Асосий воситаларнинг таркиби, ҳолати ва самарадорлигини таҳлил қилиш - Экономика - Рефераты

Асосий воситаларнинг таркиби, ҳолати ва самарадорлигини таҳлил қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Асосий воситаларнинг таркиби, ҳолати ва самарадорлигини таҳлил қилиш Режа: 1. Асосий воситаларнинг таркиби, тузилиши ва ҳаракати 2. Асосий воситаларнинг техник ҳолатини таҳлил қилиш 3. Асосий воситалардан самарали фойдаланишни таҳлил қилиш 4. Ишлаб чиқариш асбоб-ускуналаридан фойдаланишни таҳлил қилиш

Маҳсулотни ишлаб чиқаришни ва меҳнат унумдорлигининг бетўхтов ўсишига эришиш илмий-техника тараққиётини жадаллаштириш, ҳаракатдаги асбоб-ускуналар ва дастгоҳларни замонавийлаштириш, янги ишлаб чиқариш қувватларини киритиш, ишлаб чиқариш жараёнларини тўла механизациялаштириш ва автоматлаштириш орқали эришилади. Маълумки, асосий воситалар узоқ вақт хизмат қилади, ишлаб чиқариш жараёнида ўзининг табиийки, дастлабки шаклини сақлаб қолади ва капитал маблағлар ҳисобига тўлдирилиб борилади. Янгидан барпо қилинган давлат корхоналарининг асосий воситаларини шакллантиришнинг манбаи асосан бюджет маблағидир. Бозор иқтисодиёти шароитида ишлаб турган корхоналар дастгоҳлар ва бошқа меҳнат воситалари сотиб оладилар, янги ишлаб чиқариш объектлари қурадилар. Буни эса, корхоналар ишлаб топган ўз маблағлари ҳисобидан, банк кредити ёрдамида бажарадилар. Бундан ташқари амортизация ажратмалари асосий воситаларни сотиб олиш, уларни капитал ва жорий таъмирлаш қилиш учун маблағларнинг муҳим манбаидир. Йилдан-йилга тобора кўпроқ капитал маблағлар сарфлаш натижасида халқ хўжалиги барча тармоқларининг асосий ишлаб чиқариш воситалари жадал ошиб бормоқда. Жамиятнинг улардан жуда ҳам оқилона фойдаланишдан ғоят манфаатдорлиги табиийдир. Чунки бу воситаларни самарали ишлатиш кўп жиҳатдан бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини белгилайди. Ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишни яхшилаш ишлаб чиқариш воситаларига сарфланган ҳар бир сўм учун маҳсулотни кўп миқдорда олишга эришадиган хўжалик юритишдир. Корхоналарнинг асосий воситалари ишлаб чиқаришдаги ўз аҳамиятига қараб уч туркумга бўлинади: 1) саноат ишлаб чиқаришдаги асосий воситалар; 2) бошқа тармоқларнинг ишлаб чиқариш асосий воситалари; 3) ноишлаб чиқариш асосий воситалари.

Иқтисодий таҳлилда асосий воситаларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида бажарадиган роли бўйича улар икки қисмга бўлинади: 1) актив (фаол) асосий воситалар, 2) пассив (нофаол) асосий воситалар. Актив асосий воситаларга куч берадиган машиналар, ўтказгич жиҳозлар, ўлчаш ва тартибга солиш асбоблари кабилар киради. Асосий воситаларнинг пассив (нофаол) қисмига эса бинолар, иншоотлар ва транспорт воситалари киради. Асосий воситаларнинг актив (фаол) қисми ишлаб чиқариш асбоб- ускуналари деб аталиб, улар меҳнат воситалари сифатида маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашадилар. Асосий воситаларнинг пассив (нофаол) қисми эса маҳсулот ишлаб чиқаришда бевосита қатнашмаса ҳам ишлаб чиқариш жараёнини узлуксиз олиб бориш имкониятини яратади. Шунинг учун асосий воситаларнинг актив (фаол) қисмининг салмоғи қанча кўп бўлса, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имконияти ҳам шунча кўп бўлади. Ҳозир энг илғор саноат корхоналарида асосий воситаларнинг актив (фаол) қисмининг салмоғи 65 фоизни ташкил қилади. Асосий воситаларнинг актив (фаол) қисмини кўпайтириш йўллари қуйидагилар: 1) ишлаб чиқариш жараёнларини тўла механизациялаштириш ва автоматлаштириш даражасини ошириш; 2) ишлаб чиқариш майдонидан оқилона фойдаланиш; 3) бино ва иншоотларни қуришда қурилиш-монтаж ишлари таннархини камайтириш ва х.к.лар. Асосий воситаларнинг таркиби, тузилиши ва ҳаракатини таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 3-сонли «Асосий воситалар тўғрисида ҳисобот» шаклидан олинади. Уларнинг ҳолатини таҳлил қилиш учун қуйидаги жадвал тавсия қилинади (6.1-жадвал). Ушбу жадвалдан кўринишича, жорий йилда жами ишлаб чиқариш асосий воситаларининг қиймати ўтган йилга нисбатан 183 минг сўмга ёки 0,5 фоизга (183 х 100/38300) ошди. Ишлаб чиқариш асосий воситаларининг ўсиши асосан уларнинг пассив қисмининг, яъни бино ва иншоотлар қийматининг 113 минг сўмга ортиши ва

