logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Корхона ва ташкилотларни шакллантиришда инсон омили

Корхона ва ташкилотларни шакллантиришда инсон омили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB
Скачать
www.arxiv.uz Режа : 1. Ҳ озирги жамият ҳа ё тида корхона ва ташкилот тушунчаси ва унинг аҳамияти 2. Корхонадаги т ашкилий тузилиш ва ташкилий маданият З. Корхона ва т ашкилот таш қ и му ҳ ит шароитида 4. Ташкилий ресурслар. Инсон ресурсларини бош қ ариш хусусиятлари www.arxiv.uz Агар XIX аср фикран буюк шахслар - Наполеон, Эдисон, Пушкин номлари билан бо ғ лик б ў лса, тугаб бора ё тган ХХ аср бизнинг хотирамизда инсон ха ё тининг моддий асосини тубдан ўзгартириб юборган “суперташкилотлар” билан кўпро қ эсда қолади. Ҳа қ и қ атан ҳ ам, ХХ асрда инсоннинг сай ё ралараро фазога парвози амалга оширилди. Мустақил Ўзбекистонда ҳам д астлаб офислар, кейин эса хонадонларимиз компьют е рлаштирил моқ д а , Андижоннинг Асака шаҳрида ишлаб чиқарилаётган ДЭУ автомобиллари зеб-зийнат буюмидан оммавий ҳаракат воситасига айлан моқда . Туполев билан Боинг конструкторлик бюролари трансатлантик парвозларни Тошкентдан Самарқанд га сафар қилиш каби оддий во қ еага айлантир моқда лар. Амалда ХХ асрнинг ҳ ар бир му ҳ им юту қ лари ортида якка-ёл ғ из да ҳ о эмас, балки корхона ва ташкилотнинг куч- қ удрати туради. Биз рангли телевизор ё ки микрот ў л қ инли печнинг ихтирочиси номини эсла ма сак ҳам, уларни ишлаб чи қ арувчи компаниялар - Сони, Панасоник,Филипс номларини яхши биламиз. Худди шу гапни автомобиллар, компьюетрлар, мобил телефонлар ва бошқа фойдали к ў пгина буюмлар ҳ а қ ида хам айтиш мумкин. Улар нафақат Ўзбекистонда, балки умуман ҳ озирги замон кишисининг ха ё тини анча-мунча осонлаштиради. Лекин бу деган с ў з айрим шахснинг истеъдоди ва тажрибаси ўзининг жамиятдаги а ҳ амиятини й ўқ отди, деган маънони англатмайди. Айрим шахснинг истеъдоди ва тажрибаси аввалгидек унинг тара ққ и ё тининг асосида ё тади. Биро қ бу жамиятнинг моддий маданияти шу қадар мураккаб бўлиб қ олдики, бундан кейинги тара ққ и ё т ресурсларининг ҳаддан ташқари тўпланишини талаб қ илади. Юзлаб ва ҳ атто минглаб истеъдодли ҳамда ю қ ори малакали кишиларнинг куч- ғ айратини бирлаштирувчи ва мувофиқлаштирувчи ҳ озирги замон корхона ва ташкилоти доирасидагина ў тмиш да ҳ олари орзу қилган лойиҳаларни амалга ошириш мумкин б ў лди. Ла-Манш остидан туннел ўтказиш ғояси к ў п асрлар муқаддам вужудга келган бўлса ҳ ам, у фа қ ат 1994 йилдагина бир гуру ҳ француз ва британиялик қурувчилар компаниялари томонидан р ўё бга чиқарилди. www.arxiv.uz Циолковский 1894 йилда ёқ ракетанинг учишига доир до ҳ и ё на ҳ исоб- китоблар қ илган эди, биринчи сунъий й ў лдош эса Ер орбитасига фа қ ат 1957 йилда чи қ ди. Бу к ў плаб кишилар истеъдоди билим ва ме ҳ натларининг натижаси б ў лди. Ўзбекистонда асримизнинг 20 - йилларда иҳтиро этилган телевизор 50- йилларнинг охирларида бошқа хорижий мамлакатларда ишлаб чиқарилади. Корхона ва т ашкилотлар инсонни унинг бутун ха ё ти мобайнида қ амраб олади . Б изнинг ҳар биримиз к ў п ва қ тимизни корхона ва ташкилотларда- болалар боғчаларида, макт а бларда, институт ва Университетларда , муассасаларда, клублар ва партияларда ў тказмайди. Корхона ва т ашкилотлар маҳсулотлар ишлаб чиқаради, хизматлар к ў рсатади, кишилик жамияти уларни истеъмол қилиб ё ки улардан фойдаланиб, ҳа ё т кечиради ва ривожланади; корхона ва ташкилотлар жамиятидаги ҳ а ёт тартибини белгилаб беради, бу тартибга кандай риоя этила ё тганини назорат қ илади; жамоат ташкилотлари эса бизнинг қарашларимиз ва манфаатларимизни ифодалаш воситаси