Корхоналарнинг рақобатбардошлиги ва уни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш ва таҳлил қилиш йўллари - Экономика - Рефераты

Корхоналарнинг рақобатбардошлиги ва уни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш ва таҳлил қилиш йўллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

228.5 KB

Корхоналарнинг рақобатбардошлиги ва уни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш ва таҳлил қилиш йўллари Режа: 1. Корхонада рақобатбардошликнинг мазмуни ва шакллари ҳамда уни таъминлашнинг аҳамияти 2. Рақобатбардошликнинг ўзига хос хусусиятлари ва уни баҳолашда бошқарув таҳлилининг вазифалари 3. Корхона рақобатбардошлигини таъминлашда иш ҳажми, сифат ва баҳо омилларининг ўзаро боғлиқлиги

Иқтисодий таҳлилнинг муҳим вазифаларидан бири шу тадбиркорларнинг рақобатбардошлигини баҳолаш ва таҳлил қилиш йўлларини ишлаб чиқишдан иборатдир. Аммо, бу масала иқтисодий ва молиявий таҳлилга оид адабиётларда 1 етарли даражада ёритилмаган. Бу соҳа ҳозирги замон талабидан келиб чиққан ҳолда, кам тадқиқ қилинган. Тадқиқотлар кўрсатдики, рақобатбардошликни таҳлил қилганда, икки нарсага аҳамият бериш лозим. Биринчидан, тадбиркор фаолиятининг рақобатбардошлиги ва иккинчидан, унинг ишлаб чиқараётган (сотаётган) товари (иш, хизмати) рақобатбардошлигидир. Аммо, бу масала ҳам иқтисодий адабиётларда алоҳида қаралмаган. Шу туфайли уларнинг мазмунига алоҳида аҳамият бериб, унинг таърифини келтиришни мақсадга мувофиқ деб топдик. Тадбиркор фаолиятининг рақобатбардошлиги деганда, рақобатбардош субъектларга нисбатан фаолиятининг кенг кўламлилиги ва истиқболлилиги, харажатларни мақсадга мувофиқ йўналтириб, кўпроқ фойда олиш қобилиятининг кучлилиги тушунилади. Ҳар бир тадбиркор кенг кўламда фаолият кўрсата олсагина, рақобатбардошли бўлади. Энг муҳими, у бошлаган фаолият бугунги кун натижаси билан чекланиб қолмаслиги керак. Албатта, келажак истиқболини 1 Абдуллаев Ё., Каримов Ф. Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари: 100 савол ва жавоб. – Т.: Меќнат, 2000, Абдуллаев Ё. Бозор иљтисодиёти асослари: 100 савол ва жавоб. – Т.: Меќнат, 1997; Отахонов Ф., Эрназаров У. Хусусий тадбиркорлик. Т.: Адолат, 1995; Fуломос С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. Т.: Шарљ, 2002.; Тухлиев Н., Њлмасов А. Ишбилармонлар луђати. Т.: Љомуслар Бош таќририяти, 1993.; Хњжаев Э. ва бошљалар. Тадбиркорлик ва бизнес асослари. Самарљанд, 1997. Абдукаримов И.Т. ва бошљалар. Матлубот кооперациясининг хњжалик фаолиятини анализ љилиш. Т.: Њљитувчи, 1989. Курс экономического анализа. Под ред. М.И.Баканова, А.Д.Шеремета. М.: Финансы и статистика, 1984. Барингольц С.Б. Экономический анализ деятельности предприятий и объединеней. М.: Финансы, 1975. Кравченко Л.И. Анализ хозяйственной деятельности в торговле. Мн.: Вышэйшая школа, 1995. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Мн.: ООО «Новое знание», 2000. Ергешев Е. Иљтисодий ва молиявий таќлил. Т.: Молия, 2000. Абдуллаев Ё., Иброќимов А., Раќимов М.Иљтисодий таќлил. Т.: Меќнат, 2001. Шеремет А.Д. Комплексный экономический анализ деятельности предприятия (вопросы методологии). М.: Экономика, 1974. Пардаев М.Љ., Исроилов Б.И. Иљтисодий таќлил I - II -љисмлар. Т.: «Иљтисодиёт ва ќуљуљ дунёси» нашриёт уйи, 2002.ва ќ.к.

кўзда тутган, унга мўлжалланган бўлиши лозим. Масалан, тадбиркор тегирмонга эга. У ерда ун ишлаб чиқаради ва сотади. Кўлами кенгроқ бўлиши учун тадбиркор, энг аввало, шу тегирмондан ишлаб чиқарадиган ундан нон ишлаб чиқаришни йўлга қўйса ва шу нонни сотиш учун бир қанча ҳудудларда савдо дўконини ташкил қилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Иккинчидан эса, ун ва нон ишлаб чиқариш истиқболли соҳа. Ҳамиша истеъмол қилиниб туриладиган маҳсулотлардир. Аммо бошқа рақобатчиларига нисбатан ўз маҳсулотининг сифатини ошириши ва нархини ҳаддан зиёд кўтариб юбормаслик чораларини кўриши керак. Шундагина у, рақобатбардош ва рақобат майдонида инқирозга учрамайдиган бўлади. Иккинчи йўналиш, бу тадбиркорнинг товари (иши, хизмати) рақобатбардошлигидир. Бу тушунчага қуйидагича таърифни тавсия қиламиз. Тадбиркор товари (иши, хизмати) рақобатбардошлиги деганда, рақобатдош субъектлар товари (иши, хизмати)нинг сифати ва нархига нисбатан истеъмолчига (харидорга) қулайлиги, унга кетадиган харажатларнинг самарадорлиги ва шу товардан оладиган фойданинг кўплигини таъминловчи омиллар тизими тушунилади. Аммо, шуни таъкидлаш жоизки, ҳозирги ўтиш иқтисодиёти шаро- итида мамлакатимизда эркин рақобат муҳити тўлиқ яратилди, деб бўлмай-ди. Чунки бу жараён ҳам маълум шаклланиш даврини ўтамоғи лозим. Тадқиқотлар кўрсатадики, бозор муносабатлари шароитида рақобатнинг бир қанча шакллари мавжуд экан. Улар ҳақида хорижий ва мамлакатимиз олимлари томонидан яратилган асарларни 2 ўрганиб, шундай хулосага келдикки, Ўзбекистонда унинг ҳозирги ўтиш иқтисодиёти 2 Стоянов Е.А., Стоянова Е.С. Экспортная диогностика и аудит финансово- хозяйственного положения предприятия. - М.: НКЦ «Перспектива», 1992; Расулов М.Р. Бозор иљтисодиёти асослари. Т.: Ўзбекистон, 1999; Волжин И.О., Эргашбоев В.В. Молиявий таќлил. Т.: «Иљтисодиёт ва ќуљуљ дунёси» нашриёт уйи, 1998; Ќасанов Н., Нажбиддинов С. Корхона молиявий ќолатини баќолаш: муаммолар ва уларни ќал љилиш. Т.: «Иљтисодиёт ва ќуљуљ дунёси» нашриёт уйи, 1999; Мисаков В.С. Анализ конкурентоспособности фирмы. - М.: Финансы и статистика, 1998; Савицкая Т.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск. ООО «Новое знание», 2000. ва ќ.к.