ишлаб чиқариш асбоб-ускуналар (актив қисман) қийматининг 68 минг сўмга кўпайиши ҳисобига таъминланди. Фикримизча, асосий воситаларнинг актив қисмининг 6.1 – Жадвал Ишлаб чиқаришдаги асосий воситаларнинг таркиби ва ҳаракатини таҳлил қилиш. Ишлаб чиқариш асосий воситалари Ўтган йилда Жорий йилда Ўтган йилга нисба- тан ўзгариши (+,-) сўмма- си, минг сўм сал - моғи, % сўмма си, минг сўм сал - моғи , % сўмма- си, минг сўм салмоғи, % 1. Бино ва иншоатлар 18900 49,35 19,35 1901 3 49,41 Қ113 Қ0,06 2. Ишдан чиқариш асбоб-ускуналари 19600 50,13 19268 50,07 +68 -0,06 3. Бошқа асосий воситалар 200 0,52 202 0,52 +2 - Жами 38300 100 38483 100 +183 - пассив қисмига нисбатан паст суръатлар билан ўсишга қараганда таҳлил қилинаётган корхонада техника тараққиёти суст даражада олиб бориляпти деган хулосага келиш мумкин. Бинобарин, асосий воситадан олинадиган самарани ошириш ҳаракатдаги корхоналарни техник жиҳатдан қайта қуроллантириш ва қайта ускуналашни тезкорлик билан амалга ошириш ҳамда ишлаб чиқаришга янги техникани киритиш биринчи галдаги вазифа бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун асосий воситаларнинг актив қисмининг ўсиш суръати пассив қисмининг ўсиш суръатига нисбатан устун даражада бўлиши керак. Таҳлил қилинаётган корхонада эса асосий воситаларнинг актив ва пассив қисмларининг ўсиш суръатлари мос равишда 100,35 фоизни (19268 х 100 : 19200) ва 100,60 фоизни (19013 х 100 : 18900) ташкил этди.

Агар, юқорида айтилгандек илғор корхоналарида асосий воситалар актив қисмининг салмоғи 65 фоизни ташкил қилишини ҳисобга олсак, у ҳолда таҳлил қилинаётган корхонада унинг салмоғи фақат 50 фоизга тенг бўлди. Демак, корхона келгусида асосий воситаларни янгилаш борасида туб ўзгаришлар қилиши лозим. Ишлаб чиқариш асосий воситалари қийматини асос йилидан бошлаб ўсиб бориш суръатини ҳам таҳлил қилиш керак. Бунинг учун қуйидаги жадвални ҳавола қиламиз (6.2-жадвал). Жадвалдан кўринишича, таҳлил қилинаётган корхона асосий воситаларнинг қиймати учинчи йили асос қилиб олинган йилга нисбатан 483 минг сўмга ёки +101,27 фоизга (483 х 100 / 38000) ортди. Энди занжирли усулини қўлласак ҳам айнан ушбу натижа 6.2 – Жадвал Кўрсаткичлар Асос йили да Йиллар Асос йили бошида н бошлаб1-йил 2- йил 3-йил Саноат ишлаб чиқариш асосий воситалари 38000 38150 38300 38483 - Ҳақиқатда ўсиш суръати, % 100,0 100,40 100,39 100,48 101,27 ҳосил бўлади, яъни 101,27 фоизни аниқлаш учун асосий воситаларнинг йиллик қўшимча ўсиш сўръатларини бир-бирига кўпайтирилиб, сўнгра чиққан натижа яна юзга кўпайтирилади (1,004 х 1,0069 х 1,0048) х 100 = 101,27 фоиз ёки 483 минг сўм. (38000 х (1,0127-1) Асосий воситаларнинг мутлақ ўсишини аниқлаш билан бирга ресурсларни нисбий иқтисод қилинган ёки ортиқча ҳаражат қилишга йўл қўйилган миқдорини ҳам ҳисоблаш керак. Бунинг учун саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларининг база (асос) йилидаги қиймати товар маҳсулоти ҳажмининг беш йиллик бошидан бошлаб ўртача йиллик ўсиш

