlatlarda keng tarqalgan. Bu davlatlarda ko`p xollarda ishlab chiqaruvchi korxona maxsus o`rash, joylash ishlarini amalga oshirish yoki

mahsulotning milliy standartlarga javob berishini tasdiqlovchi sertifikatlar berish orqali uning sertifikatlashtirilganligini ko`rsatadi. O`z - o`zini sertifikatlashdan farqli ravishda uchinchi tomon orqali sertifikatsiyalashtirish be`taraf tomon orqali amalga oshiriladi. Sertifikatlashtirish bo`yicha ISO tarkibidagi qumita tomonidan tayorlangan xujjatda uchinchi tomon tarafidan amalga oshiriladigan sertifikatlashtirishning sakkizta turi berilgan bo`lib, ular mahsulot sifatini aniqlash va ta`minlash ishlarining xajmiga ko`ra bir-biridan farqlanadi. 1-5 turlar mahsulot namunalarini umumiy xolda nazorat qilishga asoslanib, ishlarining xajmiga ko`ra bir-biridan farqlanadi, 6-8 turlari o`zaro bog`lanmagan va 1-5 turlariga ham bog`liq emas (1- jadval). Birinchi turi . Bu tur bilan faqat mahsulot namunalari standartlar talablariga muvofiqligini maxsus tasdiqlangan sinov tashkilotlarida sinovdan o`tkaziladi. Bu xildagi sertifikatlashtirishda sinovga taqdim etilgan namunani belgilangan talablarga muvofiqligi tasdiqlanadi xalos. Bu yo`l o`zining soddaligi va unga ko`p harajat talab qilinmasligi tufayli milliy va xalqaro savdo munosabatlarida muayyan darajada tarqalgan.

Ikkinchi turi . Bu turda mahsulotning namunalarini mahsus tasdiqlangan sinov tashkilotlarida sinovdan o ` tkazilib , so ` ngra uning sifatini savdo shaxobchalaridan vaqti - vaqti bilan olinadigan namunalar asosida nazorat qilib boriladi . Bu usul taqdim etilgan namunalar sifatini baxolash bilan seriyali ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini ham baxolash imkonini beradi . Bu usulning afzalligi uning soddaligidadir . Uning kamchilligi esa nazorat sinovlari natijasiga ko ` ra , agar mahsulotning standart talablariga nomuvofiqligi aniqlangan taqdirda ham , baribir uni savdo shaxobchalaridan chiqarib tashlash imkoniyati bo ` lmaydi yoki uni chiqarib tashlash uchun birmuncha qiyinchiliklar tug ` iladi . Uchinchi turi . Mahsulot namunalarini mahsus tasdiqlangan sinov tashkilotlarida o ` tkazish , so ` ngra sotuvchi yoki iste ` molchiga yubormasdan turib vaqti - vaqti bilan namunalarning tekshiruvini nazorat qilishga asoslanadi . Ikkinchi turdan farqlanuvchi tomoni shuki , mahsulot savdo shaxobchalariga tushmasdan

turib , sinov nazorati o ` tkaziladi va standartga nomuvofiqligi aniqlansa , mahsulotning iste ` molchiga jo ` natilishi to ` xtatiladi . Turtinchi turi . Mahsulot namunalarini xuddi 1-3- turlardagidek sinovdan o ` tkazishga assoslangan bo ` lib , so ` ngra savdo shaxobchasidagi hamda ishlab chiqarishdan olingan namunalarning tekshirish nazoratini vaqti - vaqti bilan o ` tkazish orqali , mahsulotning sifati xisobga olinadi . Bu xolda mahsulot ishlab chiqarilib bo`lingandan so`ng, uning ishlab chiqarilishiga ma`lum harajatlar bo`lgandan keyin standart talablariga muvofiqligi aniqlanadi. Beshinchi turi . Bu tur mahsulot namunalarini tasdiqlangan sinov tashkilotlarida sinovdan o`tkazishga va mahsulot ishlab chiqarishning sifatini baxolashga asoslangan bo`lib, savdo shaxobchasida va ishlab chiqarishda namunalar sifatini nazorat qilib boriladi. Bu sertifikatlashtirish usuli faqat mahsulotning sifatini nazorat qilibgina qolmay, balki korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifatini kerakli darajada bo`lishini ham nazorat qiladi. Tabiiyki, korxonada mahsulot sifatini ta`minlashda, tizimni baxolanishida uning me`zonini aniqlash muxim ahamiyatga ega. Ushbu usul sanoati rivojlangan mamlakatlarda hamda xalqaro sertifikatlashtirish tizimlarida eng ko`p tarqalgan. Birinchi-turtinchi turlarga qaraganda bu eng murakkab va nisbatan qimmatroq turadigan sertifikatlashtirish turi bo`lib, uning afzalligi iste`molchi mahsulot sifat darajasini yuqori ekanligiga ishonch xosil qiladi, bu esa asosiy me`zon xisoblanadi. Oltinchi turi . Faqat korxonadagi mahsulotning sifatini ta`minlash tizimini baxolashni o`tkazishga mo`ljallangan. Bu usul ayrim vaqtda korxona- tayyorlovchini attestatsiyalash deb ham yuritiladi. Bu xil sertifikatlashtirishda faqat korxonaning belgilangan sifat darajadagi mahsulotni ishlab chiqarish qobiliyati baxolanadi. Ettinchi turi. Mahsulotning har bir tayyorlangan qismidan sinovlarga tanlab olishga assoslangan. Tanlab olingan mahsulotlarning sinov natijalariga qarab tayyorlangan mahsulot qismini transport vositasiga yuklash uchun qaror qabul qilinadi. Bu xildagi sertifikatlashtirish uchun tanlanmaning xajmi aniqlanishi lozim, bu esa tayyorlangan mahsulot qismining katta-kichikligiga, maqbul

bo`ladigan sifat darajasiga bog`liq. Qabul qilingan qoidaga asosan tanlanmani to`plash vakolatlangan sinov tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Bu xil sertifikatlashtirish turi statistik usulni qo`llash bilan bog`liqdir. Sakkizinchi turi. Bu har bir tayyorlangan, ayrim buyumning standart talablariga muvofiqligini sinovlar o`tkazib aniqlashga assoslangan. Bu sertifikatlashtirish usulida yuqoridagi turlarga qaraganda ta`minlovchining mas`uliyati ancha yuqori. Tabiiyki muvaffaqiyatli sinovlardan o`tgan buyumlargina sertifikat yoki muvofiqlik belgisini oladi. Bu usul mahsulotga nisbatan yuqori va qat`iy talablar qo`yilganda ishlatilishga asoslangan yoki mahsulotdan foydalanish jarayonida standart talablarga mos kelmasligi, iste`molchiga katta iqtisodiy zarar yetkazganida qo`llaniladi. Bu xil sertifikatlashtirish qimmatbaxo metallardan va qotishmalardan tayyorlanadigan buyumlarda ko`proq qo`llaniladi. Bundan asosiy maqsad qimmatbaxo metallarning belgilangan miqdorini, tarkibini va buyumning tozaligini tekshirishdir. Sertifikatlashtirish tizimlarini boshqaruvchi idora muayyan turdagi mahsulot sifatining nazoratini tashkil etish, standartlarga rioya qilishni majburiy talab etish, iste`molchi va savdo talablarini e`tiborga olib, mamlakatdagi amalda bo`lgan qonunlar va me`yoriy xujjatlar asosida o`z ishini tashkil etadi. Sertifikatlashtirish idorasi sinovlarni o`tkazish, korxonadagi va savdo shaxobchasidagi mahsulotning sifatini nazorat qilish hamda uni tashkil qilish va shunga o`xshash ishlarni bajarib uchinchi tomon vazifasini bajaradi. Ekspert auditorlar Sertifikatlashtirish bilan bog`liq bo`lgan faoliyatga faol qatnashuvchi shaxs bu ekspert-auditordir. U odatda sifat tizimlarini, ishlab chiqarishni va mahsulotni sertifikatlashtirishda sinov laboratoriyalarini akkreditlashda va boshqa ishlarda qatnashishi mumkin.