шароитида учта шакли мавжуд: такомиллашган, олигополлашган ва монополлашган рақобатлар (8.1-чизма). Рақобат шакллари Такомиллашган Олигополлашган Монополлашган Бу эркин рақобат бўлиб, унда бозордаги товарни ишлаб чиқариш ва сотишда бир қанча бир хил мавқега эга бўлган корхоналар (фирмалар) иштирок этади. Бу маълум даража- да чегараланган рақобат бўлиб, унда бозордаги товарни ишлаб чиқариш ва со- тишда озчиликни ташкил қиладиган бир қанча йирик корхоналар (фирмалар) иштирок этади. Бунда бозорни битта йирик корхона эгаллаган бўлади ва бир хил товарни 100 фоиз ишлаб чиқариб сотишда ўзи назорат ва ҳукумронлик қилади. 8.1-Чизма. Рақобатнинг шакллари Рақобатнинг бу хусусиятларидан кўриниб турибдики, у бозор муносабатлари шароитида иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи асосий куч сифатида намоён бўлади. Шу туфайли ҳозирги ўтиш даврида давлатнинг асосий функцияларидан бири мамлакатимизда эркин рақобат муҳитини яратишдан иборатдир.

Эркин рақобат, энг аввало, иқтисодиётнинг қуйи бўғинида, яъни фирма, корхоналар ва корпорациялар каби хўжалик юритувчи субъектлар ўртасида яратилмоғи лозим. Бу эса, ўз навбатида айнан иқтисодиётнинг шу қуйи бўғинида хўжалик фаолиятини чуқур таҳлил қилишни тақозо қилади. Аммо иқтисодий таҳлилнинг шу эркин рақобат шароитига мос бўлган назарий ва методологик асоси, айниқса корхоналарнинг рақобатбардошлигини баҳолаш ва таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган жиҳатлари кам тадқиқ қилинган. Иқтисодий таҳлилнинг, ҳозирги мураккаб вазиятда, асосий вазифаси, турли усулларни қўллаб корхоналарни банкротликдан, синишдан сақлаб қолишни таъмиинлаш ва уларнинг рақобатбардошлигини мустаҳкамлаш учун тегишли йўл-йўриқ кўрсатишдан иборатдир. Бу эса, тадбиркорлик субъектлари фаолиятини таҳлил қилишнинг аниқ вазифасини ва уни амалга ошириш усулларини белгилаб олишни тақозо қилади. 8.2. Рақобатбардошликнинг ўзига хос хусусиятлари ва уни баҳолашда бошқарув таҳлилининг вазифалари Бозор муносабатларининг шаклланиши олдин дуч келмаган бир қанча жараёнларни вужудга келтиради ва келтирмоқда. Булар жумласига рақобат муҳити, рақобатбардошлик, банкротлик, иқтисодий ночорлик, корхонанинг синиши каби тушунчаларни киритиш мумкин. Улардан бири корхоналарнинг рақобатбардошлигидир. Бу жараён ўз навбатида иқтисодий эркинлик билан бирга эркин рақобат муҳитини ҳам яратишни тақозо қилади. Эркин иқтисодиёт йўқ жойда эркин рақобат, эркин рақобат йўқ жойда эса эркин иқтисодиёт бўлмайди. Шу туфайли бу жараённи амалга ошириш учун комплекс тадбирларни ишга солишни тақозо қилади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ҳар бир янги жараённи амалиётга жорий қилиш учун олдин унинг назарияси ишлаб чиқилиши лозим. Аммо Ўзбекистонда рақобат муҳитини яратиш, эркин рақобат шароитида ҳар бир хўжалик субъектининг табиати қандай бўлиши хусусида ўзимизга хос назарий концепция яратилган эмас. Биз эркин рақобатни бозор муносабатлари тараққий этган мамалкатларда қандай бўлса шундай тушунмоқдамиз. Бироқ, Ўзбекистон ўзига хос тараққиёт йўлига, ўзига хос минталитетига, қадриятига, урф-одатларига эгаки, булар эркин рақобатни ҳам ўзига хос бўлишини тақозо қилади. Бу эса, ўз навбатида, эркин рақобатнинг Ўзбекистонга хос назарий асосини яратиш заруриятини туғдиради. Корхоналар фаолиятида иқтисодий эркинликнинг таъминланиши эркин рақобат муҳитини шакллантиради. Бу учун эса корхоналарда давлат буюртмаси, уни бошқаришда ва назорат қилишда давлатнинг аралашуви камроқ бўлмоғи лозим. Бу борада жуда кўп ишлар қилинмоқда. Жуда кўп тадбирларни тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар, тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг эркинлигини кафолатловчи бир қанча қонунлар қабул қилинди. Бу қонунлар ва меъёрий ҳужжатларнинг ҳаммаси мамалкатимизда рақобат муҳитини яратишга қаратилмоқда. Ҳақиқатда эркин рақобат муҳити яратилса, бу бир қанча муҳим қануниятларни амалга оширади ва тартибга солади. Булар жумласига товарларнинг жойланиши, нархнинг маълум меъёр даражасига келиши, унинг доимий равишда ошиб боришига барҳам бериши, талабга қараб худудлар бўйича жойланиши, ишлаб чиқариш ва сотиш ўртасидаги мутаносибликни назорат қилиши кабиларни киритиш мумкин. Зеро, бозор муносабатлари шароитида ҳар бир тадбиркор рақобат майдонида фаолият кўрсатади. Рақобат майдони - у ҳалол-покиза яшаш, ўзининг маҳсулот (иш, хизмат) сифати ва самарадорлигини ошириш натижасида ғалаба қилиш учун кураш майдонидир. Бу майдонда ҳар бир тадбиркор рақибининг, яъни рақобатчининг шаънига, нуфузига тегмаган

ҳолда ўзининг товари (иш, хизмати)ни харидоргир қилиб ўз иқтисодиётини тиклаб товарининг ҳам, ўзининг ҳам рақобатбардошлигини таъминлашга эришмоғи лозим. Рақобатбардошлик корхонанинг қандай рақобат муҳитида фаолият кўрсатаётганлигига боғлиқ. Биз юқорида ўзимизга хос рақобат муҳити ҳақида гапирган эдик. Бу ўзига хослик, албатта, ўз-ўзидан пайдо бўлган эмас. Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг ўзига хослиги, унинг эркин рақобат муҳитига таъсири, бизнинг фикримизча, қуйидагиларда намоён бўлади. Биринчидан, мамлакатимизда эркин рақобат субъектларининг шаклланиши асосан хусусий мулк негизида эмас, балки давлат мулкини хусусийлаштириш эвазига амалга оширилганлигидир. Бу корхоналар қаттиқ режа асосида фаолият кўрсатишга мослашган корхоналар эди. Уларни бозор шароитига кўниктириш, албатта, унчалик осон иш эмас. Шу туфайли уларнинг кўпи инқирозга учраб синиб бормоқда. Иккинчидан, корхоналар хом ашё, ускуналарни қатий фонд асосида олишга одатланган бўлиб, ишлаб чиқарган товарларини давлат буюртмаси асосида тақсимлар эди. Унда эркин сотиш, харидорни топиш, маркетинг хизмати каби бозор муносабатлари тамойилларига асосланмас эди. Бу тамойилларнинг жорий қилиши ҳам кўплаб корхоналарнинг ўз ўрнини топиб кетиши учун тажриба етишмаслиги туфайли катта қийинчиликларга дуч келмоқда. Учинчидан, олдин товар олишда олдиндан тўлаш усули кам қўлланилар эди. Ишлаб чиқарувчи корхоналарга савдо корхоналари томонидан товарни сотиб пулини тўлашдек савдо хизмати кўрсатилар эди. Энди эса, ҳар қандай товар учун олдин пули тўланиб кейин сотиб олинадиган бўлди. Бу жараён ҳам бозор тизимидаги барча хўжалик юритувчи субъектларни молиявий жиҳатдан барқарор ва мустаҳкам бўлишини тақозо қилмоқда.