суръатига кўпайтирилиб, сўнгра ҳисобланган миқдор беш йилликнинг йилларидаги саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларининг миқдори билан таққосланади. Бизнинг мисолимизда асосий воситаларни нисбий тежаш 1759 минг сўмни ташкил этди. (38000 х 1,056 * – 38483 = 40242 – 38483) =-1759 минг сўм. Демак, товар маҳсулоти ҳажмининг ўртача йиллик ўсиш суръатини ҳисобга олганда корхонанинг асосий воситалари 40242 минг сўмни ташкил қилиши керак эди, ҳақиқатда эса уларнинг қиймати беш йилликнинг учинчи йили 38483 минг сўмни ташкил этди. Бу эса корхонанинг асосий воситалардан самарали фойдаланиш борасидаги ютуғидир. *) 1,059 маҳсулот ҳажмининг асос давридан бошлаб ўртача йиллик ўсиш суръати. 6.2. Асосий воситаларнинг техник ҳолатини таҳлил қилиш Асосий воситалар узлуксиз фойдаланишда бўладилар. Шу сабабли асосий воситаларнинг бир қисми эскиради, ишдан чиқади, бошқалари эса фойдаланишга жорий этилади. Бинобарин, асосий воситаларнинг техник ҳолати товар маҳсулоти ишлаб чиқариш режасининг бажарилишига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Асосий воситаларнинг техник ҳолати қониқарли даражада бўлса, бу ўз навбатида асбоб-ускуналар ва дастгоҳларнинг бекор туриб қолишига, айрим вақтларда эса аварияларга (ҳалокатга) олиб келиши эҳтимолдан ҳоли бўлади. Шунинг учун асосий воситалар техник жиҳатдан яхши созланган ҳолатда бўлиши лозим. Асосий воситаларни техник жиҳатдан қониқарли даражада ушлаб туриш жорий ва капитал таъмирлаш орқали амалга оширилади. Асосий воситаларнинг техник ҳолатини белгиловчи умумий кўрсаткичлардан бири уларнинг эскириш коэффициентидир. Ассоий воситаларнинг эскириш коэффициентини аниқлаш учун асосий воситаларнинг эскириш суммасини (баланд пассивининг 1-бўлими) уларнинг

бошланғич қийматига (баланс активининг 1-бўлими) бўлинади. Одатда, асосий воситаларнинг эскириш коэффициентининг камайиши уларнинг техник ҳолатининг яхшиланганлигидан далолат беради. Асосий воситалардан узлуксиз равишда фойдаланиш натижасида уларнинг эскириш даражаси ошиб боради. Шунинг учун асосий воситаларни янгилаш керак. Асосий воситаларни янгилаш коэффициентини аниқлаш учун янги келган асосий воситалар суммасини асосий воситаларнинг йил охирига бўлган қийматига бўлиш керак. Асосий воситаларни чиқиб кетиш коэффициентини ҳисоблаш учун эса чиқиб кетган асосий воситалар суммасини уларнинг йил охирига бўлган қийматига бўлиш керак. Асосий воситаларни ишга яроқлилик коэффициентини ҳам аниқлаш мумкин. Уни аниқлаш учун бирдан эскириш коэффиценти айрилади. Асосий воситаларнинг теъник ҳолатини ҳар томонлама ва чуқур таҳлил қилиш учун асосий воситаларнинг қўшимча ўсиш ҳамда чиқиб кетишининг ўрнини қоплаш (компенсация) коэффициентлари ҳам аниқланади. Асосий воситаларнинг қўшимча ўсиш коэффициентини аниқлаш учун янгидан келган асосий воситаларнинг қийматини жами асосий воситаларнинг миқдорига бўлиш керак. Асосий воситаларнинг чиқиб кетган қийматининг ўрнини қоплаш коэффициентини топиш учун чиқиб кетган асосий воситаларнинг қийматини янгидан ишга туширилган асосий воситалар қийматига бўлиш орқали аниқланади. Маълумки, алоҳида олинган асосий воситалар ишлаб чиқариш жараёнида ҳар хил иш бажаради ва улар хизмат қилиш муддати бўйича бир- бирларидан катта фарқ қиладилар. Шунинг учун юқоридаги қайд қилинган кўрсаткичларни нафақат асосий воситаларнинг жами миқдори бўйича, балки уларнинг актив вам пассив қисмлари ҳамда алоҳида турлари бўйича ҳам аниқлаш лозим. Асосий воситаларнинг янгиланиш, чиқиб кетиш, қўшимча ўсиш ва ўрнини қоплаш кўрсаткичлари бир-бирлари билан узвий равишда боғланганлар. Бу боғлиқликни кўрсатиш учун қуйидаги 6.3-жадвални