Ekspert-auditor deb, sertifikatlashtirish sohasidagi muassasa va korxonalar faoliyatini baxolash va nazorat qilish xuquqiga ega bo`lgan attestatlangan shaxsga aytiladi. Ekspert-auditor sifatida “O`zstandart” agentligi tomonidan belgilangan tartibda attestatlangan fan, sanoat, maishiy xizmat, institutlar va boshqa tashkilotlarning vakillari hamda belgilangan xujjatlar bilan ishlashda yetarli chuqur bilimga ega bo`lgan xususiy shaxs ham bo`lishi mumkin. Ekspert-auditor quyidagi vazifalarni bajaradi: - mahsulot, jarayon, xizmatlarni, sifat tizimlarini va ishlab chiqarishni sertifikatlashtirish; - sertifikatlashtirilgan mahsulot, jarayon va xizmatlarning tavsiflarini hamda sertifikatlashtirilgan sifat tizimlarini va ishlab chiqarishning turg`unligini nazorat qilish; - sertifikatlashtirish bo`yicha akkreditatsiyalashtirish idoralari, sinov laborotoriyalarini (markazlarini) va ularning faoliyatini nazorat qilish; - sertifikatlashtirishda tavsiyalar berish. Ekspert-auditor o`z faoliyatini sertifikatlashtirish milliy idorasi, bir turdagi mahsulotni sertifikatlashtirish idoralari, sifat tizimlarini va ishlab chiqarishni sertifikatlashtirish doirasida amalga oshiradi. Ekspert-auditor quyidagi muayyan talablarga javob berishi lozim: - oliy ma`lumotli va sertifikatlashtirish sohasida yetarli bilimga ega bo`lib, faoliyati sertifikatlashtirishning ma`lum turi buyicha attestatlangan bo`lishi kerak; - oliy uquv yurtini tamomlagandan so`ng kamida 5 yillik amaliy ish stajiga ega bo`lishi, shundan kamida 3 yili standartlashtirish, metrologiya, sinovlar, sifatni boshqarish va taminlash sohalarida ishlagan bo`lishi kerak. Ekspert-auditor chuqur bilimli, tadbirkor bo`lmog`i lozim. U sohalar bo`yicha quyidagilarni: - Respublika sertifikatlashtirish milliy tizimining qoida va tartiblarini; - sertifikatlashtirish ishlarini o`tkazish bo`yicha tegishli bilim va ko`nikmaga ega bo`lishi va me`yoriy xujjatlarni tushunishi;

- sertifikatlashtirish va akkreditatsiyalash bo`yicha asosiy ishlar mazmunini; - sertifikatlashtirish va akkreditatsiyalash bo`yicha iqtisodiy va xuquqiy asoslarni; - mamlakat ichidagi va chet ellardagi sertifikatlashtirish va akkreditatsiyalash tajribasi; - sertifikatlashtirish, metrologiya va sifat tizimlarining asoslarini; - tekshiruv o`tkazish va sifatni boshqarishning statistik usullari bo`yicha bilimlarni mukammal egallagan bo`lishi shart. Ekspert-auditor taxlil qilish, mantiqiy asoslash, o`zining fikrini qattiq va asoslangan xolda ximoya qilishlik, ijodiy qobiliyatga va murakkab vaziyatda to`g`ri qaror qabul qilish xususiyatlariga, xaqqoniy, mas`uliyatli, printsipial ravishda xayrixox, odobli va o`zini tuta bilishlik kabi shaxsiy sifatlarga ega bo`lishi kerak. Ekspert-auditor tekshiriladigan ob`ektning xodimlari bilan aloqada bo`lishi va kerakli xujjatlar bilan tanishish, ma`lumot uchun har qanday qo`shimcha ma`lumotlar talab qilish(sertifikatlashtirish maqsadlari uchun), tizimda amaldagi me`yoriy-uslubiy xujjatlarni takomillashtirish bo`yicha o`z taklifini berish, sertifikatlashtiriluvchi mahsulot, jarayon, xizmatlar, sifat tizimi va ishlab chiqarish bo`yicha rejalarni tuzatish yuzasidan o`z fikr va muloxazalarini bildirish xuquqiga ega. Sertifikatsiyalash tashkilotlari Sertifikatsiyalash tizimining murakkabligiga qarab uchinchi tomon turli tashkilotlarning bo`lishi nazarda tutiladi. Sertifikatsiyalash tizimining birinchi turida keltirilgan namunalarni faqatgina tipik sinov o`tkazilganda, faqat bitta sertifikatsiyalash tashkilotiga ega bo`lish yetarlidir. SHu bilan bir vaqtda 5-turda sertifikatsiyalash tashkiloti bilan bir qatorda standartizatsiyalash va nazorat qilish tashkilotlarini ishtirok etishi ham talab qilinadi. Umumiy xolda uchinchi tomon orqali sertifikatsiyalash tizimining tashkiliy tuzilishini quyidagicha tasvirlash mumkin (1-rasm).

Sertifikatlash tashkiloti tizimga va uning faoliyatiga boshchilik qiladi va quyidagi vazifalarni bajaradi: - ayrim mahsulotlar sifatini nazorat qilishni mamlakatimizda joriy etilgan qonunlar va me`yoriy xujjatlar asosida tashkil qilish; - savdo sohasi va mahsulotning iste`molchilari tomonidan ilgari surilayotgan standartlar shartlariga rioya qilish majburiyatlarini nazorat qilish. Sertifikatlash tashkilotlarining asosiy funktsiyalariga quyidagilar kiradi: • qabul qilingan tizim chegarasida sertifikatsiyani amalga oshirish tartibini ishlab chiqish; • sertifikatlash sinovlarini amalga oshirish uchun sinov laboratoriyalarini attestatsiyadan o`tkazish; • ishlab chiqaruvchi korxonalarda mahsulot sifatini ta`minlash tizimlarini baxolash; • korxonalarni sertifikatsiyalash tizimlariga kiritish to`g`risida qaror qabul qilish; • muvofiqlik sertifikatini yoki muvofiqlik belgisi bilan mahsulot ishlab chiqarishni kafolatlaydigan litsenziyani berish; • sertifikatsiyalanadigan mahsulotlar ro`yxatini yurgizish; • sertifikatsiyalanayotgan mahsulotning sifati to`risidagi baxs va munozaralarni ko`rib chiqish.