Тўртинчидан, ўзимиз ишлаб чиқарган товарлар омборларда қолиб, четдан жуда кўп сифатсиз товарлар кириб келди ва улар ўзимизнинг товаримизни касодга ўчратди. Бу жараён товаримизнинг сифатсизлигидан ёки харидор талабидан ортиқчалигидан эмас, балки бозор муносабатлари шароитида фаолият кўрсатиш сир-асрорларини билмаслик оқибатида келиб чиқмоқда. Бешинчидан, бу юқорида қайд қилинган омиллар натижасида, ўзимизда ишлаб чиқарилган товарларнинг сотилмаслиги оқибатида жуда кўп ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган тадбиркорлар, корхона ва фирмалар ўз фаолиятини тухтатишга мажбур бўлдилар. Бу эса, жуда кўп корхоналарнинг рақобатда бой берганлигидан эмас, балки бозор муносабатларига мослаша олмаганлиги натижасида инқирозга учраб, синиб кетишига сабаб бўлмоқда. Бу ҳолатлардан кўриниб турибдики, бозор муносабатларининг тўлиқ амал қилиши учун эркин рақобатни таъминловчи жуда кўп тадбирларни амалга ошириш лозим экан. Бу тадбирлардан бири, корхонанинг ишлаб чиқарадиган товарини (иш, хизматини) чуқур таҳлил қилиб, уни бозорга, истеъмолчига, харидорга мослаштириш йўлларини кўрсатиб беришдан иборатдир. Бу, энг аввало, иқтисодий таҳлилнинг муҳим вазифаларидан бири тадбиркор товари (иши, хизмати)нинг истеъмолчига (харидорга) қулайлигини аниқлаш ва баҳолаш йўлларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этишни тақозо қилади. Бу эса бир қанча йўналишларда амалга оширилади. Буларга техник йўналиш, иқтисодий, эргономик, эстетик, меъёрий йўналишларни киритиш мумкин. Товар (иш, хизмат)нинг харидорга қулайлигини аниқлашда қўлланиладиган техник йўналишга унинг техник хусусияти, қўлланилиш соҳаси, яроқлилик ва кафолат муддатлари, сифати каби истеъмол қийматини оширувчи омиллар киради. Товарнинг иқтисодий қулайлиги, унинг баҳоси, маълум муддатда ёки ишлатиш давомида бепул таъмирлаб бериши ёки кафолат муддатида

бепул эҳтиёт қисмларни алмаштириб бериши, ишлатиш давомида (кафолат муддатидан кейин ҳам) унга сервис хизматини кўрсатиш тартиби, харидорнинг иқтисодий имконияти, мазкур товарнинг унга нархи ва сифати жиҳатидан мос келиши, ушбу товарнинг харидорлар ижтимоий қатламига, касбий йўналишига мос келиши каби омилларни ўз ичига олади. Товар (иш, хизмат)нинг харидорга қулайлигининг эргономик йўналишига унинг одам организмига мослиги, саломатлигига хавфсизлиги, таркибида табиий ва сунъий тола (материаллар)нинг улуши каби омилларни киритиш мумкин. Харидорга (истеъмолчига) товарнинг эстетик йўналиши ҳам муҳим аҳамиятга эга. Буларга унинг ташқи кўриниши, безакларнинг бежиримлиги, ўлчамининг мослиги, дид билан безатилганлиги каби омилларни киритса бўлади. Ҳозирги пайтда истеъмолчилар ҳуқуқидан келиб чиқиб ҳар қандай товарнинг меъёрий ҳужжатларга, стандартларга (андозаларга) тўғри келишини таъминлашга катта эътибор берилмоқда. Бу бўйича Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 28 ноябрда қабул қилинган «Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилишда жамоатчилик иштиокини кенгайтириш чора- тадбирлари тўғрисида» каби бир қанча қарорлари қабул қилинди ва уларда товарнинг манбаси қаердан чиқишлигидан (четникими, ўзимизда ишлаб чиқарилганми) қатъий назар, давлат тилида сертификатнинг бўлиши кўзда тутилган. Товар (иш, хизмат)нинг ушбу йўналишлари тўғрисидаги маълумот статистик ва бухгалтерия ҳисоби ёки ҳисоботларида ўз аксини топган эмас. Шу туфайли бу кўрсаткич ва омилларни тадбиркорлик субъектида фаолият кўрсатувчи маркетолог ва менежерлар махсус ўрганиш, кузатувлар олиб бориш ва уларнинг натижаларини бошқарув ҳисоби ва ҳисоботида қайт қилиб бориш тартибини йўлга қўйиши лозим. Тадбиркорнинг рақобатбардошлиги, бу оддий тадбирлар билан таъминланмайди. У жуда кўп сай ҳаракатларни, тадбирларни амалга оширишни талаб қилади.

Кўриниб турибдики, товарларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш катта тадбирлар мажмуасини талаб қилар экан. Бу эса бошқарув таҳлили олдига ўта муҳим ва янги вазифаларни юклайди. Иқтисодий таҳлилнинг таркибий қисми бўлган бошқарув таҳлили эркин рақобат ҳукм суриб турган бозор муносабатлари шароитида тадбиркорларнинг рақобатбардошлигини таъминлаш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириши лозим: *0 рақобатбардошликни таъминловчи йўналишларни аниқлаш ва уларни баҳолаш учун тегишли тадқиқ олиб бориш; *1 рақобатбардошликни ифодаловчи кўрсаткичлар тизимини ишлаб чиқиш ва уларни баҳоловчи рақамлар ва ахборотлар билан таъминлаш; *2 рақобатбардошликни таъминловчи ижобий ва салбий омилларни аниқлаш ва ижобийларини такомиллаштириш, салбийларини бартараф қилиш йўлларини ишлаб чиқиш; *3 барча кўрсаткичлар ва омиллар тизимини ўзида ифода этадиган рақобатбардошликни ифодаловчи ягона (комплекс) кўрсаткични аниқлаш ва у орқали мазкур кўрсаткичнинг қатор даврлар мобайнида ўзгариш тенденциясига баҳо бериш; *4 барча ахборотларни жамлаб тадбиркорнинг ва у ишлаб чиқариб сотаётган товари (иш, хизмати) рақобатбардошлигини таъминловчи чора- тадбирларни ишлаб чиқиш ва ниҳоят, уни яхшилаш бўйича тегишли бошқарув қарорларини қабул қилиш. Ушбу талаблардан келиб чиқиб бошқарув таҳлилининг аниқ вазифасини белгилаб олиш мумкин. Бунга қуйидагилар киради: 1. Истеъмолчилар, яъни харидорларнинг талаб ва эҳтиёжларини ўрганиш. Бунда харидорларнинг пул даромади, касбий йўналиши, миллий таркиби, мавсумнинг ўзгариши каби бирқанча йўналишлар кўриб чиқилади ва булар бўйича аниқ маълумотлар тўпланади. 2. Бозорнинг ҳолатини ўрганиш. Унинг хизмат қилиш салоҳиятини, аҳолининг жалб қилинганлиги ва айнан тадбиркорнинг товарига ўхшаш