тузишни тавсия қиламиз. Таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 3-сонли «Асосий воситалар ҳаракати тўғрисида ҳисобот» шаклидан олинади. 6.3 – Жадвал Асосий воситаларнинг эскириш ва яроқлилик даражасини таҳлил қилиш № Кўрсаткичлар Ўлчов бирли -ги Йил боши -да Йил охири -да Ўзгари ши (+,-) 1. Асосий воситаларнинг бошланғич қиймати Минг сўм 39248 40775 +1527 2. Асосий воситаларнинг эскириш суммаси Минг сўм 9317 11008 +1691 3. Асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати (1-қатор - 2-қатор) Минг сўм 29931 29767 -164 4. Асосий воситаларнинг эскириш коэффиценти (2-қат.: 1 қат.х100) Коэф. 23,7 27,0 +3,3 5. Асосий воситаларнинг яроқлилик коэффициенти 3-қатор: 1-қатор х100 Коэф. 76,3 73,0 -3,3 Ушбу жадвалдан кўринишича, таҳлил қилинаётган корхонада асосий воситаларнинг ҳаракатини ифодаловчи кўрсаткичлар даражасини юқори деб бўлмайди. Чунончи, жами асосий воситаларни янгилаш фақат 6,3 фоизни, жумладан янги меҳнат воситаларини келтириш 4,4 фоизни ташкил қилди. Бу ўринда асосий воситаларнинг актив қисми бўлмиш машина ва асбоб- ускуналарни янгилаш жараёни бироз устун даражада кетаётганлигини таъкидлаш жоиздир. Асосий воситаларни техник жиҳатдан янгилаш даражасини ифодаловчи кўрсаткичлар чиқиб кетган асосий воситаларнинг ўрнини қоплаш ва уларнинг қўшимча ўсиш коэффицентларини қўллаш орқали аниқланади. Агар ушбу коэффициентлар бирдан ёки 100 фоиздан

ошса, у ҳолда асосий воситаларни янгилаш интенсив (жадал) тарзда олиб борилаяпти деган хулоса чиқаришимиз мумкин ва аксинча агар коэффицентлар бирдан (100 фоиздан) кам бўлса, унда асосий воситаларни янгилаш жараёни экстенсив равишда олиб борилаётганини билдиради. Бизнинг мисолимизда чиқиб кетган асосий воситаларнинг ўрнини қоплаш коэффициентининг энг юқори даражаси жами саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларига мансуб бўлиб, 59,8 фоизни ташкил этди. Ҳолбуки машина ва асбоб-ускуналари бўйича бу даража 39,2 фоизни ташкил қилди. Асосий воситаларнинг эскириш коэффициенти билан ишга яроқлилик коэффиценти ўртасида ўзаро боғланиш мавжуд. Бу боғланишни яққол кўриш учун яна 6.3- жадвал маълумотларига мурожаат қиламиз. Ушбу жадвалда берилган рақамлардан кўринишича, асосий воситаларнинг қарийб чорак қисми амортизациялаштирилган яъни асосий воситаларнинг эскирган қисмининг қиймати амортизация ажратмаси сифатида таркиб топиши тушунилади. Асосий воситаларнинг яроқлилик коэффициенти етарли даражада. Бинобарин, бу ўз навбатида корхонага маҳсулот ишлаб чиқариш режасини муваффақиятли бажариш учун имконият яратади. Ва ниҳоят, асосий воситаларнинг техник даражасини ифодаловчи муҳим кўрсаткичлардан бири асбоб-ускуналарнинг хизмат қилиш ёши (даври) ҳисобланади. Бу кўрсаткични аниқлаш асбоб-ускуналар ва дастгоҳларнинг ишлаш қобилияти, уларни алмаштириш ҳамда пировард натижада асосий воситаларнинг самарадорлигини оширишга имконият яратади. Таҳлил қилиш учун ҳаракатдаги асбоб-ускуналар маълум турлари бўйича туркумланиб, сўнгра уларнинг ҳақиқатда хизмат қилган даври норматив бўйича хизмат қилиш муддат билан таққосланади. Одатда, асбоб- ускуналар 10 йилгача бўлган даврда алмаштирилса техника тараққиёти талабларига жавоб бера олади деб ҳисобланилади. Асбоб-ускуналарнинг хизмат қилиш даври қуйидагича тасвирланади:

5 йилгача: 5 йилдан 10 йилгача; 10-йилдан 20 йилгача ва 20 йилдан юқори. Таҳлил қилишда асбоб-ускуналарнинг ўртача хизмат қилиш ёши (даври) ҳам аниқланади. Уни аниқлаш учун қуйидаги жадвални ҳаволо қиламиз. 6.4 – Жадвал Асбоб-ускуналарнинг хизмат қилиш даври бўйича тақсимланиши (Минг сўм) Кўрсаткичлар Хизмат қилиш даври 5 йил- гача 5 йил- дан 10 йилгач а 10 йилдан 20 йил- гача 20 йил- дан юқори Жами Жами асбоб-ускуналар 3280 3100 3600 4000 13980 Жамига нисбатан процент ҳисобида 23,5 22,2 25,8 28,6 100 Ушбу жадв а лда берилган рақамлардан фойдаланиб, харакатдаги асбоб- ускуналарнинг ўртача хизмат қилиш даврини аниқлаймиз. Буни ҳисоблаш учун оддий ўртача арифметик усулни қўллаймиз, яъни (0 + 5):2 = 2,5 йил; (5+10):2 =7,5 йил; (10 + 20):2 = 15 йил; 20 йилдан юқори 20 йил. Шундан сўнг асбоб-ускуналарнинг ўртача хизмат қилиш даврини аниқланади, яъни: (2,5 х 0,235 + 7,5 х 0,222 + 15,0 х 0,258 + 20 х 0,286) = 11,8 йил. Шундай қилиб асбоб-ускуналарнинг ўртача хизмат қилиш даври кўрсаткичи асбоб- ускуналар паркининг техник даражасини ҳамда уларнинг маънавий эскиришини ифодалайди. 6. 3. Асосий воситалардан самарали фойдаланишни таҳлил қилиш Маҳсулот ишлаб чиқариш дастурининг муваффақиятли бажарилиши нафақат асосий воситаларнинг таркиби, тузилиши, техник, ҳолати, балки

улардан самарали фойдаланишга ҳам боғлиқ. Асосий воситалардан самарали фойдаланишнинг умумлаштирувчи кўрсаткичи бўлиб асосий воситалар самарадорлиги ҳисобланади. У асосий ишлаб чиқариш воситаларининг бир сўми ёки минг сўми ҳисобига бир йил давомида қанча маҳсулот ишлаб чиқарилганлигини кўрсатади. Масалан, корхонанинг йиллик маҳсулоти 100 миллион сўмни ташкил этсин, асосий ишлаб чиқариш воситаларининг ўртача йиллик қиймати эса 50 миллион сўм дейлик. Бундай ҳолда асосий воситаларнинг самарадорлиги 2 сўмга тенг бўлади. Демак, восита самараси кўрсаткичини аниқлаш учун товар маҳсулоти ёки соф маҳсулот ҳажмини асосий ишлаб чиқариш воситаларининг ўртача йиллик қийматига бўлинади. Буни қуйидаги формула орқали ифода қилиш мумкин:ф с А М Т Ф . Бунда: Фс – асосий воситалар самарадорлиги; ТМ – товар маҳсулотининг ҳажми; Аф – асосий ишлаб чиқариш воситаларининг ўртача йиллик қиймати. Асосий воситалар самарадорлиги кўрсаткичи жами асосий ишлаб чиқариш воситаларининг қийматига ва алоҳида уларнинг актив қисмининг қийматига нисбатан аниқланади. Асосий восита самарси кўрсаткичининг акси восита сиғими кўрсаткичи бўлиб, у асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматини товар маҳсулоти ҳажмига нисбати тариқасида аниқланади. Асосий воситалар самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларни таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-П «Корхона (бирлашма)нинг маҳсулот ишлаб чиқариш тўғрисида йиллик ҳисоботи» 3- сонли «Асосий воситаларнинг ҳаракати ҳақидаги ҳисобот» шаклларидан олинади. Таҳлил учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (6.5- жадвал). 6.5 – Жадвал