б ў либ хизмат қ илади. ХХ асрнинг охирларида корхона ва ташкилот жамоат ҳа ё тининг ха қ и қий уни версал шакли бўлиб қ олд и . Агар Х I Х асрдаги маънавий ва сиёсий ин қ илоблар инсонни эскича қ арашлардан ижтимоий қарашларга эга б ў лган мавжудотга айлантирган б ў лса, ҳ озирги асримиздаги ин қ илоблар, аввало технология соҳасидаги ин қ илоб, инсонни корхона ва ташкилот одамига айлантирди. Муай я н мақсадларга эришиш учун биргаликда ишлайдиган кишилар бирлашмаси анъанавий равишда корхона ва ташкилот деб аталади. Ўзбекистон Республикасининг корхоналар тўғрисидаги қонунида эса бу борада қуйидаги таъриф берилган: “Хуқуқий шахс хуқуқига эга бўлган, мулкчилик хуқуқлиги шароитида амалдаги қонунларга мувофиқ ўз фаолиятини рўёбга чиқарадиган мустақил хўжалик юритувчи субъект корхона ҳисобланади” 1 Масалан, Тошкент Давлат И қ тисоди ё т Университети, Шаҳрисабздаги “Оқсарой” меҳмонхонаси, Асакадаги “Ўзавтодэу” 1 Ўзбекистон Республикасининг +онуни. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тў\ рисида Ўзбекистон Республикаси: =онунлар ва фармонлар. - Т.: Ўзбекистон, 1992-77-б. www.arxiv.uz ак ц иядорлик жамияти, футбол б ў йича ў смирлар командаси ва ҳоказолар корхона ва ташкилотлар ҳ исобланади. Бу санаб ў тилган ташкилотлар ў зларининг ми қё си, фаолият турлари билан қ анчалик фар қ қ илишига қ арамай уларнинг бир нечта умумий белгилари ҳам борки, улар қ уйидагилардан иборат: 1. Фаолияти мақсадининг мавжудлиги . 2. Корхона ва т ашкилот аъзолари ў ртасида бар қ арор ало қ аларнинг ва бу ў заро Муносабатлар тартибини белгилаб берадиган қоидаларнинг (ташкилий тузилиш ва маданият) мавжудлиги . 3. Атроф (таш қ и) му ҳ ит билан доимий ў заро ало қ адорлик . 4. Ташкилий мақсадларга эришиш учун ресурслардан фойдаланиш ва бошқалар. Корхона ва т ашкилотлар ў з- ў зидан пайдо б ў лмайди, уларни одамлар ў зларининг муа й ян ма қ садларга эришиш учун восита сифатида вужудга келтирадилар (ташкил этадилар). Одатда корхона ва ташкилотни тузиш ва қ тида унинг асосчилари томонидан белгиланган ма қ садлар анча оддий ва бир неча банддан иборат таклифлар шаклида ифодаланган б ў лади. Корхона ва т ашкилот ривожланиб борган сари мақсадлари мураккаблашиб ва к ў п ҳ олларда эса ў згариб ҳ ам боради. Ташкилий мақсадларнинг ў згариши к ў пгина омиллар: чунончи, корхона ва ташкилот ми қё сларининг кенгайиб бориши, таш қ и му ҳ итнинг ў згариши, техника ва технологиянинг ривожланиши, ижтимоий онгнинг ў згариши, корхона ва ташкилот асосчиларининг янги ра ҳ барлар билан алмашиниши каби омиллар таъсирида р ў й беради. Иқтисодий жиҳатдан корхона ва ташкилотларни текширган тад қ и қ отчилардан к ў пларининг бу ташкилотлар ма қ садлар и ни шакллантиришга бевосита нималар таъсир қ илиши ха қ идаги фикрлари ў хшашдир. Корхона ва т ашкилотга аввало учта www.arxiv.uz омил таъсир к ў рсатади. Улардан биринчиси - мижозлар (истеъмолчилар ёки бозор), иккинчиси - мулк эгалари ( корхона ва ташкилотга мабла ғ қў шган кишилар), учинчиси - ходимлардир . Баъзан бу омилларга тўртинчисини - ра ҳ барларни ҳ ам киритадилар, улар , бир томондан мулк эгаларининг вакиллари бўлсалар, иккинчи томондан, бош қ а ходимлар сингари ё лланган ходимлар ҳ исобланадилар. Санаб ўтилган гуру ҳ лардан ҳар бирининг ма қ садни ани қ лашга таъсир к ў рсатиш даражаси ташкилотдан ташкилотга ў тиб боради ва ҳ ар бир корхона ва ташкилотда ва қ т ў тиши билан ў згариши мумкин. Ў з фаолиятида аввало истеъмолчиларга қ араб м ў лжал оладиган ташкилотлар ва аксинча ходимлар ва ра ҳ барларнинг манфаатларини устун қў ядиган корхона ва ташкилотлар ҳам мавжуддир. Корхона ва т ашкилотнинг