товарларнинг рақобатчилари томонидан қандай сотилаётганлиги, уларнинг сифати, нархи ўрганилади. 3. Тадбиркор рақобатчилари тўғрисида тўлиқ маълумотлар йиғилади ва уларни мазкур тадбиркор фаолиятидаги рақобатбардошликни ифодаловчи кўрсаткичлар билан солиштирилади, товар (иш, хизмат)нинг жозибаси, сифати ва нархи инобатга олиниб шу соҳа бўйича тегишли тўхтамга келинади. 4. Ушбу 1-3 бандлардаги тўпланган ахборотлар асосида тадбиркор ўзи ишлаб чиқараётган товарининг, бажараётган ишининг ва кўрсатаётган хизматининг рақобатбардошлигини таъминлаш учун тегишли чора- тадбирлар ишлаб чиқади. Бу чора-тадбирларда юқорида таъкидланган истеъмолчига (харидорга) қулай бўлишнинг йўналишларини такомиллаштириш бўйича иш олиб боради. Бунда: 4.1. Товар (иш, хизмат)нинг техник йўналиши бўйича барча омиллар ўрганилиб, уларнинг такомиллашиш чораларини кўради. 4.2. Товар (иш, хизмат)нинг иқтисодий йўналишида асосий эътибор кам харажат эвазига юқори фойда олишни, унинг сифатини бузмаган, жозибасини оширган ҳолда эришишга қаратилган бўлади. 4.3. Товар (иш, хизмат)нинг эргономик йўналишида одамалрнинг саломатлигига салбий таъсир қилмайдиган, улардан фойдаланишнинг қулайлиги, хавфсизлиги каби ҳолатларни таъминлайдиган жиҳатларига катта аҳамият берилади. 4.4. Товар (иш, хизмат)нинг эстетик йўналиши ҳам унинг рақобатбардошлигини таъминловчи муҳим омил эканлигини инобатга олиб, рақобатчилар товари (иш, хизмати)га нисбатан жозибали қилиб кўрсатишга ҳаракат қилинади. Агар лозим топилса уни реклама қилишнинг ҳам самарали йўллари ва усулларини ҳам ахтариб топиш чораларини ишлаб чиқади. 4.5. Барча талабларни ўзида мужассам этадиган товарнинг меъёрларга, сертификатга тўғри келиши, айнақса, унинг давлат тилида ҳар бир товарда

ифода этилишини таъминлайди. Зеро, товар қулайликларининг ҳамма жиҳатларини кўрсата оладиган ёзувни илова қилиш ҳам ушбу товарнинг рақобатбардошлигини таъмин этишга хизмат қилади. 5. Ҳар бир товар ва товар гуруҳларининг рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичларнинг солиштириладиган рақамлардаги мутлоқ (нисбий) миқдори аниқланади. 6. Тадбиркор товари ва фаолияти рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичларни бошқа рақобатчилар кўрсаткичлари билан солиштирилади ва уни мустаҳкамлаш бўйича тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқилади. Бошқарув таҳлилининг ушбу вазифаларини бажариши бир қанча қўшимча тадбирларни амалга оширишни тақозо қилади. Буларга қуйидагиларни киритиш мумкин: *5 ишлаб чиқариладиган товарга (иш, хизматга) талабнинг ҳажмини, харидорларнинг тўлов қобилиятини, истеъмолчиларнинг таркибини ўрганиш; *6 бозор сегментини ўрганиш, харидорларнинг касбий, миллий, жинсий, ёши жиҳатидан таркибини аниқ белгилаш; *7 маҳсулотининг рақробатбардошлигини сифатини, нархи ва ҳажми жиҳатидан аниқлаш; *8 маҳсулотни сотишни кенгайтириш учун қўшимча бозорларни ахтариб топиш ва унинг салоҳиятини белгилаш усулларини кўрсатиш; *9 маҳсулотни сотиш ҳажмига таъсир қилувчи барча омилларни аниқлаш ва уларни ҳисоблаб топиб тегишли хулосалар чиқариш ҳамда сотиш ҳажмини кўпайтириш бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқиш. Бошқарув таҳлилининг ўзига хос хусусияти шундаки, у корхона раҳбари, эгасига, уларнинг талабидан келиб чиққан ҳолда хизмат қилади. Талабгарга нима зарур бўлса ўша жараённи ўрганиш ва тегишли хулоса чиқариб бошқарув қарорларини қабул қилишдек кенг қамровли иқтисодий ишни бажаришда бошқарув таҳлилидан фойдаланилади. Бир сўз билан

айтганда, бошқарув таҳлили бошқарувчининг бошқарув қарорларини қабул қилишда муҳим дастаклардан бири бўлиб ҳисобланади. 8.3. Корхона рақобатбардошлигини таъминлашда иш ҳажми, сифат ва баҳо омилларининг ўзаро боғлиқлиги Бозор муносабатлари шароитида тадбиркорлик субъектлари фаолиятининг ривожланиши билан бирга, эркин рақобатнинг вужудга келиши ва бозорни тартибга солиб турувчи унсур сифатида амал қилиши муқаррар. Аммо иқтисодий адабиётларда бу масала етарли даражада ёритилган эмас. Айниқса, тадбиркор фаолияти ва товарининг рақобатбардошлигини баҳолаш ва таҳлил қилиш масаласи умуман қараб чиқилмаган. Шу туфайли ишда мазкур масалаларга алоҳида аҳамият берилмоқда. Бунинг яна бир жиҳати шундаки, бозор тизимида унинг унсурлари тўлиқ ишлашга тушгач, тадбиркор ўзининг рақобатбардошлигини таъминламаса, унинг синиши, инқирозга учраши табиий. Тадбиркор ўзининг рақобатбардошлигини аниқлаш учун эса, уни баҳолаш ва таҳлил қилиш йўлларини яхши билиши лозим. Бозор тизимида ўзининг рақобатбардошлигини таъминлаши учун тадбиркор қуйидаги учта, энг муҳим унсурларни кўпайтириб туришдан манфаатдор. Буларга: 1. Иш ҳажми, яъни маҳсулот ишлаб чиқаришни, иш бажаришни ва хизмат кўрсатишни кўпайтириш. 2. Агар имкони бўлса, товар (маҳсулот, иш, хизмат) баҳосини ошириш. 3. Ишлаб чиқараётган товар (иш, хизмат) сифатини ошириш. Ушбу унсурлар ўртасидаги боғлиқликни қуйидагича ифодалаш мумкин (8.2- чизма). Тадбиркорнинг