Uchinchi tomon orqali sertifikatsiyalash tizimlari quyidagi holatlarda tuzilishi mumkin: ■ishlab chiqaruvchilar assotsiatsiyalarida; ■mahsulotning asosiy iste`molchilari yoki iste`molchilar guruxi qoshida; ■ standartlashtirish bo`yicha milliy tashkilotlarda; ■yuqori xalqaro nufuzga ega xususiy tashkilotlarda; ■keng savdo shoxobchalariga ega bo`lgan yirik savdo tashkilotlarida; Sertifikatlash tizimining muxim tarkibiy elementi bo`lib, korxonada sifatni ta`minlash tizimi faoliyatini nazorat qiluvchi tashkilot xisoblanadi. Bundan tashqari, u sertifikatlash tashkilotlari laboratoriyalarida sinovni tashkil etishni vaqti-vaqti bilan nazorat qilishni amalga oshiradi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, sertifikatlash - bu mahsulotning ma`lum standartlarga yoki texnik shartlarga muvofiqligini xujjatlar bilan tasdiqlashdir. Sertifikatsiyalash tartibi va unga qo`yiladigan talablar Mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona sertifikatsiyalashtirish ishlarini amalga oshirish uchun sertifikatsiyalash tashkilotiga ariza-deklaratsiya va unga qo`shimcha xujjatlarni taqdim etadi. Tegishli arizani qabul qilgan sertifikatsiyalashtirish tashkiloti xujjatlarni ko`rib chiqib, sertifikatsiyalashga oid talablarga mos kelishi to`g`risida qaror qabul qiladi, uni qaysi tartibda va kimlar tomonidan o`tkazilishi belgilaydi. Tanlangan namunalar Milliy sertifikatsiyalash tizimining akkreditlangan sinov laboratoriyalarida sinovdan o`tkaziladi. Lozim bo`lsa sertifikatsiyalashtirish tashkiloti tajribalar o`tkazish uchun usulubiy ko`rsatmalar ishlab chiqishni tashkil eatadi. Sertifikatsiyalash tartibi quyidagi asosiy tadbirlarni amalga oshirishdan iborat: - Sertifikatsiya o`tkazish uchun qaror va ariza deklaratsiya berish; - Sertifikatsiyalashtiriladigan mahsulotlardan tajribalar o`tkazish uchun namunalar olish. Me`yoriy xujjatlar bo`yicha namunalar olish miqdorini belgilash.

- Mahsulot yoki ishlab chiqarishni sertifikatsiyalashtirish turini tanlash; - Olingan natijalarni taxlil qilib, muvofiqlik sertifikatini berish to`g`risida qaror qabul qilish; - Davlat standarti ro`yxatidan mahsulotni o`tkazib, muvofiqlik sertifikatini berish; - Xalqaro sertifikatlash tashkilotlari tomonidan berilgan muvofiqlik sertifikatlarini tan olish; - Sertifikatsiyadan o`tgan mahsulotning sifat ko`rsatkichlarining barqarorligini nazorat qilish; - Sertifikatsiya natijalarining axboroti; - Noroziliklarni ko`rib chiqish. Sertifikatlangan mahsulotning sifat ko`rsatkichlari barqarorligini tekshiruv nazorati, shu mahsulotni ishlab chiqarish jarayoniga sertifikat bergan tashkilot tomonidan maxsus reja asosida amalga oshiriladi. Zarur xollarda betaraf mutaxassislarni tekshiruv nazoratiga jalb etish mumkin. Tekshiruv nazorati natijalariga ko`ra sertifikatsiyalash tashkiloti muvofiqlik sertifikati yoki muvofiqlik belgisini quyidagi xollarda bekor qilishi yoki to`xtatib qo`yishi mumkin. - me`yoriy texnik xujjatlardagi talablar o`zgarsa; - mahsulotning tarkibi va tuzilishi o`zgarsa; - tashkilot yoki ishlab chiqarish texnologiyasi o`zgarsa; - sifatni ta`minlovchi tizim, texnologiya, sinash uslublari o`zgarsa. Tekshiruv nazorati tomonidan aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilingunga qadar, muvofiqlik sertifikatini berish to`xtatib turiladi. SHu muddatda ham axvol o`zgarmasa, muvofiqlik sertifikati bekor qilinadi. Bundan tashqari sertifikat berish yoki muvofiqlik belgisini qo`yish quyidagi xollarda ham bekor qilinadi: - mahsulotda aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilib bo`lmasa; - ishlab chiqaruvchi o`zining moliyaviy majburiyatlarini bajarmay qo`ysa; - ishlab chiqaruvchi sertifikatni vaqtincha to`xtatib qo`ygandan keyin muddatni uzaytirish bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshirmasa; - mahsulotni ishlab chiqarish to`xtatilgan bo`lsa.

Sertifikatsiyalashtirish tashkiloti bu xaqda rasmiy axborot beradi va mazkur mahsulot ishlab chiqarish sertifikatini davlat ro`yxatidan chiqaradi. Axborot bilan ta`minlash sertifikatsiyalash tashkiloti ishtirokchilari bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. Mahsulotlarni uzluksiz ishlab chiqarishda sertifikatlashtirish ishlarini o`tkazish tartibi quyidagilardan iborat: - Mijoz o`rnatilgan tartibda sertifikatlashtirish tashkilotiga buyurtma-ariza taqdim qiladi; - Sertifikatlashtirish tashkiloti arizani ko`rib chiqib qaror qabul qiladi; - Sertifikatsiyalashtirish tashkiloti mutaxassisi topshirilgan xujjatlarni tahlilini o`tkazadi; - O`rnatilgan tartibda mutaxassis mijoz ishtrokida ishlab chiqarish, tayyor mahsulotni saqlash sharoitlarini o`rganib chiqadi; - Texnologik jarayonda qo`llaniladigan o`lchov vositalarining holati ko`zdan kechiriladi; - Tayyor mahsulotni to`pidan mijoz ishtrokida mutaxassis namunalar tanlaydi va namunalar tanlash va identifikatsiya dalolatnomasi tuziladi; - Tanlangan namunalar sinov laboratoriyasiga topshiriladi; - Mijoz bilan sertifikatsiyalash organi o`rtasida o`tkaziladigan sertifikatlashtirish ishlari bo`yicha shartnoma tuziladi; - Sinovdan o`tkazilgan va me`yoriy xujjatlar talablariga javob beradigan mahsulotga, ishlab chiqarish uchun muvofiqlik sertifikati rasmiylashtiriladi; - Sertifikatlashtirish ishlarini to`lovi o`tkazilgandan so`ng, muvofiqlik sertifikati mijozga beriladi. Mahsulotni sertifikatlashtirish uchun quyidagi xujjatlar taqdim etiladi: - Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga normativ xujjat nusxasi (u mavjud bo`lganda); - Mahsulotni markirovka qilish namunasi (mahsulot to`g`risida axborot); - O`zbekiston Respublikasi bojxona hududiga yetib kelganligi to`g`risidagi belgi qo`yilgan tovarning ilova xujjati (tovar-transport yuk xati, invoys, schyot-