Асосий воситалардан фойдаланишнинг самарадорлик даражасини таҳлил қилиш. Кўрсаткичлар Ҳақиқатда ўтган йилда Ҳақиқат- да жорий йилда Ўтган йилга нисбата н фарқи (+,-) 1. Товар маҳсулотлари улгуржи қиёсий баҳода, минг сўм. 898370 1000910 +101540 2. Саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларининг ўртача йиллик қиймати, минг сўм. 355970 379830 +23860 3. Жумладан: машина ва асбоб- ускуналар. 179290 184640 +5850 4. Машина ва асбоб-ускуналарнинг жами асосий воситалар таркибида тутган салмоғи (3қатор : 2 қатор) 0,001 аниқликда (коэф.) 0,504 0,486 -0,018 5. Минг сўмлик саноат ишлаб чиқариш асосий воситалари самарадорлиги (1 қатор : 2 қатор), сўм 2523,7 2685,2 +111,5 6. Минг сўмлик машина ва асбоб- ускуналар самарадорлиги (1қ : 3қ). сўм 5010,7 5420,9 +410,2 7. Минг сўмлик асосий воситалар самарадорлиги ўзгаришига таъсир қилувчи омиллар: а) машина ва асбоб-ускуналарнинг жами асосий воситалар таркибида тутган салмоғининг ўзгариши, сўм. - - -90 б) минг сўмлик машина ва асбоб- ускуналар самарадорлигининг ўзгариши, сўм. - - +200

Ушбу жадвалдан кўринишича, ҳисобот даврида жами саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларидан фойдаланиш яшиланди, яъни жорий йили воситадан олинадиган самара ўтган йилга нисбатан 111 сўм 50 тийинга ошди. Бунга машина ва асбоб-ускуналарнинг жами асосий воситалар таркибида тутган салмоғининг 0,018 бандга камайиши натижасида воситадан олинадиган самара 90 сўмга кам бўлди, яъни (-0,018 х 5010,7) машина ва асбоб- ускуналардан олинадиган самаранинг 410 сўм 20 тийинга ортиши жами асосий воситалардан олинадиган самарани 200 сўмга ошишига олиб келди, яъни (410,2 х 0,485). Шундай қилиб, бу икки омилнинг йиғиндиси ( (-90) + (+200) )=110 сўмни ташкил этди. Бу сумма тахминан жами асосий воситалардан олинган самарадаги фарқ - 111 сўм 50 тийинга тўғри келади. Ҳисобот даврида товар маҳсулоти ҳажми ўтган йилга нисбатан 101540 минг сўмга ошди. Бунга икки омил таъсир кўрсатди: 1. Саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларининг ўртача йиллик қийматини ўзгариши (экстенсив омил). 2. Асосий воситалар самарадорлигининг ўзгариши (интенсив омил). Биринчи омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларининг ўртача йиллик қийматида бўлган фарқни уларнинг ўтган йилдаги самарадорлик даражасига кўпайтирилади. Бизнинг мисолимизда асосий воситаларнинг қиймати ўтган йилга нисбатан 23860 минг сўмга ошган, уларнинг ўтган йилдаги самарадорлик даражаси эса 2523,7 сўмни ташкил этди. Демак, товар маҳсулоти хажмини кўпайтиришнинг 60210 минг сўми (+23860 х 2523,7) ёки 59,3 фоизи (60215 х 100)/101540 экстенсив омил эвазига ҳосил бўлди. Иккинчи омилнинг таъсирини ҳисоблаш учун асосий воситадан олинган самарадаги мутлақ фарқни жорий йилдаги асосий воситаларнинг ўртача йиллик қийматига кўпайтирилади. Бизнинг мисолимизда асосий воситадан олинган самара ўтган йилга нисбатан 111 сўм 50 тийинга ошди. Демак,