рақобатбардошлигини таъминловчи омиллар Иш ҳажми Сифати Баҳоси 8.2-Чизма. Тадбиркорнинг рақобатбардошлигини таъминловчи омилларнинг бир-бири билан боғлиқлиги Тадбиркорнинг рақобатбардошлигини таъминлашда асосий унсурлар ичида баҳо муҳим ўрин тутади. Аммо шуни эътироф этиш керакки, товар (иш, хизмат)нинг ҳажми ҳам, унинг сифати ҳам тадбиркорга бевосита боғлиқ. Аммо баҳо ҳамиша унинг хоҳиш-иродасига ёки саъй ҳаракатларига боғлиқ эмас. Уни бозорнинг қонунлари тартибга солади. Тадқиқотлар кўрсатдики, тадбиркор ўзининг баҳо сиёсатини шакллантиришда, унинг ўзгаришини кузатиб боришда бирқанча омилларга аҳамият бериши лозим экан. Буларга қуйидагилар киради: 1. Баҳонинг миқдори тадбиркор харажатини қоплайдиган ва маълум даражада унга фойда келтирадиган бўлиши. 2. Баҳонинг миқдори харидорни қочирмайдиган, яъни рақобатчиларининг маҳсулотига нисбатан унинг баҳоси озгина бўлсада камроқ белгиланиши. 3. Ушбу товар баҳоси бозор ва давлатнинг нархлаштириш сиёсатига зид бўлмаслиги, яъни тадбиркор фойдаси маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқаришни кўпайтириш ўрнига, фақат баҳони ошириш эвазига амалга ошмаслиги. Шу туфайли маҳсулот таннархига қўшиладиган максимал фойда миқдори билан ҳисобланганда, товар баҳосининг миқдори меъёрдан ошиб кетмаслиги лозим.

4. Мазкур товарга (иш, хизматга) бозор тўйинган бўлиб, унинг баҳоси пасайиш тенденциясига эга бўлганда, баҳонинг пасайиши таннархдан пастга тушиб кетадиган бўлса, мазкур товарни (иш, хизматни) ишлаб чиқаришни тўхтатиб, бошқа бозоргир товарни (иш, хизматни) ишлаб чиқаришга ўтиш, яъни фаолиятни зудлик билан ўзгартириш лозим. 5. Товарни харидор қанча кўп оладиган бўлса, шунга мос равишда унинг баҳосини пасайтириб бориш амалиётини қўллаш лозим. Бу харидорни баҳо сиёсати билан рағбатлантириш эвазига ўзига жалб қилади ва уларнинг сонини муттасил ошириб боради. Бу усул ҳам жаҳон амалиётида синалган бўлишига қарамасдан, бизда унга ҳали кенг кўламда ўтилган эмас. Баҳо сиёсати иқтисодий сиёсат тизимида ўта нозик сиёсатдир. Шу туфайли бозорни ўрганишда, талаб ва таклиф мувозанатини тузишда бу масалага алоҳида аҳамият бериши, тадбиркор ва унинг маркетологлари рақобатчи тадбиркорлар товарининг баҳосини, уларда қўлланилаётган баҳо сиёсатини яхши ўрганиб боришлари лозим. Бу ҳолат мазкур тадбиркорнинг рақобатбардошлигини таъминловчи асосий омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. Тадбиркор баҳо сиёсатини белгилашда фақат рақобатчилари томонидан ишлаб чиқиладиган товар (иш, хизмат)ларининг баҳоси билангина қизиқиб қолиши, уларнинг фақат баҳо сиёсатини ўрганиш билан эмас, балки шу ва бошқа ҳудудлардаги бозорлардаги ҳолатни ҳам ўрганиши лозим. Агар, бир маҳсулот бир бозорда бир хил баҳода сотилса, иккинчисида ундан юқори ёки паст бўлиши мумкин. Агар, шу бозорга товарни олиб бориб сотиш, ташиш харажатларини қоплаб кўпроқ фойда олишни таъминлайдиган бўлса, ўша бозорни ҳам эгаллашга ҳаракат қилиш мақсадга мувофиқ. Тадбиркор қанча кўп бозорни эгалласа, у шунча ўзининг яшовчанлигини ва рақобатбардошлигини таъминлаб боради. Бу учун тадбиркорда тегишли маълумотлар бўлишини тақозо қилади. Биргина Самарқанд ва Каттақўрғон шаҳарларидаги бешта бозордаги нархни олайлик. (8.1-жадвал).

8.1-Жадвал Самарқанд вилоятининг турли бозорларида тадбирокрлар томонидан сотилаётган товарларнинг 2003 йил 14 декабр ҳолатидаги баҳоси Товарларнинг Бозорларнинг номи номи Сиёб бозори Мармар бозори Дамари қ бозори Темирй ўл бозори Каттақўрғо н бозори 1. Мол гўшт, минг сўм 2,0-2,1 2,2-2,3 1,8-2,0 1,8-2,0 2,0-2,2 2. Картошка, сўм 100-150 110-165 90-110 90-120 90-130 3. Карам, сўм 140-170 150-180 120-150 120-150 100-140 4. Гуруч, сўм 300-450 350-450 300-450 350-550 300-400 Манба: Бозор маъмурияти маълумотномаси ва муаллифнинг шахсий кузатуви натижасида тузилди Бу ерда гўштнинг нархи 1,8 минг сўмдан 2,3 минг сўмгача, картошканинг нархидаги тофовут 90 сўмдан 165 сўмгача, карамнинг нархи эса 100 сўмдан 180 сўмгача, гуруч эса 300 сўмдан 500 сўмгача фарқ қилади. Тадбиркор қайси бозорда маҳсулотни сотишни шу маълумотлар асосида ўзи эркин танлайди ва ҳал қилади. 8.4. Корхонанинг баҳо сиёсати Рақобатбардошликни аниқлашдан олдин, тадбиркорлик субъектининг бозордаги баҳо сиёсатига алоҳида аҳамият бериши мақсадга мувофиқдир. Аммо бу тушунча иқтисодий адабиётларда ҳамон етарли даражада ишлаб чиқилмаган. Шу туфайли, муаллифларнинг турли қарашларини назарий жиҳатдан таҳлил қилиб, бу борадаги ўз тадқиқотимиз натижасини баён қиламиз.

Баҳо сиёсати деганда, тадбиркорнинг қисқа ва узоқ муддатли барча мақсад ва манфаатларини ўзида ифода этадиган, бозор табиатига мос келадиган, унинг яшовчанлиги ва рақобатбардошлигини таъминлайдиган, харажатларини қоплаб, маълум даражада фойда олишга эриштирадиган имкон қадар бозорни эгаллайдиган баҳо миқдорини белгилаши тушунилади . Кўриниб турибдики, баҳо сиёсати тадбиркорни тадбиркор қиладиган, унинг бозорни эгаллашида асосий дастак бўладиган, яшовчанлигини таъминлайдиган, рақобатбардошлигини оширадиган муҳим жараён экан. Баҳо ўзининг бирқанча хусусиятлари билан бозор муносабатлари қонуниятларини тартибга солади ва унинг қонуниятларига бўйсинади. Бу қуйидагиларда намоён бўлади. Биринчидан, баҳо тадбиркорнинг режада кўзда тутилган фойдасини таъминлашга хизмат қилади. Агар, у режада кўзда тутилган миқдорда бўлса, режадаги фойдани таъминлайди. Агар, ошиб кетса, мос равишда бир хил иш ҳажми билан кўп фойда олиши мумкин ва аксинча, камайиб кетса, режадаги маҳсулотни ишлаб чиқариб сотган билан кўзда тутилган миқдордан кам фойда олишга эришилади. Иккинчидан, бир хил товарлар бир хил сифатда бўлиб, баҳоси паст бўлса унга талабни кўпайтириб юборади, натижада, фақат баҳо омили натижасида унинг рақобатбардошлиги ошади. Учинчидан, баҳонинг ўзгариши бевосита талаб ва таклифнинг мувозанатига ҳам боғлиқ бўлади. Агар товарнинг баҳоси ҳаддан ташқари зиёт бўлса, унга қанча талаб ва эҳтиёж бўлишидан қатъий назар, ўз вақтида сотилмаслиги мумкин. Бу вазият мазкур товарнинг сунъий ортиқчалигини вужудга келтиради. Бу ҳолат эса баҳо омили натижасида тадбиркорга ҳам, жамиятга ҳам анча зарари тегади. Тўртинчидан, баҳо аҳоли фаровонлигининг, унинг реал даромадининг ошиши учун имкон яратади. Агар, маҳсулотнинг нархи аҳоли даромади билан мувофиқ келса, аҳоли қанча кўп даромад қилса, товар шунча кўп