ма қ садларида барча асосий гуру ҳ ларнинг манфаатларини акс эттиришда энг ма қ бул мутаносибликка эришиш корхона ва ташкилотнинг ривожланишидаги энг муҳим шартлардан биридир. Бош қ аларнинг манфаатларини инкор этиш ҳисобига бош қ а гуру ҳ нинг манфаатларини қ ондириш одатда ни ҳ оятда ё мон о қ ибатларга олиб келади. Корхона ва т ашкилотлар ў з фаолиятларида мазмун жиҳатдан ҳ ам, шунингдек вақт исти қ боли ну қ таи назаридан ҳам фар қ қ иладиган мақсадлар мажмуига амал қ иладилар. Ташкилий ма қ садларнинг вужудга келишини учта поғонага ажратиб к ў рсатиш мумкин: таянч қ адриятлар, стратегик вазифалар ва қ ис қ а муддатли режалар . Таянч қадриятлар корхона ва ташкилот фаолиятининг асосий ма қ садларини белгилаб беради ва ў зига хос raison d’etre б ў либ, уни кишиларнинг ҳ ар бир уюшмаси амалга оширади. Кейинги ўн йилликлар мобайнида / арбдаги к ў пгина йирик корхона ва ташкилотлар , аввало индустриал корпорациялар ў зларининг кредоларини (нуқтаи назарларини) ишлаб чи қ а бошладилар. Бу кредо компания мавжудлигининг асосий ма қ садларини ба ё н қ илиб берадиган қ ис қ ача ба ё нотдир. Американинг Хьюлетт-Паккард корпорацияси ў зининг кредосини т ў ртта қоидадан иборат www.arxiv.uz қ илиб қў яди: 1. “Компания ў зи сотадиган нарсалар хажмини ва оладиган фойда ми қ дорини доимий равишда к ў пайтириб бориши лозим : 2. компания технологик янгиликларни жорий қ илиш ҳисобига фойда олиши лозим : З. компания ҳ ар бир ходимнинг к ў шадиган ҳ иссасини муносиб ба ҳ олаши ва адолатли та қ дирлаши ҳ амда ходимнинг ў зига хос қ адр- қ имматини ҳ урмат қ илиши : 4. компания жамиятнинг маъсулиятли аъзоси сифатида ҳаракат қилиши лозим”. Кредо ташкилот таянч қадриятларининг расмий ифодаси ҳисобланадики, биро қ унинг й ўқ лиги асло ташкилотнинг бундай ма қ садлари й ўқ лигини англатмайди. Таянч ма қ садлари анча бар қ арор б ў либ, узо қ муддат мобайнида ў згармасдан келади, корхона ва ташкилот ривожланишининг ворисийлиги ҳамда бар қ арорлигини таъминлайди. Стратегик вазифалар корхона ва ташкилот томонидан таш қ и муҳит имкон берган ривожланиш имкониятларини та ҳ лил қ илиш ва ташкилот мавжудлигининг таянч ма қ садларини хисобга олган ҳ олда корхона ва ташкилотнинг ў з потенциалини (сало ҳ иятини) та ҳ лил қ илиш асосида ишлаб чи қ илади. Аслида бу ташкилот фаолиятининг муаяйн шароитида унинг таянч мақсадларини р ўё бга чи қ ариш режаларидир. Стратегик вазифалар ўзига пировард мақсадни, ва қ т орали ғ ини ва ма қ садга эришиш усулини қамраб олади. Бу вазифалар асосий ма қ садларга нисбатан корхона ва ташкилот учун таш қ и б ў лган му ҳ итга к ў про қ даражада бо ғ ли қ б ў лади ва ва қ ти-ва қ ти билан янгилаб туришни талаб қилади. Шу билан бирга стратегик вазифаларнинг корхона ва ташкилотдаги асосий ма қ садларга қарама- қ аршилиги чу қ ур ташкилий тангликка олиб келиши мумкин, Американинг Ай-Ти-Энд-Ти телефон компанияси билан худди шундай аҳвол юз берди. Бу компания 1900 йилда шундай стратегик вазифани қў йган эди: 1996 йилга бориб, Эн-СИ-АР компаниясини сотиб олиш ҳ исобига ша х сий компьют е рлар бозорида етакчилардан бири бўлиб қ олиш. Бу стратегик вазифани амалга ошириш натижасида Ай-Ти-Энд-Ти қ арийб 5 млрд. доллардан ма ҳ рум б ў лди, 100 дан орти қ олий ра ҳ барлари, 10.000 ходимидан ажралди, чу қ ур ташкилий www.arxiv.uz тангликка учради ва ша х сий компьютерлар бозорида ишлаш ғоясидан воз кечишга мажбур б ў лди. Бунга сабаб шук и , компания таяниб иш к ў рган принциплар (либерализм, х аридорга ди ққ ат-эътибор, буюртмачилар билан й ў лга қў йиладиган узо қ муддатли муносабатлар) шахсий компьютерлар бозори ҳусусиятларига