faktura) nusxasi. CHet el muvofiqlik sertifikatlarini e`tirof etish tartibi: - Mijoz o`rnatilgan tartibda deklaratsiya - ariza topshiradi; - Sertifikatlashtirish organi deklaratsiya arizani ko`rib chiqib qaror chiqaradi; - O`rnatilgan tartibda sertifikatlashtirish organi mutaxassisi mijoz ishtrokida mahsulotni to`pini identifikatsiyasini o`tkazadi; - O`tkazilgan sertifikatlashtirish ishlari uchun mijozga to`lov shartnomasi rasmiylashtiriladi; - Olingan xujjatlar va materiallarni tahlil qilish, shuningdek mahsulotni identifikatsiyalash asosida sertifikatlashtirish organi chet el muvofiqlik sertifikatini e`tirof etish (etmaslik) to`g`risida qaror qabul qiladi; - Sertifikatlashtirish ishlarini to`lovini o`tkazilgandan so`ng, muvofiqlik seritfikati mijozga beriladi. CHet el muvofiqlik sertifikatlarini e`tirof etish uchun taqdim etiladigan xujjatlar: - Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga me`yoriy xujjat nusxasi (u mavjud bo`lganda); - Mahsulotni markirovka qilish namunasi (mahsulot to`g`risida axborot); - O`zbekiston Respublikasi bojxona hududiga yetib kelganligi to`g`risidagi belgi qo`yilgan tovarning ilova xujjati (tovar-transport yuk xati, invoys, schyot- faktura) nusxasi; - CHet el muvofiqlik sertifikati (chiqaruvchi, bergan sertifikatlashtirish organi yoki notarius tomonidan tasdiqlangan nusxasi). Mahsulotlarni uzluksiz ishlab chiqarishda sertifikatlashtirish uchun buyurtmachilar tomonidan taqdim etiladigan xujjatlar: - Buyurtma - ariza; - Sertifikatlashtirilayotgan mahsulotga tegishli me`yoriy xujjat nusxasi; - Gigiena sertifikati va sinov bayonomalari nusxasi; - Mahsulot yorlig`idan nusxa. Quyidagi ishlar davlat tomonidan moliyaviy ta`minlanadi:

- sertifikatlashtirishni rivojlantirishning istiqbollarini, uni o`tkazish qoidalari va tavsiyalarini ishlab chiqish; - sertifikatlashtirish sohasida rasmiy axborotlar bilan ta`minlash; - xalqaro (mintaqaviy) sertifikatlashtirish tashkilotlari ishida qatnashish hamda chet el milliy sertifikatlashtirish organlari bilan birgalikda ishlar o`tkazish; - sertifikatlashtirish yuzasidan xalqaro (mintaqaviy) qoidalar va tavsiyalar ishlab chiqish hamda ularni ishlab chiqishda qatnashish; - sertifikatlashtirish yuzasidan umumdavlat ahamiyatiga molik ilmiy-tadqiqot ishlari va boshqa ishlarni olib borish; - sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etilishi ustidan hamda sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini olib borish ishlari. Tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning, sotuvchilarning, ijrochilarning) majburiy sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etishlari ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini “O`zstandart” agentligining davlat inspektorlari qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda amalga oshiradi. Sertifikatlangan mahsulot, sifatni boshqarish tizimlari, ishlab chiqarish, akkreditatsiya qilingan sinov laboratoriyalari (markazlari), sertifikatlashtirish organlari ustidan nazorat yo`sinidagi tekshiruvni sifat bo`yicha ekspert-auditorlar “O`zstandart” agentligi tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiradi. Har qanday mahsulot me`yoriy hujjatlarning talablariga muvofiq ekanligini tasdiqlash uchun, u yuridik va jismoniy shaxsning tashabbusi bilan ixtiyoriy sertifikatlashtirishdan o`tkazilishi mumkin. Ixtiyoriy sertifikatlashtirishni “O`zstandart” agentligi belgilab qo`ygan tartibda akkreditatsiya qilingan yuridik va jismoniy shaxslar amalga oshirishga haqlidir.

Sertifikatlashning tashqi savdoga ta`siri Xozirgi kunda xalqaro iqtisodiy aloqalar o`z mazmun-mohiyatiga ko`ra har qanday davlat iqtisodiyotining barqarorligi va rivojlanishiga kuchli ta`sir ko`rsatuvchi omilga aylanib qoldi. SHuning uchun xo`jalik aloqalarini xalqaro miqyosda integratsiyalashuvini kengaytirish va chuqurlashtirishga berilayotgan e`tibor tobora kuchayib bormoqda. XX asrning so`nggi yillarida jahonning yetakchi mamlakatlari iqtisodiyotidagi tub sifat o`zgarishlarining kuchayib borishi, xalqaro munosabatlarning hozirgi bosqichida quyidagi xususiyatlarni belgilab berdi: Birinchidan, xalqaro ayirboshlashning tarkibiy tuzilishi sezilarli darajada o`zgardi: mamlakatlar mahsulotlar ayirboshlashdan tashqari turli xil xizmatlar, moliya kapitali, ishchi kuchi, fan-texnika axborotlari, yangi texnologiyalar, boshqaruv usullari va boshqalar bilan faol savdo-sotiq olib borishga o`tdilar. Ikkinchidan , kapitalni chetga chiqarilishining ko`payishi va mamlakatlar o`rtasida ayirboshlashning kengayishi zamonaviy xalqaro iqtisodiy aloqalarni mamlakatlararo uyg`unlashuviga olib keldi. Bunday xususiyat o`z faoliyatini bir qancha davlatlar hududida amalga oshiradigan transmilliy korporatsiyalar (TMK) va transmilliy banklar (TMB) sonining ko`payib borishida o`z aksini topdi. Uchinchidan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning hozirgi bosqichida yana bir muhim xususiyat namoyon bo`ldi, ya`ni ayirboshlashda mamlakatlar tutgan o`rnini qayta taqsimlash jarayoni sodir bo`lmoqda. Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo`jaliklari o`rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo`lsada, faqat XIX asrga kelib, ya`ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Sertifikatlashtirish davlatlar o`rtasidagi xalqaro savdo munosabatlarini yengillashtiradi, mahsulotni import qilinayotgan davlatlarda qayta sinovdan o`tkazish, tashish harajatlari qisqaradi. Yagona xalqaro standartlar birliklariga amal qilishga