сотилади ва аксинча. Шу туфайли аҳоли даромади даражасининг ўзгариши билан баҳонинг ўзгариши бир-бирига тўғри келиши лозим. Кўп ҳолларда аҳоли даромадининг асосий қисми бўлган иш ҳақи 20 фоиз оширилади. Баҳонинг ошиши ҳам шунга мос бўлса, уларнинг бир-бирига мувофиқ келганлигидан далолатдир. Агар, даромад 20 фоиз ошиб, баҳо 30 фоиз ошса, аҳолининг номинал даромади ошади, аммо реал даромади камаяди ва аксинча. Бешинчидан, давлат бюджетига тўланадиган солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг асосида ҳам баҳо ётади. Шу туфайли баҳонинг ошиши бевосита солиқнинг кўпайишига олиб келади ва аксинча. Аммо ҳамма давлат ҳам, жумладан, Ўзбекистон ҳам баҳонинг ошиши эвазига солиқнинг кўпайишига манфаатдор эмас. Чунки кучли ижтимоий сиёсат олиб бораётган мамлакатнинг бойиш йўли баҳонинг ўсиши эвазига амалга оширилмайди. Олтинчидан, баҳо бевосита олинган кредитларни ва товар учун тўланиши лозим бўлган қарзларни қоплаш имконини ҳам беради. Булар пулда ифодаланганлиги туфайли, тадбиркор учун маҳсулот ҳажмидан кўра баҳонинг миқдори муҳим бўлиб ҳисобланади. Шу ҳолатлардан ҳам кўриниб турибдики, тадбиркорнинг баҳо сиёсати фақат унинг манфаатинигина ифодалаб қолмасдан, аҳолининг ҳам, давлатнинг ҳам, бозорнинг ҳам манфаатларини ўзида мужассам этади. Шунинг учун тадбиркорнинг баҳо сиёсати бозор муносабатлари шароитида унинг рақобатбардошлигини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. 8.5. Корхонада товарнинг рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни аниқлаш йўллари Тадбиркор товари ва фаолияти рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичларни бошқа рақобатчилар кўрсаткичлари билан солиштиришда ва уни мустаҳкамалш бўйича тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқишда фақат

уларникига нисбатан яхши бўлишига эътиборни қаратиш билан чегараланиб бўлмайди, балки харидор (истеъмолчи) талабига мос келишига катта аҳамият берилади. Товарни (иш, хизматни) ишлаб чиқариш ва сотишдан пировард мақсад бу истеъмолчига қулай, маъқул бўлишни таъминлаш кўзда тутилади. Демак, шундай экан, унинг рақобатбардошлигини таъминлаш учун, энг аввало, ана шу истеъмолчи талабини инобатга олиш лозим. Бу эса ҳар бир тадбиркор фаолиятида маркетинг тадқиқотини ўтказишни, турли усул ва йўллар билан харидор талабини чуқур ўрганишни тақозо қилади. Табиийки, бу жараён маълум даражада қўшимча харажатларни талаб қилади. Бизнинг фикримизча, бозор муносабатлари шароитида харажат қилишдан чўчимаслик лозим. Энг муҳими, шу қилинадиган харажатларнинг мақсадга мувофиқлигини ва самарадорлигини таъминлашга асосий эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқ. Зеро, кўпгина муваффақиятларга ўз- ўзидан эришиб қолмайди. Бу, ўз навбатида, маълум даражада харажат қилишни талаб қилади. Лекин, қилинган харажатлар тадбиркорга бир неча бор кўп фойда билан қайтсагина унинг самарадорлиги таъминланади. Ҳар бир тадбиркор ана шу ҳолатга эришмоғи лозим. Иқтисодий таҳлилнинг энг муҳим вазифаларидан бири, тадбиркорлик субъектлари фаолияти ва товарининг рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар миқдорини аниқлашдан иборатдир. Ўзбекистонда тадбиркорлик субъектлари ва унинг рақобатбардошлигига бағишланган жуда кўп асарлар 3 чоп этилди ва этилмоқда. Аммо уларда рақобатбардошликни баҳоловчи, таҳлил қилиб тегишли хулоса чиқариш учун асос бўладиган миқдорий кўрсаткичлар деярли тадқиқ қилинмаган. Бироқ, бу борада жаҳон тажрибасига асосланган хорижий адабиётларда 4 тегишли тавсиялар келтирилган. 3 Ђуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. Ўљув љўлланма. Т.: Шарљ, 2002.; Абдуллаев Ё.А., Каримов Ф. Кичик бизнес ва тадбиркорлик асослари. Т.: Меќнат, 2000.; Хўжаев Э., Юсупова Р., Ражабов Э. ва бошљалар. Тадбиркорлик ва бизнес асослари. Самарљанд, 1997.; Тўхлиев Н., Ўлмасов А. Ишбилармонлар луђати. Т.: Љомуслар бош таќририяти. 1993, Мухаммедов М. ва бошљалар. Тадбиркорлик иљтисодиётининг асослари. Самарљанд, 1998 ва ќ.к. 4 Савицкая Т.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск. ООО «Новое знание», 2000. - 435-439 бетлар.

Жумладан, Г.В.Савицкая 5 тадбиркор товарининг рақобатбардошлигини аниқлаш учун рейтинг усулида баҳолашни тавсия қилади. Бу усул қуйидаги босқич бўйича амалга оширилади: 1. Ҳар бир йўналишни баҳоловчи алоҳида кўрсаткич. Буни аниқлаш учун қуйидаги формула тавсия қилинган: P q = ---------- x 100 Р 100 Бунда: q - товар рақобатбардошлигини белгиловчи ҳар бир йўналишни баҳоловчи алоҳида кўрсаткич; Р - ҳар бир йўналиш бўйича мазкур товарга тегишли кўрсаткич; Р 100 - истеъмолчи (харидор) эҳтиёжини тўла (100 %) қондириши учун ҳар бир йўналиш бўйича белгиланган меъёр. 2. Алоҳида бир-бирига боғлиқ йўналишлар бўйича гуруҳнинг жамланган кўрсаткичи ( G ). Бу кўрсаткични аниқлаш учун қуйидаги формула тавсия қилинган. G =  ( a i x q i ) Бунда: qi - бир гуруҳга кирувчи i - кўрсаткичнинг миқдори; ai - ҳар бир i -кўрсаткичнинг салмоқлилик коэффициенти. 3. Умумлаштирилган кўрсаткич ( J ). Ушбу кўрсаткични аниқлаш учун товарнинг техник йўналиши бўйича аниқланган гуруҳ кўрсаткичнинг миқдорини ( Gm ) иқтисодий йўналиш бўйича гуруҳ кўрсаткичлар миқдорига ( G иқ) бўлиш йўли билан аниқлаш тавсия қилинган: J = Gm / G иқ Агар J <1 бўлса, таҳлил қилинаётган товарнинг рақобатбардошлиги унинг намунасига нисбатан паст эканлигидан, агар J >1 бўлса мазкур товар анча рақобатбардош эканлигидан далолат беради. 5 Ўша жойда. 437 бет.