т ўғ ри келмай қолди. Бу ҳусусиятлар эса корхона ва ташкилотдан тезкорликни, қ атти қ қў лликни, интизомга қ атъий риоя қ илишни, тежамкорликни, ма ҳ сулот сотадиган ма ҳ сус каналларга эга б ў лишни талаб қ илар эди. Қ ис қ а муддатли режалар корхона ва ташкилотнинг стратегик вазифаларини амалга оширишнинг ани қ дастурларидан иборат б ў либ, анча муайян ва батафсил ташкилий ма қ садлар ҳ исобланади ҳ амда корхона ва ташкилотнинг барча ходимларига да ҳ лдор б ў лади. Қ ис қ а муддатли режаларга к ў п миллиардли компаниянинг йиллик бизнес режалари хам, пицци сотувчилар ё ки такси ҳ айдовчилар и нинг кундалик пул ишлаш режалари ҳ ам киради. Қ ис қ а муддатли режаларнинг му ҳ имлиги шундан иборатки, улар иш ўрнидаги ходимларнинг хул қ -атворини бошқаради ва бинобарин, корхона ва ташкилотнинг қў лга киритадиган натижаларига бевосита таъсир кўрсатади. Ўзбекистон Республикасини корхоналар тўғрисидаги қонунида белгиланганидек: “Корхона ўз фаолиятини мутсқил режалаштиради ва хом ашё ресурслари ва материалларининг мавжудлигини ҳамда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотга, бажарилаётган ишга, кўрсатилаётган хизматга бўлган талабларини ҳисобга олиб, тараққиёт истиқболларини белгилашди”. 2 Корхонадаги т ашкилий тузилиш ва ташкилий маданият 2 Ўзбекистон Республикасининг +онуни. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тў\ рисида Ўзбекистон Республикаси: =онунлар ва фармонлар.- Т .: Ўзбекистон , 1992- 87 б . www.arxiv.uz Ташкилий мақсадларга эришиш корхона ва ташкилот ходимлари бўлган кишиларнинг биргаликда ишлашини назарда тутади. Ҳ ар бир корхона ва т а шкилот, у ҳ о ҳ мас ъ улияти чекланган ва бор-й ўғ и беш киши ишлайдиган ширкат б ў лсин, ҳ о ҳ ў н минглаб ходимлари бор у ниверситет б ў лсин , м азкур ў заро ҳаракатни мувофиқлаштиришга, муайян ички тартиб ў рнатилган б ў лишига э ҳ ти ё ж сезади. Мазкур тартиб ташкилий тузилиш ва ташкилий маданият шаклида намо ё н б ў лади. Ташкилий тузилиш ташкилот ходимлари бажарадиган вазифалар ўртасидаги нисбатни ( ў заро б ў йсунишни) белгилаб беради. Ташкилий тузилиш ме ҳ нат та қ симоти, и х тисослашган б ў линмалар ташкил этилиши, лавозимлар поғонаси (иерархияси), ташкилот ичидаги тадбирлар шаклларида намо ё н б ў лади ва самарали ташкил этишнинг зарур жи ҳ ати ҳ исобланади, чунки унга ички бар қ арорлик бағишлайди ва ресурслардан фойдаланишда муйаян тартибга эришиш имконини беради. Ташкилий тузилиш деганда аввало анъанавий равишда меҳнат та қ симотига асос қ илиб олинган тамойил тушунилади. Айрим ташкилотлар вазифаларнинг функционал б ў линмалалар ў ртасида та қ симланиши тамойили б ў йича тузилган, бунда хар бир б ў линма фаолиятининг бирор й ў налишига - ишлаб чи қ аришга, молияга, х арид қ илишга, персоналга жавобгардир. Б ундай ташкил этиш функционал ташкил этиш дейилади Ташкилий тузилишнинг бошқа ҳ или ма ҳ сулотлар б ў йича тузилиш дейилади, чунки ме ҳ нат та қ симотига ишлаб чи қ ариладиган ма ҳ сулот ё ки кўрсатиладиган хизматлар - совутгичлар ишлаб чи қ ариш б ў лими, кир ювиш машиналари ишлаб чи қ ариш б ў лими ва ҳоказолар асос қ илиб олинади Матрицали ташкилий тузилиш ҳ ар иккала ташкилий анъанавий шакллар учун хос бўлган камчиликларга бар ҳ ам бериши лозим б ў либ, уларнинг “ чатишмаси ” ҳ исобланади. Матрицали ташкил этиш функционал мутахассисларнинг ишини маҳсулотлар бўйича б ў линмаларнинг фаолияти билан бирлаштиради , функционал бўлинмаларнинг экспертлари маҳсулот www.arxiv.uz ишлаб чи қ арадиган бир ё ки бир нечта б ў линмаларга бириктириб қў йилади ва уларнинг ходимларига ё рдам кўрсатишади. Бажариладиган вазифалари ну