asoslangan xalqaro sertifikatsiyalash tizimlarini joriy etilganda, ish yanada osonlashadi. Ammo, ko`pchilik davlatlarda sertifikatlashtirish milliy chegaralari kiritilgan. Natijada sertifikatlashning milliy qoidalari, sinovlarni o`tkazish tartibi va natijalarni ifodalashda farq yuzaga keladi. Shuning uchun ham milliy sertifikatsiyalash bilan bog`liq bo`lgan xalqaro savdodagi nomuvofiqlikni yo`qotish ko`pchilik xalqaro tashkilotlarning diqqat markazidadir. SHu bilan bir qatorda sertifikatlash va standartlashning milliy qoidalaridagi farqlar, shuningdek, ayrim mahsulot turlariga nisbatan qo`yilgan talablardagi ob`ektiv farqlardan ba`zi mamlakatlarda protektsionistik maqsadlarda, ya`ni chet ellik ishlab chiqaruvchilarga bu mamlakatlarning bozoriga kirib kelishlarining yo`lini yopish yo`lida ham foydalanmoqdalar. Masalan, birorta mamlakat mahsulotning shunday tavsiflarini joriy qilgan standartni qabul qiladiki, boshqa mamlakatlardan uni import qilish juda qiyin bo`ladi, yoki umuman ilojisi bo`lmaydi. Agarda bu chora ta`sir qilmasa, import qilingan buyumlarning sinovini o`tkazish uchun murakkab ma`muriy protseduralar qo`llanadi. Ichki bozorga xorijiy buyumlar kirishini kamaytirish uchun standartni qo`llashning keng tarqalgan yo`llariga quyidagi misollarni keltirish mumkin: - standart orqali buyumlar ma`lum konstruktsiyali bo`lishi haqida ko`rsatma berish; - ma`lum materiallarni qo`llash; - buyumning birorta tavsifiy miqdorini boshqa mamlakatlarda joriy qilingan miqdordan oshirib yuborish (masalan kafolat muddatini) va hokazo. Bunday protektsionizm xaqida GFRning ulgurji va tashqi savdo Birlashmasining Prezidenti Gans Xaytvich “O`z iqisodiyotini mavxum zararli raqobatdan saqlab qolish harakatida xokimlik milliy organlari o`zlarini juda ijodkor ko`rsatadilar. Umumiy bozor mamalakatlarida hozirni o`zida 900 dan ortiq savdo aloqalariga bevosita to`siq bo`ladigan davlat texnik reglamenti amalda mamlakat sanoatini og`ir raqobatdan saqlab qolish uchun standartlarni kundalik maqsadlar bilan bog`laydilar” deb ta`kidlagan edi.

Bir qator xollarda protektsionist qarorlar jamiyat bosimi ostida qabul qilinadi. Bunday xukmronlik qarorlari (ba`zan ularni texnik reglamentlar deb atashadi) mahsulotlarga aniq texnik talablarni o`z ichiga oladi hamda ishlatish uchun zarur hisoblanadi. Xalqaro savdo diskriminatsiyasi sertifikatsiyaning milliy tizimi to`g`ridan to`g`ri chet el firmalarida tayyorlanadigan mahsulot sertifikatsiyasi imkoniyatini yo`q qilganda o`rinli bo`ladi. Sertifikatsiyadan yuz o`girish ko`proq importchi- mamlakatda mos keluvchi milliy standartning yo`qligi bilan izoxlanadi. CHet el tovarlari diskriminatsiyasi uchun ularning sertifikatsiya sinovlariga narxni milliy ishlab chiqaruvchilar narxiga nisbatan ko`tariladi. Natijada sertifikat olish uchun yuqori narx ko`p xollarda mahsulot eksportini iqtisodiy jixatdan foydasiz qilib qo`yadi. Sertifikatsiya va xalqaro savdo Yuqorida ko`rib chiqqanimizdek, sertifikatsiya, ko`p xollarda chet ellik raqobatchilarga nisbatan protektsionistik siyosat sifatida qo`llanadi. SHunga qaramasdan sertifikatsiyaning asosiy maqsadi – bu xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratib berishdir. Tabiiyki, bu maqsadni amalga oshirish uchun tegishli xalqaro kelishuvlar zarur. Bu borada “Tokio raund” (1979 y.) muzokaralarida imzolangan GATTning savdodagi texnikaviy to`siqlar haqidagi bitim e`tiborga sazovor. Bitim uni imzolagan davlatlar o`rtasida savdo aloqalarida protektsionizm va diskriminatsiyani cheklash uchun qo`yilgan birinchi qadamdir. U GATT ga kiruvchi davlatlarga quyidagi majburiyatlarni yuklaydi: Texnikaviy reglament va standartlarni protektsionistik maqsadlarda qo`llamaslik, ularni ishlab chiqishda amaldagi xalqaro standartlarni e`tiborga olish; Milliy sinov markazlari va mahsulotni sertifikatsiyalash tizimlariga boshqa davlatlar ishtirokchilarini ruxsatnoma bilan diskriminatsiya qilmaslik;

Ishtirokchi mamlakatlar tovarlariga standartlar va texnikaviy reglamentlarni joriy etish bo`yicha milliy tartibni yaratib berish; Ishtirokchi mamlakatlar davlat tashkilotlari tomonidan mahsulotni sinovdan o`tkazish natijalarini, kelishuvga qo`l qo`ygan boshqa tashkilotlar va muvofiqlik belgilarini tan olinishini ta`minlash; Ishtirokchi mamlakatlar o`rtasida milliy standartlashtirish va sertifikatsiyalashtirish bo`yicha ma`lumotlarni o`zaro almashuvini amalga oshirish. Bitim milliy standartlar, texnikaviy reglamentlar, sertifikatlash qoidalarini xalqaro standartlar va ko`rsatmalar bilan moslashuviga imkon beradi. Bu esa mahsulotning texnikaviy darajasi va sifatini yaxshilashga, uning eksport salohiyatini oshirishga sharoit yaratadi. Umuman olganda Bitim ishtirokchi davlatlar o`rtasidagi xalqaro savdo aloqalarini kengaytirish va rivojlantirish imkonini beradi. Bitimni bajarilishini nazorat qilish GATT qo`mitasiga topshirilgan. U Bitimning amalga oshirilishini nazorat qiladi, ekspertlar guruxi yordamida tortishuvlarning xal bo`lishiga, maslaxatlar, kelishuvlar o`tkazishga imkon yaratadi. Undan tashqari, qo`mita bitimni amal qilish doirasini kengaytirish va undagi qoidalar mazmuniga aniqlik kiritish haqida takliflar beradi. Qo`mita kotibiyati vazifasini GATT kotibiyati bajaradi. Sertifikatlashtirish bo`yicha bir nechta xalqaro tashkilotlar faoliyat ko`rsatadi. Ular ichidan Xalqaro elektrotexnika qo`mitasi (XEQ), elektrotexnika buyumlarini (ETB) sertifikatlashtirish ikki tomonlama ahamiyatga ega: - birinchidan, elektrotexnika buyumlarining ishlab chiqilgan har bir partiyasini me`yoriy-texnikaviy xujjatlarga muvofiqligi sinaladigan yakkayu-yagona xalqaro tizim; - ikkinchidan, unda sobiq sovet ittifoqining elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarining ishtirok etishi. Xalqaro elektrotexnika qo`mitasining (XEQ) sertifikatlashtirish tizimini maqsadi, elektrotexnika buyumlariga yagona talablarni joriy qilish yo`li bilan,