маҳсулот ҳажмини кўпайтиришнинг 42351 минг сўми (111,5 х 379830) ёки 41,7 фоизи ( 42351 х 100) /101540 интенсив омил ҳисобига ҳосил қилинган. Шундай қилиб, икки омил таъсирининг ўзгариши тахминан, товар маҳсулоти ишлаб чиқаришдаги умумий фарқни беради, яъни (60215 + 42351)=+102566 минг сўм. Рақамларни яхлитлаш ҳисобига 1026 минг сўмга фарқ ҳосил бўлди (102566 – 101540) = 1026 минг сўм. 6. 4. Ишлаб чиқариш асбоб-ускуналаридан фойдаланишни таҳлил қилиш Асосий воситалар самарадорлиги асбоб-ускуналарнинг иш билан банд қилишга кўп жиҳатдан боғлиқ. Иш билан юқори даражада экстенсив банд қилиш смена, иш куни, ҳафта, ой ва ҳоказо мобайнида асбоб-ускуналардан вақт жиҳатдан имкони борича максимал фойдаланишни тақозо қилади. Асбоб-ускуналардан экстенсив (вақт) бўйича фойдаланиш даражасини уларнинг сменалик (алмашиш) коэффициенти орқали аниқланади. У ҳар бир ускуна, дастгоҳ, кун, ой, чорак (йил чораги) ва йил давомида ўрта ҳисобда қанча смена ишланганлигини кўратади. Сменалилик коэффициенти барча сменаларда ишлаган дастгоҳ-смена (машина-сменалар) сонини ўрнатилган ускуналар сонига тақсимлаш орқали аниқланади. Масалан, цехда 92 та дастгоҳ ўртанатилган, улардан мазкур даврда, бир сменада (фақат биринчи сменада) – 40 та, иккиинчи сменада (биринчи ва иккинчиси сменада) – 30 та, барча уч сменажа 22 та дастгоҳ, ишлаган. Ҳаммаси бўлиб барча учта сменада 144 машина смена (40 х 1 + 30 х 2 + 22 х 3 = 144) ишлаган. Демак, мазкур даврда ускуналарнинг сменалилик коэффициенти 1,56 (144:92) ни ташкил этди. Ҳар бир корхона учун норматив сменалик коэффициенти аниқ белгиланиб, у ускуналарни тўла, максимал даражада иш билан банд қилишни қўзда тутади. Таҳлил қилиш жараёнида амалдаги сменалилик коэффициенти норматив доирасидаги сменалилик коэффициенти билан таққосланиб,

ускуналарни иш билан банд қилишни оширишдаги резервлар аниқланади. Амалда кўпгина корхоналарда сменалилик коэффициенти нормативда анча пастдир, айниқса, машинасозликда 1,4 ни ташкил этади. Шу муносабат билан иқтисодиётни жадаллаштириш шароитида меҳнат жамоалари олдига ускуналарни иш билан максимал банд қилиш, улар ишининг сменалилигини кескин ошириш вазифаси қўйилган. Сменалик коэффициентини оширишга иш жойларини аттестациялаш, ортиқча ускуналарни сотиш, кўп дастгоҳда ишлашни ривожлантириш, ишчиларга бириктирилган хизмат кўрсатиш доираларини кенгайтириш, учинчи сменада ишловчилар учун моддий рағбатлантиришни ва имтиёзларни қўллаш ёрдам беради. Асбоб-ускуналардан имтиёзли фойдаланиш коэффициенти вақт бирлигида амалда эришилган ускуна унумдорлигининг ушбу ускуна ҳили учун белгиланган унумдорликнинг техник нормасига нисбати билан аниқланади. Асбоб-ускуналардан фойдаланишнинг интеграл коэффициенти экстенсив ва интенсив фойдаланиш коэффициентларини кўпайтмасидан иборат, яъни ускуналардан вақти ва қуввати бўйича фойдаланиш. Дастгоҳларнинг йиллик унумдорлик даражасининг ўзгаришига икки омил таъсир кўрсатади. 1. Дастгоҳлар ёки дастгоҳ-соатлар миқдорининг ўзгариши. 2. Бир датгоҳ ёки бир дастгоҳ-соатга тўғри келувчи унумдорлик даражаси. Ушбу омилларнинг таъсири мутлақ фарқ усули орқали амалга оширилади, яъни миқдор ўзгаришда бўлган фарқни сифат кўрсатикичининг режа даражасига кўпайтирилади, сифат ўзгаришда бўлган фарқни эса миқдор кўрсаткичининг амалдаги даражасига кўпайтирилади. Ушбу омилларнинг таъсирини аниқлаш учун қуйидаги жадвални тузишни тавсия қиламиз (6.6-жадвал).