қ таи назаридан корхона ва ташкилот ходимлари анъанавий равишда уч тоифага б ў линадилар - раҳбарлар, мутахассислар ва ижрочиларга . Ра ҳ барлар ташкилот ресурсларини тассарруф қиладилар ва улардан фойдаланиш т ўғ рисида қ арорлар қ абул қ иладилар. Раҳбарларга завод бош директори, университет ректори, жамоа уюшмаси раиси ва шунга ўхшашлар киради. Мутахассислар маъмурий ҳ окимиятга эга б ў лмайдилар, лекин муайян со ҳ ада эксперт ҳ исобланадилар ва ра ҳ барларга қ арорлар қабул қ илишда ё рдам к ў рсатадилар. Мутахассисларга бош конструктор, маслаҳатчи-шифокор, ўқ ув кафедрасининг мудири ва шунга ўхшаш ходимлар киради. Ижрочилар (бажарувчилар) ра ҳ барлар қ абул қилган қ арорларни ҳ а ё тга тадбик этадилар, корхона ва ташкилот режаларини бевосита амалга оширадилар. Ижрочилар жумласига ресторан официантини, заводдаги токарни, даволовчи шифокорни, университет профессорини ва шунга ўхшаш касб эгаларини киритиш мумкин. Юқорида б ў линган бу тоифалар шартлидир, чунки “соф” раҳбарнинг ўзини, мутахассис ё ки ижрочининг ў зини камдан-кам ҳ олларда топиш мумкин, ходимларнинг кўпчилиги бу учта вазифани бирлаштиради (т ўғ ри, маълум даражада), биро қ мазкур б ў линиш ташкилот ходимлари бажарадиган турли ҳ ил вазифаларга таъриф беришда муайя н а ҳ амиятга эгадир. Ташкилий тузилишнинг яна бир му ҳ им таърифи корхона ва ташкилотнинг ю қ ори б ўғ ини билан қ уйи б ўғ ини ў ртасидаги масофанинг катта-кичиклиги ва поғонавийлигидир. Ра ҳ бар билан оддий ижрочи ўртасидаги масофа қ анчалик катта б ў лса (даражалар сони) ташкилотдаги по ғ онавийлик даражаси шунчалик ю қ ори б ў лади . По ғ онавий ташкилотлар ресурсларни та қ симлашни ва улардан фойдаланишни назорат қ илиш билан самарали б ў либ, уларнинг муайян www.arxiv.uz фаолият й ў налишларида юқори даражада тўпланишини таъминлайди. Шу билан бирга, бундай тузилмаларда коммуникация жара ё ни (айни қ са пастдан юқорига) кам самарали б ў лади, ходимларнинг муста қ иллиги чекланган, ло қ айдлик юқори б ў лади. По ғ онавий даражаси камро қ б ў лган корхона ва ташкилотлар анча тезкор б ў либ, ў згаришларга осонлик билан мо с лашади, лекин ў з ходимларидан анча ю қ ори даражада жавобгарликни ва тай ё ргарликни талаб қ илади. Тузилма ташкилий мақсадларга эришиш учун ташкил этилади, шунинг учун мазкур ма қ садлар ў згариб боришига ё ки уларнинг амалга ошиш шароитларига (таш қ и му ҳ им холатига) қ араб ўзгаришлар бўлиши мумкин ва лозим, акс ҳ олда корхона ва ташкилотнинг самарадорлиги бирмунча камайиши мумкин. 80 - йилларнинг бошларида Американинг Женерал Моторз автомобиль корпорацияси ўзининг й и ғ ув заводларида по ғ онавий даражалар ни (директордан тортиб то йи ғ увчигача) қ искартириб, 22 тадан 6 тага келтиришга мажбур б ў лган эди. Б ундан к ў зда тутилган ма қ сад - ишлаб чи қ аришнинг мослашувчанлик даражасини ошириш, ма ҳ сулот сифати учун масъулиятни ишчиларга ҳ ам та қ симлаш, компаниянинг бозордаги ра қ обатбардошлигини ошириш учун уларнинг а қ лий салоҳиятидан фойдаланишдан иборат эди. Ташкилий тузилиш ҳар қ андай муассаса ходимларини ташкил этишнинг расмий воситаси ҳ исобланади. Бундан таш қ ари ҳар бир корхона ва ташкилотда ало ҳ ида ташкилий маданият, яъни унинг ходимлари амал қ иладиган қ адриятлар ва хул қ -атвор нормалари ҳ ам мавжуд булади. Ташкилий маданиятнинг бир неча даражалари мавжуддир . Биз кундалик ха ё тимизда дуч келадиган нарсалар - Ай-Би-Эм ходимлар и нинг оқ к ў йлаклари ва ҳ аворанг костюмлари ва уларнинг асосий ра қ обатчилари б ў лган Эпл компьютерзнинг жипсилари; То ё та ходимларининг ҳар бир иш куни бошланиши олдидан компания мадҳиясини ижро