ushbu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi mamlakatlar o`rtasidagi o`zaro savdoga, mahsulotlar sifatini baholash va sinash ishlariga ko`maklashishdir. Bu tizim ishtirokchilaridan birida ishlab chiqarilgan mahsulot, boshqa ishtirokchi mamlakatlarda ham qayta sinovlar o`tkazmasdan bir xil maqbul bo`lishi uchun zarur. Dastlab Xalqaro elektrotexnika qo`mitasi Amerikada ishlab chiqarilgan elektrotexnika buyumlarini diskriminatsiya qilish uchun tuzilgan, chunki Amerikada ishlab chiqarilgan elektrotexnika buyumlari G`arbiy Yevropada ishlab chiqarilgan elektrotexnika buyumlaridan raqobatbardoshliroq edi. Keyinchalik Xalqaro elektrotexnika qo`mitasida dunyo miqyosida Elektrotexnika buyumlarini sertifikatlashtirish masalasi ko`tarildi. Elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqaruvchi har qanday korxona, xalqaro elektrotexnika qumitasi tizimi doirasida o`zi ishlab chiqarayotgan mahsulotni sertifikatlashtirish xuquqini beradigan litsenziya olishi mumkin. Buning uchun u vakolatli milliy tashkilotga kelgusida elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqarishga asos buluvchi, umumiy va guruxiy-texnikaviy shartlar nomlari ko`rsatilgan buyurtmani taqdim etishi kerak. Bunda korxona milliy nazorat xizmati vakillariga elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqaradigan bo`limlarga, agar ular tijorat nuqtai nazardan sirli bo`lmasa, kirish imkoniyatini ta`minlaydi. Ishlab chiqarishning sirli bo`limlari korxona bosh nazoratchisi kuzatuvi ostida bo`lishi kerak. U korxona va nazorat xizmati o`rtasida bog`lovchi zveno bo`ladi. Bosh nazoratchini asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi: - milliy nazorat xizmati bilan aloqani ta`minlash; - qabul qilingan elektrotexnika buyumlarining partiyalari sifati uchun javobgarlik; - nazorat o`lchashlar va sinovlar hisobini yuritish, ular natijalarini milliy nazorat xizmatiga uzatish; - qabul qilingan buyumlar partiyalarini muvofiqlik belgisi bilan tamg`alash uchun javobgarlik;

- ishlab chiqarilgan partiyalar sinovlari protokollarini to`g`ri rasmiylashtirish; - Elektrotexnika buyumlarini qo`shimcha sinash va nazorat o`tkazish uchun javobgarlik. Xalqaro elektrotexnika qumitasi (XEQ) tizimi doirasida sertifikat olgan ishlab chiqaruvchi korxona bosh nazoratchi va milliy nazorat xizmati ishtirokida buyumlar sifati ustidan nazoratni tashkil qilishi shart. Har bir partiyani qabul qilish me`zonlari mazkur elektrotexnika buyumlarini turiga qo`yiladigan texnikaviy shartlar orqali joriy qilinadi. Xalqaro elektrotexnika qumitasi (XEQ) tizimi qoidalariga binoan qabul qilingan elektrotexnika buyumlarining partiyalarini muvofiqlik belgisi bilan tamg`alash va ularga muvofiqlik sertifikatlarini berish, bosh nazoratchining bevosita nazorati ostida amalga oshiriladi. Uzoq muddat saqlangan elektrotexnika buyumlarining partiyalarini jo`natishdan oldin, ular qayta sinovlardan o`tkaziladi. Mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatning qonunchiligiga asosan ro`yxatga olingan muvofiqlik belgisi, yopishqoq tasma yoki buyum uchun qo`llanadigan boshqa materialga qo`yiladi. Belgi yoniga quyidagi ma`lumotlar beriladi: - milliy nazorat xizmatiga havola; - korxonaning attestatsiyalanishi haqida guvohnomaga havola; - nazorat partiyasiga havola. Elektrotexnika buyumlarining qabul qilingan partiyalariga berilgan muvofiqlik sertifikatida quyidagilar aks etadi: - Korxona nomi va manzili; - Korxonaning savdo belgisi; - Buyumning katalog bo`yicha to`la nomi va kodi; - Nazorat partiyasining raqami; - Buyumning mazkur turiga qo`yilgan texnikaviy shartlar; - Milliy nazorat xizmatining nomi; - Sertifikat bergan vakolatli shaxs imzosi;

- Ishlab chiqaruvchi korxona attestatsiyalanganligi haqida guvoxnomaning raqami; - Buyum qabul qilingan sana; - Sertifikat berilgan sana. Elektrotexnik buyumlarni xalqaro sertifikatlashtirish tizimi, 1926 yilda Norvegiya, SHvetsiya, Gollandiya va Germaniya davlatlarining vakillari tomonidan elektrotexnika buyumlari xavfsizligi bo`yicha talablar va ularni qabul qilish qoidalarini ishlab chiqishga qaror qilganlarida yaratilgan. 1960 yilda eletrotexnika mahsulotlarini sertifikatsiyalash bo`yicha qumita tashkil etildi va u elektrotexnika buyumlarini sertifikatlashtirish qoidalarini ishlab chiqdi. Xalqaro savdoni osonlashtirish va o`tkaziladigan sinovlar hajmini kamaytirish maqsadida, sinov protokollari asosida berilgan sertifikatlarni ishtirokchi mamlakatlar tomonidan o`zaro tan olishga ko`maklashadigan SV sertifikatsiyalash tizimi ta`sis qilindi. 1973 yilda SV tizimi doirasida elektr jixozlar muvofiqligining yagona belgisini qo`llash qoidalari qabul qilindi. Mazkur tashkilot elektr jixozlarining qaysi turlariga muvofiqlik belgisini berilishini belgilaydi. Sertifikatlash tizimi bo`yicha amalga oshiriladigan ishlar sertifikatlashtirish faoliyatini boshqaradigan qo`mita (SERTIKO) boshchiligida ISO doirasida olib boriladi. Uning faoliyat ko`rsatish doirasi quyidagicha belgilangan: - sertifikatlashtirishning milliy va mintaqaviy tizimlari, mahsulotdan foydalanish va uning boshqa tavsiflarini joriy qiladigan standartlar talablariga muvofiqlik belgilarini keng, o`zaro tan olishga qaratilgan vositalarni qo`llash; - milliy yoki mintaqaviy sertifikatlashtirish tizimlarini protektsionistik maqsadlarda qo`llashning oldini olish yoki cheklash uchun tegishli bitimlar tuzishning qoida va protseduralarini ishlab chiqish. SERTIKO da quyidagi ishchi guruxlari tuzilgan: - terminologiya bo`yicha; - sinov protokollari shakli bo`yicha;