Жадвалда кўринишича, ҳисобот даврида товар маҳслуотини ишлаб чиқариш ҳажми ҳақиқатда режага нисбатан 155 минг сўмга ошди. Бунга икки омил таъсир кўрсатди. 1) Ишланган дастгоҳ-соатлар сонининг ўзгариши (миқдор кўрсаткич): –23,4 х 8,63 =-201,9 минг сўм. 6.6 – Жадвал Дастгоҳлардан самарали фойдаланишнинг иш вақти ва қуввати бўйича ҳисоб-китоби Кўрсаткичлар Режа бўйича Ҳақиқа тда Мутлақ фарқи (+,-) 1. Товар маҳсулоти (минг сўм) 1930 2085 +155 2. Ишланган дастгоҳ-соатлари (минг) 223,7 200,3 -23,4 3. Бир дастгоҳ-соатга тўғри келадиган унумдорлик (сўм, тийин) (1 қатор : 2қатор) 8,63 10,41 +1,78 2) Бир дастгоҳ-соатда ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми (сифат кўрсаткич): +1,78 х 200,3 =+356,5 минг сўм. Демак, икки омил таъсирининг ўзгариши тахминан товар маҳсулоти ишлаб чиқаришдаги умумий фарқга тенг, яъни ((-201,9) +(+356,5)) =+154,6 минг сўм. Шундай қилиб, дастгоҳларнинг бекор туриб қолишларини бартараф қилиш натижасида маҳсулот ишлаб чиқаришни ошириш резерви 201,9 минг сўмни ташкил қилар экан. 6.5. Таянч иборалар: Асосий воситалар, асосий воситаларни таҳлил қилиш мазмуни ва аҳамияти, асосий воситаларни таҳлил қилишда фойдаладиган ахборот манбалари, асосий воситаларни таркиби ва тузилиши, асосий воситаларни

харакати, ишлаб чиқариш асосий воситалари, ноишлаб чиқариш асосий воситалари, асосий воситаларнинг бошланғич ва қолдиқ қиймати, асосий воситаларни қайта баҳолаш, асосий воситаларнинг фаол қисми, асосий воситаларнинг нофаол қисми, асосий воситаларнинг техник ҳолати, асосий воситаларнинг эскириш коэффициенти, асосий воситаларнинг янгилаш коэффициенти, асосий воситаларнинг чиқиб кетиш коэффициенти, асосий воситаларнинг яроқлилик коэффициенти, асосий воситаларнинг маънавий эскириш, асосий воситаларнинг хизмат кўрсатиш йили, бир сўмлик саноат ишлаб чиқариш асосий воситаларидан олинадиган самара, асосий воситаларнинг фаол қисмидан олинадиган самара, асосий воситалар сиғими, ўрнатилган асбоб-ускуналар, ҳаракатдаги асбоб-ускуналар, асбоб- ускуналардан экстенсив ва интенсив фойдаланиш коэффициентлари, асбоб- ускуналарнинг сменалик ишлаш коэффициенти, асбоб-ускуналарнинг бўш туриб қолиши. Фойдаланган адабиётлар рўйхати . 1. Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. –Т., «Ўзбекистон», 1993. 2. Ўзбекистон Республикасининг «Корхоналар тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1991. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисда»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991.

4. Ўзбекистон Республикасининг «Монополистик фаолиятидан чиқариш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон» 1991. 5. Ўзбекистон Республикасининг «Аудиторлик фаолияти тўғрисда»ги қонуни. – Т., «Ўзбекистон» 2000. 6. Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги қонуни. -Т., «Ўзбекистон» 1993. 7. Ўзбекистон Республикаси «Чет эл инвесторлари ва чет эллик инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида»ги қонуни – Т., «Ўзбекистон», 1995. 8. Ўзбекистон Республикасининг «Банкротлик тўғрисида»ги қоунни – Т., «Ўзбекистон», 1994. 9. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 10. Ўзбекистон Республикасининг «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонуни. –Т., «Ўзбекистон», 1996.

Похожие

Меҳнат унумдорлигини таҳлил қилиш

Корхона молиявий ҳисоботининг мазмуни ва таҳлил қилиш методлари

Савдо корхоналари рентабеллик даражасини бошқариш ва таҳлил қилиш.

Рақобат бозорининг жозибадорлигини таҳлил қилиш ва талабни ўрганиш

Иқтисодий ўсишни таҳлил қилиш ва прогнозлашнинг эконометрик моделлари