этишлари; Макдональдс персонали кўкрагида номи ё зилган лав ҳ алар - буларнинг ҳ аммаси ташкилий маданиятнинг ю қ ори қ атлами б ў либ, у корхона www.arxiv.uz ва ташкилотнинг таянч қ адриятларидан келиб чи қ адиган хул қ -атвор нормаларига асосланган. Айрим компаниялар ў зларининг таянч қ адриятларини кредо тарзида ба ё н қ иладилар; к ў пчилик корхона ва ташкилотлар учун қ адриятлар қ андайдир номоддий бир нарса ҳ исобланади, ходимлар уни ў зларининг корхона ва ташкилот билан ў заро алоқаларининг бутун мажмуи яъни: иш, раҳбарлар, ҳ амкасблари ва қў л остидагилар билан муомала қ илиш, ички нашрларни ўқ иш ва хоказолар билан идрок этадилар. Биро қ ташкилий маданиятнинг иш натижаларига таъсири жуда катта б ў либ ташкилий ма қ садлар ё ки корхона ва ташкилот тузилишининг ходимлар қ адриятлари ва кундалик хул қ -атвор нормаларига мос келмаслиги о қ ибатида ички низо келиб чи қ ади ва у чу қ ур тангликка ў сиб ўтиши мумкин. Таърифларга қ араганда, к ў п йиллар мобайнида қ арор топадиган ташкилий маданият корхона ва ташкилотни муста ҳ камлайдиган бар қ арор жи ҳ ат ҳ исобланади. Биро қ у ў згаришларга ҳ ам учраб туради. Биринчидан , ташкилий маданият таш қ и му ҳ итда р ў й берадиган ў згаришлар таъсири остида табиий й ў л билан ривожланиб боради. Ок с форд университети 50 йиллик фаол қ аршилик к ў рсатишдан кейин бизнес б ў йича мута ҳ ассислар тай ё рлайдиган б ў лим очди. Американинг учиш мактаблари эса ў з курсантлари сафига хотин- қ изларни ҳам қабул қ ила бошладилар. Иккинчидан, ташкилий маданият раҳбарият ё ки ходимларнинг бош қ а нуфузли гуру ҳ и томонидан онгли равишда ў згартирилиши мумкин. Бу жара ё н ни ҳ оятда мураккаб ва серме ҳ натки, у одамларни бошқара ё тганлардан ҳ аддан таш қ ари ра ҳ барлик фазилатларини, қ атъият, сабр-то қ ат , стратегик тафаккурни талаб қ илади. Ташкилий маданиятни ў згартиришга доир уринишларнинг к ў пчилиги ма ғ лубият билан тугаган, биро қ к ў плаб корхона ва ташкилотларнинг ра ҳ барлари яна бундай уринишлар қ илиб кўрадилар, чунки маданият натижаларга нисбатан бетараф ҳ исобланмайди. Муайян шароитларда корхона ва ташкилотнинг ма қ садига эришишга имкон берадиган маданиятлар ҳам мавжуд ва аксинча, бунга т ў сқинлик қ иладиган маданиятлар ҳ ам бор. Ташкилий маданиятларни ў згартириш учун кўп йиллар www.arxiv.uz ва ҳ атто ў н йиллар керак б ў лади. Масалан, Женерал Электрикнинг Президенти Жек Велш 80-йилларнинг бошларида ўз компаниясини исло ҳ қ илиш устида иш бошлаган ва бу иш 90-йилларнинг охиригача давом этади, деб ҳ исобланади. Корхона ва т ашкилот таш қ и му ҳ ит шароитида Ҳ ар қ андай корхона ва ташкилот муалла қ ҳ олда мавжуд б ў лмайди ва ривожланмайди, балки у ў зини қ уршаб турган атрофдаги олам ё ки таш қ и му ҳ ит билан доимий ў заро ало қ ада б ў лади. Корхона ва т ашкилот учун таш қ и му ҳ ит айрим кишилардан, гуру ҳ лардан ва унга ресурслар етказиб берувчи, ташкилот ичида қ арорлар қ андай қ абул қ илинишига таъсир к ў рсатадиган ё ки унинг фаолияти натижаларининг (маҳсулот ё ки хизматларнинг) истеъмолчилари б ў лган муассасалар ҳ исобланади. Мазкур қонунда белгиланганидек: “Корхоналар қонунларга мувофиқ ташқи иқтисодий фаолиятини мустақил равишда амалга ошириш хуқуқига эгадир”. Масалан, Андижондаги “ Ў завтод эу ” АЖ учун ташқи му ҳ ит у бутловчи деталлар, хомаш ё , энергия оладиган к ў пдан-к ў п корхоналар, “ Ў завтод эу ”га ўз битирувчиларини ишга юборадиган ҳунар-техника билим юртлари, институтлар, ташкилотни бошқаришга ў з таъсирини ў тказувчи Р еспублика ва ма ҳ аллий органлар, даллоллар, автомобилларни улгуржи ва чакана харид қ илувчилар, турли д ў конлар (истеъмолчилар) дир. Ҳ озирги замон корхона ва ташкилотлари учун қуйидаги асосий таш қ и му ҳ ит элементларини ало ҳ ида ажратиб к ў рсатиш мумкин: 1. М ижозлар маҳсулотлар ва хизматларнинг истеъмолчилари (сотиш бозори). 