- sinov laboratoriyalari o`tkazadigan tajriba sinovlari bo`yicha; - huquqiy javobgarlik masalalari bo`yicha; - ISO ga muvofiqlik belgisi bo`yicha; - Korxonalardagi sifatni ta`minlovchi tizimlarni baxolash usullari bo`yicha. SERTIKO “Uchinchi tomon sertifikatlashtirish tizimlari tegishli standartlarga oid printsiplar to`plami” qo`llanmasini ishlab chiqdi. U sertifikatlashtirish milliy va mintaqaviy tizimlarini boshqa tizimlar bilan muvofiqligi va ularda boshqa mamlakatlarning ishtirok etishi nuqtai nazaridan tashkil etish tamoyillarini belgilaydi. SHuningdek milliy va mintaqaviy sertifikatlashtirish tizimlarini yaratishda ular iloji boricha ISO ning xalqaro standartlariga asoslanishi kerak. Bunda bu standartlar muvofiqlikni sertifikatlashtirish bo`yicha quyidagi talablardan tashkil topgan bo`lishi zarur: - sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulot tavsiflari darajasini aniq belgilash; - sinash va o`lchashning aniq va qayta tiklanadigan usullaridan foydalanish; - standartlarga mahsulot sifatini ta`minlovchi tizimlarga bo`lgan talablarni kiritish; - texnika va texnologiyalarni rivojlanishiga ko`maklashadigan shartlar. Qo`llanma yaratilayotgan tizimlarda hech qanday to`siqsiz hamda diskriminatsion shartlarsiz barcha mahsulot ishlab chiqaruvchilar qatnashishini nazarda tutadi. Qo`llanma mahsulotning barcha ishlab chiqaruvchilarini yaratilayotgan tizimlarda xech bir diskriminatsion shartlarsiz ishtirok etishini ta`minlashning zaruriyligini nazarda tutadi. U milliy sertifikatlashtirish tizimlarini o`zaro tan olish yo`li bilan sertifikatlashtirish vositalari orqali xalqaro savdoni rivojlanishi uchun yaxshi imkoniyatlar yaratishga qaratilgan.

Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, sertifikatsiya davlatlar o`rtasidagi savdo munosabatlarini osonlashtiradi, import qilinayotgan davlatlarda mahsulotni qayta sinovdan o`tkazish ishlariga ketadigan harajatlar qisqaradi. Milliy sertifikatlashtirish tizimlari Sanoati rivojlangan davlatlarda sertifikatsiyalash o`tgan asrning 20-30- yillarida paydo bo`ldi. Keyinroq Yaponiya, Hindiston, Yugoslaviya va boshqa davlatlarda eksport qilinadigan mahsulotlarning sifatini oshirish maqsadida Milliy sertifikatsiyalash tizimlari tuzila boshlandi. 1981 yildan boshlab Frantsiya xukumati 18 ta milliy tashkilotni sertifikatlashtirish bo`yicha vakolatli organ sifatida tan oldi, ularning ichida eng nufuzligi “AFNOR” muxim ahamiyat kasb etdi. 1983 yilda mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan tamg`alash huquqini bir necha ming xil mahsulotlar ishlab chiqaradigan 2000 ta korxona olgan. Mufoviqlik belgisi bilan chiqarilgan mahsulotning umumiy xajmi 40 mlrd. frankka yetgan. Frantsiyada NF belgili milliy sertifikatlash tizimi sertifikatsiya tizimlariga uchinchi tomondan yondashadi va quyidagilarni nazarda tutadi: - ishlab chiqaruvchi korxonalar buyurtma berishini; - korxonalarning sifatni ta`minlovchi tizimlarini baholashni o`tkazishni; - mahsulot namunalarini sinovdan o`tkazishni; - mahsulotni muvofiqlik belgisi bilan tamg`alash huquqini beradigan sertifikat yoki litsenziyalarni berishni; - ishlab chiqarish yoki savdo doirasidan olingan mahsulotni davriy nazorat qilish hamda korxonalarda nazoratni amalga oshirishni nazarda tutadi. Germaniyada standartlarga muvofiqlik belgisi (DIN) 1920 yil nemis standart instituti tomonidan ta`sis qilingan. U mahsulotning barcha turlariga (namunalar sinovini o`tkazish va ishlab chiqarishni nazorat qilishning maxsus tartibiga ega bo`lgan gaz jixozlari, suv bilan ta`minlash jixozlari va boshqa ayrim mahsulotlar bundan istisno) tarqalgan.

DIN standartlari muvofiqlikni sertifikatlashtirish tizimi mahsulotning 110 guruxini qamrab olgan. Unga mahsulotni DG-WK (mahsulotni tamg`alash nemis assotsiatsiyasi) belgisi bilan tamg`alash uchun 15000 dan ortiq litsenziya berilgan. Bu sertifikatlashtirish tizimida amaldagi qoidalarga rioya qilish majburiyatini olish sharti bilan xorijiy yetkazib beruvchilar ham ishtirok etishlari mumkin. Germaniyada muayyan bir mahsulotni sertifikatlash tizimlari ham mavjud, misol uchun, elektrotexnika va elektron jixozlarni sertifikatlash tizimi DIN VDE bilan hamkorlikda elektrotexnika, elektronika va aloka sohalarida milliy standartlar ishlab chiqilmoqda. Germaniyada har xil maqomga ega bo`lgan ko`pgina sertifikatlash tizimlari o`z-o`zini sertifikatlash, 4 va 5 tizim chegaralarida uchinchi tomondan sertifikatlash tizimlari faoliyat ko`rsatmoqda. Buyuk Britaniyada ham bir necha milliy sertifikatlash tizimlari faoliyat ko`rsatadi. Bular ichida Britaniya instituti tomonidan yaratilgan BSI tizimi eng yirik xisoblanadi. Bu tizim aloxida milliy standartga tegishli belgiga egadir. Mahsulotni sertifikatsiyalash tartibi Frantsiya va Germaniyadagi tartib bilan bir xil. BSI ruxsatisiz korxonalar mahsulotlarini o`zgartirishlari mumkin emas. Mahsulot tarkibidagi o`zgarishlar bir necha tajribalardan so`ng, QUAD ruxsati bilan kiritiladi. Litsenziyaning muddati bir yil, keyin esa uning muddati uzaytirilishi kerak. Britaniya tizimi 250 dan ortiq milliy standartlarni qamrab oladi, milliy va xorijiy firmalarga mingdan ortiq litsenziyalar berilgan. BSI muntazam ravishda sertifikatsion mahsulotlar ro`yxatini chop etadi hamda haridorlar uchun qo`llanma nashr etib boradi, unda har bir milliy standart bo`yicha berilgan sertifikat haqida ma`lumot beriladi. AQSHda, Garbiy Yevropadan farqli ravishda, sertifikatlash qoidasi yoki sertifikatsiya bo`yicha birorta milliy tashkilot yo`q. Har hil ishlab chiqaruvchilar assotsiatsiyalari va xususiy kompaniyalar uchun yuzlab tizimlar mavjud. Xuddi shunday holat standartlashtirishga ta`luqli, ya`ni standartlarni har hil statusga ega bo`lgan yuzlab tashkilotlar ishlab chiqadi. SHuning uchun mavjud bo`lgan sertifikatsion tizimlar