Биз тадқиқ қилаётган тадбиркорлик субъектлари фаолиятида ушбу усул билан аниқланадиган маҳсулотлар етиштирилмаганлиги туфайли мазкур усулнинг амалиётда қўлланилиши мумкинлигини кўрсатиш учун Г.В.Савицкая келтирган мисолни кўрсатиб ўтмоқчимиз (8.2-жадвал). 8.2 - жадвал Совутгичнинг рақобатбардошлигини аниқлаш учун алоҳида ва гуруҳланган кўрсаткичларни ҳисоблаш усули К ў рсаткичлар Баҳола надига н Stinol ( меъёр ) Q i a i G А 1 2 3 4 5 Техник йўналиш бўйича 1.Умумий ҳажми, Дм 3 315 325 0,97 0,15 0,1415 2. Совутгич камерасининг фойдали ҳажми, Дм 3 190 202 0,94 0,25 0,235 3. Музлатгич камерасининг фойдали ҳажми, Дм 3 70 70 1,0 0,20 0,20 4.Музлатгич қуввати кг/сут 4,3 0,95 0,95 0,22 0,209 5. Ўртача хизмат муддати, йил 16 15 1,06 0,10 0,106 6. Музлатгич камерасининг ҳарорати, с 0 -15 -18 0,83 0,08 0,0664 Жами 0,962 Иқтисодий йўналиши бўйича 7. Баҳоси, пул бирлигида 350 400 0,857 0,6 0,525 8. Суткада электр қувватининг сарфи, квт-ч 1,40 1,45 0,965 0,4 0,386 Жами 0,911 Манба: Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. 4-е издание. Мн: 000 «Новое знание», 2000 – 438 бет. Ушбу жадвалдан кўриниб турибдики, совутгичнинг ҳақиқий баҳоланадиган кўрсаткичи (1-устун) барча ҳолатда (ўртача хизмат муддати

бундан мустасно) меъёр кўрсаткичидан паст. Шу туфайли q i деярли ҳаммасида бирдан кичик бўлган q <1. Масалан, совутгичнинг умумий ҳажми 0,97 (315:325) бўлган бўлса, совутгич камерасининг фойдали ҳажми 0,94 га (190:202) тенг бўлган ва ҳ.к. Ушбу миқдорларни ҳар бир кўрсаткичнинг салмоқлилик коэффициентига кўпайтириб, ( q 1 · a i ) нисбий кўрсаткичи ( G ) аниқланади. Буларни худди шундай йўл билан иқтисодий йўналиш бўйича ҳам аниқлаб олинади. Г.В.Савицкаянинг 6 тавсиясига кўра, техник йўналиш бўйича солиштириладиган миқдорни иқтисодий йўналишдаги миқдорига тақсимлаб, умумлашган кўрсаткични аниқлаш мумкин. Бу мазкур мисолда 1,056 ни ташкил қилади. 056,1 911,0 962,0  коэффициентда. Рақобатбардошликни аниқлашда қўлланиладиган кўрсаткичлардан бири мазкур тадбиркор маҳсулотининг шу бозордаги шунга ўхшаш маҳсулотлардаги ҳиссаси билан белгиланади. Бу учун қуйидаги формула тавсия қилинади: ; Бм Мi Тмх  Бунда: Тмҳ – тадбиркор маҳсулотининг бозордаги ҳиссаси; М i – тадбиркор маҳсулотининг ҳажми; Бм – бозорда сотиладиган шу маҳсулот тури бўйича жами маҳсулот ҳажми. Ушбу кўрсаткични таҳлил қилиш учун мазкур бозорда иштирок этувчи бир хил маҳсулот сотадиган тадбиркорлик субъектларининг ҳаммасининг улуши аниқланади. Вақт ўтиши билан тадбиркор маҳсулотининг бозордаги улуши ошиб борса, бу кўрсатадики, мазкур тадбиркорнинг товари рақобатбардошли. Тадбиркор мазкур бозорда ўз маҳсулотининг улушини кўпайтириши билан бирга сотиш ҳажмини ҳам 6 Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. 4-е издание. Мн: 000 «Новое знание», 2000 – 438 бет.

муттасил ошириб боришга эришмоғи лозим. Бу кўрсаткичларнинг ҳаммаси тадбиркор маҳсулотининг рақобатбардошлигини белгилайди. 8.6. Корхона фаолиятининг рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар ва уларни аниқлаш йўллари Таҳлил жараёнида тадбиркорлик субъектларининг ҳам рақобатбардошлигини аниқлаш лозим. Аммо, бу борада ҳали етарли тавсиялар ишлаб чиқилган эмас. Албатта, тадбиркорлик субъектларининг рақобатбардошлигини битта кўрсаткич билан аниқлаш қийин. Уларни баҳолашда кўрсаткичлар тизимидан фойдаланган ҳолда унинг шу кўрсаткич бўйича рейтингини аниқлаш билан эришиш мумкин. Тадбиркорлик субъектларининг рақобатбардошлигини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимига қуйидаги кўрсаткичларни киритишни тавсия қиламиз:  тадбиркор маҳсулотининг рақобатбардошлигини ифодаловчи умумлашган кўрсаткич;  тадбиркор маҳсулотининг бозордаги бир хил маҳсулотлар ҳажмидаги улуши;  тадбиркорнинг рақобатбардош маҳсулотни сотиш ҳажми бўйича ўсиш суръати;  тадбиркор маҳсулоти баҳосининг бозордаги энг юқори баҳога нисбатан коэффициентдаги миқдори;  тадбиркор маҳсулотининг сертификатланганлик даражаси;  маҳсулотнинг жозибадорлиги (товар белгиси, чиройли ўралиши, реклама қилиниши, қулайликларининг батафсил ёритилганлиги кабилар). Ушбу кўрсаткичлар тадбиркорлар фаолиятининг бошқарув таҳлилида қўлланилади. Ҳамма кўрсаткични аниқлаш учун тайёр маълумот манбаи