2. Х ом аш ё ва бош қ а нарсалар етказиб берувчилар (ресурслар бозори, шу жумладан меҳнат бозори). 3. Р ақобатчилар. 4. техника ва технология. www.arxiv.uz 5. Д авлат. 6. Ж амоат ташкилотлари ва гуру ҳ лар. Мижозлар ҳ ар қандай ташкилот учун му ҳ им б ў лган гуру ҳ ҳ исобланади, чунки ташкилот улар ҳ исобига мавжуд б ў лади ва ривожланади. Кундалик ҳ а ё тда мижоз тушунчаси д ў конларнинг ҳ аридорлари ё ки ресторан х ў рандаларига тенглаштирилади. Ҳ а қ и қ атда эса бу тушунча анча кенгро қ б ў либ, ўзига ма ҳ сулотлар ва хизматларнинг истеъмолчиларини ҳ ам, шунингдек бу хизматларни ташкилотдан сотиб олувчиларни (буюртмачиларни) ҳам қ амраб олади. К ў п ҳ олларда истеъмолчи ва буюртмачи бир-бирига мос келмайди - туман поликлиникаси учун мижозлар ё рдам с ў раб мурожаат қиладиган кишилар (истеъмолчилар) ва поликлиникани мабла ғ билан таъминлайдиган маъмурият (буюртмачи) ҳисобланади. Корхона ва т ашкилотнинг мижозлари кимлар ва уларнинг эхти ё жлари қ андайлигини аниқ тасаввур қилиш ташкилот муваффа қ иятининг му ҳ им шарти ҳисобла на ди. Корхона ва т ашкилотнинг ма қ садлари, тузилиши, бошқарув тизимлари ана шу эхти ё жларни акс эттириши ва уларнинг қ ондирилишини таъмин этиши лозим. Хом аш ё етказиб берувчилар корхона ва ташкилотга унинг ўз ма қ садларига эришмо ғ и учун ресурслар етказиб беради. Ресурсларнинг мавжудлиги ва нар ҳ и корхона ва ташкилотнинг фаолиятига кучли таъсир к ў рсатади ва стратегик вазифаларни ишлаб чи қ ишда ҳ амда қ ис қ а муддатли режаларни тай ё рлашда ҳ исобга олинади . Ра қ обатчилар истеъмолчиларга мазкур корхона ва ташкилот ишлаб чиқарадиган товарларга ў хшаш товарлар етказиб беради ё ки хизматлар к ў рсатади, айнан ў ша етказиб берувчилардан хом аш ё ва материаллар сотиб олади, худди корхона ва ташкилотда ишла ё тган ишчи кучларига ў хшаш ишчи кучини жалб қ илади. Ра қ обат корхона ва ташкилотнинг эркинлигини чеклаб, унинг ма қ садлари, тузилиши ва бош қ арув усулларига таъсир к ў рсатади. www.arxiv.uz Техник ва технология таш қ и му ҳ итнинг ало ҳ ида омилиги ажратилади (хом аш ё етказиб берувчиларга қў шимча равишда), чунки фан-техника тара ққ и ё ти инсоният жамияти ва унинг ташкилотларининг ҳ аракатлантирувчи кучларидан бирига айланган. Бир томондан, замонавий технология корхона ва ташкилотларга ривожланиш учун жуда улкан потенциал имкониятлар яратиб беради, бу эса уларнинг ма қ садларини, тузилишини, бош қ арув тизимини тубдан ў згартиради (технологик кашфиётлардан фаолиятининг янги й ў налишларини ривожлантириш учун бир неча марта фойдаланган Хьюлет-Паккард мисолини эслайлик). Шу билан бирга ҳозирги ва қ тда корхона ва ташкилотнинг технологик юту қ лари илгарига қ араганда анча ю қ ори даражада б ў либ, бош қ алар учун қ улай ва фаолиятининг барча со ҳ аларида ра қ обатнинг мислсиз даражада б ў лиши учун негиз яратади. Давлат “ ў йин қ оидалари”ни - қ онунларни белгилайди . Ўзбекистон Республикаси давлати таркибидаги корхона ва ташкилотларнинг фаолиятини “Корхоналар тўғрисида”ги қонун асосида бошқариб туради. Т ашкилот ана шу каби қ онунлар асосида ҳ аракат қ илади ва уларга риоя этилишини давлат кузатиб боради . Б у билан қ онунлар ташкилот фаолиятининг барча томонларига таъсир кўрсатади. Кейинги ва қ тларда тобора к ў про қ корхона ва ташкилотлар жамоат бирлашмалари ва гуруҳларнинг (экологлар, хотин- қизлар ташкилотлари ва шу кабиларнинг) таъсирини