uchun umumiy kriteriyalarni yaratish bo`yicha harakatlar qilinmoqda. SHu maqsadda sinov laboratoriyalarining milliy akkreditatsiya tizimi yaratilgan va sertifikatsion tizimlarni registratsiya qilish tizimlari yaratilmoqda. AQSHda Sug`urta kompaniyalar milliy laboratoriyasi, Amerika gaz sanoati korxonalari laboratoriyasi, Nebraska shtatidagi qishloq xo`jaligi texnikasini sinash markazi qoshida yaratilgan sertifikatlashtirish tizimlari katta obro`ga ega. Ular bilan bir qatorda 2000 dan ortiq tijorat sinov laboratoriyalari mahsulotning keng assortimentini standart talablariga muvofiqligini sinash bo`yicha o`z xizmatlarini taklif qiladilar. Sertifikatlashtirishni amalga oshiriladigan standartlar sifatida Amerika standartlar instituti UL standartlari, yong`indan saqlash Milliy assotsiatsiyasi standartlari va boshqalar xizmat qiladi. AQSHda me`yoriy xujjatlar talablarini xisobga olmagan xalqaro standartlar va boshqa mamlakatlarning standartlari sertifikatsiya o`tkazish uchun qabul qilinmaydi, ya`ni import qilinadigan mahsulotning ma`lum diskriminatsiyasi mavjud. Yaponiyada 1949 yilda mamlakat olimlari va muxandislari uyushmasi qoshida sifatni nazorat qilish muammosini o`rganish bo`yicha maxsus guruh tashkil qilingan. O`tgan asrning 60-yillarining oxirida esa mamlakatda ishlab chiqarishda sifat nazorati to`la hajmda tatbiq etilgan. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini ta`minlashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: - korxona barcha bo`linmalari va hamma xodimlari ishtirok etadigan mahsulot sifatining to`la nazorati; - sanoat tarmoqlari bo`yicha mahsulot sifati nazorati sohasida o`qitish; - sifat to`garaklari faoliyati; - sifat nazoratining statistik usullarini qo`llash; - sifat g`oyalarini targ`ibot qilish bo`yicha milliy kompaniya. Yaponiyada sertifikatlashtirishga yapon tovarlarining yuqori sifat darajasini ta`minlash va jahon bozorida ular raqobatbardoshligini oshirish vositasi sifatida qaraladi.

Sanoat standartlashtirish qonunida mahsulotni yapon industrial standartlari JIS talablariga muvofiqligi belgisi bilan tamg`alash ko`rsatilgan. U mamlakatda sanoat standartlarini ommalashtirishning samarali vositasi bo`lib xizmat qiladi, hamda firmalar darajasida sifat nazorati usullarini tarqalishiga ko`maklashadi. JIS belgisidan foydalanish xuquqini sanoatning tegishli tarmoq vazirliklari beradi. Muvofiqlik belgisi ikki “A” va “V” shaklda bo`ladi, ular mahsulot va texnologik jarayonlarni milliy standartlarga muvofiqligini aniqlash uchun qo`llanadi. Xukumat JIS belgisi bilan tamg`alangan mahsulot va texnologik jarayonlar sifatini kafolatlaydi. 1980 yilgacha xorijiy ishlab chiqaruvchilarga JIS belgisini qo`llash man etilar edi. Keyinchalik xorijiy yetkazib beruvchilar yapon ishlab chiqaruvchilari bilan bir qatorda sertifikatlashtirish protsedurasida qatnashish xuquqiga ega bo`ldilar. JIS moslik belgisi bilan bir qatorda Yaponiyada ishlab chiqarilgan oziq-ovqat, qishloq xo`jaligi va baliq mahsulotlari uchun JAS belgisi qabul qilingan. U oziq- ovqat, qishloq va o`rmon xo`jaligi mahsulotlarini moslik markirovkasi va standartlash Qonuni asosida kiritilgan. Sertifikatlash tizimlari Yaponiya iqtisodiyoti tarmoqlarini mashinasozlik, elektrotexnika, kimyoviy sanoat va boshqa hamma sohalarini qamrab oladi. 1983 yilning mart oyida Yaponiya va chet el ishlab chiqaruvchilari uchun markalangan mahsulotni ishlab chiqarish xuquqini beradigan 16000 va 20000 mos ravishda litsenziyalar berilgan. Xozirgi vaqtda sanoati rivojlangan mamlakatlarda sertifikatlash jarayoni hamma jabxalarga kirib bormoqda. Buni quyidagi ikki omil bilan izoxlanadi: - iste`molchiga mahsulot sifatining mustahkam darajasini kafolatlashga intilish; - tashqi va ichki bozorlarda yuqori raqobatbardoshlikni ta`minlash. Agar raqobatchilardan biri u chiqargan mahsulot sertifikatlashdan o`tganligini ma`lum qilsa, boshqa raqobatchi firmalar shu on bunday chora-tadbirlarni bajarishga majbur bo`ladilar.

Adabiyotlar: 1. Basovskiy L. Ye., Protas ь ev V. B. Upravlenie kachestvom: Uchebnik. – M.: INFRA – M, 2001. –212 s. 2. Ilenkova S.D. i dr. upravlenie kachestvom. –M.: izdatelskoe ob`edinenie «YuNITI», 1999. 3. ISO 9001 Razrabotka, vnedrenie, sertifikatsiya, uluchshenie sistem ы menedjmenta kachestva. Prakticheskoe rukovodstvo dlya spetsialistov po kachestvu. S-Peterburg. OOO “Izdatel ь stvo Forum Media”, avgust 2006 g. 4. Kanji J.K. An innovative approach to make ISO 9000 standards more effective // Total Quality Management. Vol.9. №1. 1998. pp. 67-78. 5. Lee-Peng Tan. ISO 9000: The answer for total quality management implementation? The Malaysian case. // Total Quality Management. Vol.12. №2. 2001. pp. 223-229 6. Mazur I.I. Upravlenie kachestvom: Ucheb. posob. - M.: Omega-L, 2005. - 400 s. 7. Mezher T., Ramadan H. The costs and benefits of getting ISO 9000 certification in the manufacturing sector in Saudi Arabia. Quality Assurance. №6 1999. pp. 107-122. 8. Peregudov V.L va boshq. Maxsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. T.: “Moliya”, 2002.

Похожие

O'zbekistonda sertifikatlashtirish tizimi va tartibi

Turizm xizmatlarini litsenziyalashtirish, sertifikatlashtirish va standartlashtirish

Mahsulotlar sertifikatsiyasi va uning nazorati

O’zbekiston Respublikasi sertifikatlashtirish milliy tizimi, milliy idoralar va ularning vazifalari

Sifat kategoriyasi va sertifikatsiyalashtirish tarixi