бухгалтерия, статистик ёки тезкар ҳисоб ва ҳисоботларида кўрсатилмайди. Шу туфайли, уларни аниқлаш маълум даражада тадбиркорга муаммо туғдиради. Бироқ, бозор муносабатлари ҳукм сурадиган эркин рақобат шароитида ҳар бир тадбиркор ўз яшовчанлигини таъминлаш учун ушбу кўрсаткичларни аниқлаши ва таҳлил қилишга мажбур. Бу учун кўрсаткичлар тизимидан ягона комплекс кўрсаткични аниқлаб, корхоналар рейтингига баҳо бериш бўйича бир қанча усуллардан фойдаланиш мумкин. Булар қуйидагилар: Масалан, И.Т.Абдукаримов ва М.Қ.Пардаевлар 7 комплекс кўрсаткични аниқлаш учун қуйидаги формулаларни тавсия қилган.; min min i j i i j a maca a a a    ; min max max i i j i j a a a a a    М.Қ.Пардаев ва Б.И.Исроиловлар эса кўрсаткичларни солиштириладиган ҳолатга келтириш ва корхона рейтингини аниқлаш учун қуйидаги формулаларни тавсия қилганлар 8 . ; эт ij ij a a a  ; ij эт ij a a a    n i j Aij Э 1 Худди шунга ўхшаш таклифни МИ.Баканов ва А.Д.Шереметлар ҳам тавсия қилганлар 9 . Корхона рейтингини аниқлаш учун қуйидаги формулалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ деб кўрсатганлар. ;) 1( ... ) 1( ) 1( 2 2 2 2 1 nj j j j x x x R        ; ) 1( ... ) 1( ) 1( ; ... ; ... 2 2 22 2 2 12 1 /// 2 22 2 12 1 // 2 22 2 / nj n j j j n j j j nj j j x k x k x k R a k а k а k R a а а R nj                Ушбу усулларнинг ижобий жиҳатлари ёки камчиликларига батафсил тўхталиб ўтирмасдан, шу усулларга асосланган ҳолда, ўзимизнинг 7 Абдукаримов И.Т., Пардаев М.Љ. Анализ показателей по труду в кооперативной торговле. М.: Экономика, 1978, - 60-76 бетлар. 8 Пардаев М.Љ. Иљтисодий таќлил назарияси, Самарљанд: Зарафшон, 2001. – 184-106 бетлар; Пардаев М.Љ., Исроилов Б.И. Иљтисодий таќлил. 2-љисм. Т.: «Иљтисодиёт ва ќуљуљ дунёси» нашриёт уйи, 2001. – 101-108 бетлар. 9 Баканов М.И., Шеремет А.Д. Теория экономического анализа. М.: Финансы и статистика, 2000. – 286-293 бетлар

тавсияларимиз билан ўртоқлашмоқчимиз. Чунки тадбиркорлик субъектлари фаолияти ўзига хос хусусиятга эга бўлганлиги туфайли, унинг таҳлили ҳам ўзига хослиги билан фарқ қилади. Табиийки, тадбиркорнинг рейтингини аниқлаш ҳам бундан мустасно эмас. Тавсия қилинган кўрсаткичлар тизимига асосан рейтингини аниқлаш учун олдин ҳар бир кўрсаткични солиштириладиган ҳолатга келтириб олинади. Бу учун икки хил усулдан фойдаланиш тавсия қилинади. Биринчидан, кўрсаткич миқдорининг ошиши тадбиркорлик субъектларининг рақобатбардошлигига ижобий таъсир қилса, у ҳолда қуйидаги формуладан фойдаланиш тавсия қилинади:; ij ij ij a mac a Р   Бунда: Р ij – рақобатбардошликни ифодаловчи i -кўрсаткичнинг j - корхонадаги нисбий (солиштириладиган) миқдори; a ij – рақобатбардошликни ифодаловчи i -кўрсаткичнинг j - корхонадаги турли ўлчамдаги (солиштириб бўлмайдиган) ҳақиқий миқдори; mac a ij – рақобатбардошликни ифодаловчи i -кўрсаткичнинг j - корхонадаги энг юқори (максимал) миқдори. Иккинчидан, кўрсаткичлар миқдорининг ошиши тадбиркорлик субъектларининг рақобатбардошлигига салбий таъсир қилса, у ҳолда қуйидаги формула тавсия қилинади: ; ij ij ij a maca Р  Ушбу ҳисоб-китоблар амалга оширилгач, барча кўрсаткичлар бир хил ўлчамга эга бўлади. Энди уларни жамлаб, тадбиркорнинг умумий рейтингини (Тр j ) аниқлаш мумкин. Бунинг учун қуйидаги формула тавсия қилинади:   n i ij j P n Tp 1 ; 1

Бунда: i -кўрсаткичнинг тартиб сони, ( i =1, n ); j -корхонанинг тартиб сони, ( j =1, m ); n -рақобатбардошликни ифодаловчи кўрсаткичларнинг умумий сони. Агар, ушбу тавсияларимиз амалиётда қўлланилиб, ўз ечимини топадиган бўлса, тадбиркорлик субъектлари ўзларининг рақобатбардошлигини таъминлаши учун аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқиш имкониятига эга бўлган бўлар эди. Бу эса, бозор муносабатларига асосланган эркин рақобат ҳукм суриб турган шароитда ҳар бир тадбиркор учун муҳимдир. Биз мазкур ишда тадбиркорлик субъектлари рақобатбардошлигини аниқлаш усулига назарий жиҳатдан ёндошиш билан чегараландик, чунки ҳозирги пайтда рақобатбардошликни таъминлашда қўлланиладиган энг зарур бўлган кўрсаткичларни ҳисоблаш учун маълумот манбалари етарли эмас. Келгусида ушбу маълумотларни бошқарув ҳисобида акс эттириш унчалик қийинчилик туғдирмайди, чунки маҳсулотларни ишлаб чиқариш, сотиш ва уни охирги ҳисоботларда акс эттириш бўйича барча жараёнларни ифода этадиган ахборотлар тизимининг автоматлаштирилиши, ушбу ахборотларни олишда ҳеч қандай қийинчилик туғдирмайди. Шу туфайли ушбу масала юзасидан тегишли муаммоларни қўйиш ва унинг назарий ечимини бериш билан чегараланганлигимизнинг боиси ҳам шунда. Таҳлилнинг энг муҳим вазифаларидан бири ушбу кўрсаткичларни амалий маълумотларни қўллаган ҳолда, аниқлашдан иборат. Бу эса ўз навбатида, ҳар бир йўналиш бўйича тегишли ахборотларни тўплашни, уларни рақамлар билан ифодалашни, бошқарув таҳлилида қўшимча ахборотларни олиш, унинг қўшимча ҳисобини юритишни тақозо қилади.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати . 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. –Т., «Ўзбекистон», 1993. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1991. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисда»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Монополистик фаолиятидан чиқариш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисда»ги қонуни. – Т., «Ўзбекистон» 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги қонуни. -Т., «Ўзбекистон» 1993. 7. Ўзбекистон Республикаси «Чет эл инвесторлари ва чет эллик инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни – Т., «Ўзбекистон», 1995. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги қоунни – Т., «Ўзбекистон», 1994. 9. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1996.

Похожие

Корхоналарнинг меҳнат ресурслари ва меҳнатга ҳақ тўлашни таҳлил қилиш

Корхонанининг ишлаб чиқариш фаолияти, харажатлари фойдаси ва рентабеллиги

Бошқарув таҳлилнинг миллий истиқлол ғоясига мослигини таъминлаш муаммолари, мазмуни, таркиби ва асосий вазифалари

Асосий воситаларнинг таркиби, ҳолати ва самарадорлигини таҳлил қилиш

Корхона молиявий ҳисоботининг мазмуни ва таҳлил қилиш методлари