узларида ҳ ис қилмокдалар, улар ҳ озирги замон ижтимоий ва иқтисодий ҳа ё тининг доимий омилига айланиб бормо қ далар. Шу нарса ани қ ки, санаб ў тилган омиллардан ҳ ар бирининг корхона ва ташкилотга та ъ сири натижалари ва қ т ў тиши билан ў згариб боради, биро қ таш қ и му ҳ ит умуман ҳ ар бир корхона ва ташкилотга домий равишда кучли таъсир ўтказиб келади. Бу таъсир натижасида ташкилий тузилиш ўзгариши, ишлаб чи қ ариш стратегияси, корхона ва ташкилот олдида турган ма қ садлар қ айта қ араб чиқилиши мумкин. www.arxiv.uz Таш қ и му ҳ итнинг корхона ва ташкилотга таъсир к ў рсатишининг му ҳ им омили ўзгарувчанлик даражасидир . Бар қ арор му ҳ итда иш олиб борадиган корхона ва ташкилотлар анча узо қ муддатли режалаштиришни, бош қ арувнинг по ғ онавий ва расмий тизимларини, бандлик кафолатларини ва иш ха қ ини оширишни яхши к ў радилар. Кескин равишда ўзгариб турадиган шароитда ишлайдиган корхона ва ташкилотлар ў з ма қ садларига тез-тез ў згаришлар, тузатишлар киритиб туришга, стратегия ва тузилишни ўзгартиришга мажбур б ў ладилар. Таш қ и му ҳ итнинг ў згарувчанлик даражаси фаолият турининг ҳ усусиятларига, техника ва технологиянинг, си ё сий тизимнинг ривожланиш даражасига боғли қ б ў лади. Биро қ умумий тамойил - таш қ и му ҳ ит ўзгарувчанлик даражасининг ошиши бўлиб, у ташкилий ў згаришлар жара ё нини тезлаштиради. Масалан, Оксфорд университети ў тган бир аср мобайнида ў зининг ички тузилиши ну қ таи назаридан амалда ў згаргани й ў қ, биро қ кейинги 20 йил ичида унда жуда катта ў згаришлар содир б ў лди. Шу асрнинг 90-йиллари ў рталаридаги ҳамдўстлик мамлакатлари эса барқарорликнинг пастлиги билан ажралиб туради ва унда иш олиб бора ё тган ташкилотлар кун сайин эмас, балки соат сайин ўзгариб турибди. Ў зининг ташкил топган кунидан бу ё н амалда деярли ў згармай келган Республика халқ банки кейинги тўрт йил ичида ташкилий мақсадлар ну қ таи назаридан, тузилиши, фаолият турлари жи ҳ атидан анча ў згарди. 1.4. Ташкилий ресурслар. Инсон ресурсларини бош қ ариш хусусиятлари Корхона ва т ашкилот ў з олдига қў йилган ма қ садларни р ўё бга чи қ ариш учун ресурслардан - профессорлар ва экспедиторлар ме ҳ натидан, лаборатория жиҳозлари ва металлга ишлов бериш станокларидан, прокат станларидан, нефть ва пахта хом аш ё сидан, металл рудаси ва сувдан, пул воситаларидан фойдаланади. Фойдаланиладиган ресурслар қ анчалик ҳ илма- ҳ ил бўлмасин, улар анъанавий равишда учта асосий гурухга б ў линади: натурал ё ки табиий ресурслар (француз иқтисодчиси Ж.Б.Эйнинг таърифи www.arxiv.uz буйича ер), моддий ресурслар (капитал) ва инсон ресурслари дан иборат бўлиб, буларни ишлаб чи қ ариш омиллари деб ҳам аташ мумкин. Агар корхона ва ташкилот сарфлаган капиталига квас ишлаб чи қ ариш ва уни сотиш й ў ли билан даромадни к ў пайтирмоқчи б ў лар экан, у тегишли технология асбоб-ускуналари, ачит қ и, жавдар, шакар тарзидаги хом аш ё ни сотиб олиши, ма ҳ сулот сотишни ташкил этиши лозим б ў лади. Агар ташкилот фойда олиш ма қ садида маслаҳат хизмати к ў рсатишни амалга оширм оқ чи экан, малакали масла ҳ атчилар штатини ташкил этиши, мижозларни қ абул қ илиш учун хона сотиб олиши ё ки ижарага олиши, ё рдамчи асбоб-ускуналар ҳ арид қ илиши зарур б ў лади. Мисоллардан к ў риниб турибдики, ресурсларнинг ў згариши аввало корхона ва ташкилот олдида турган ма қ садлар билан белгиланади. Биро қ ишлаб чи қ ариш омиллари фа қ ат бир-бирини тўлдириб қ олмай, балки бир- бирини алмаштиради ҳам. Масалан, компьютер (моддий ресурс) меҳнат ва иш ха қ и б ў лимидаги беш нафар ҳ исобчи инсоннинг ў рнини эга л лайди,ю қ оридан туша ё тган сувнинг кучи (табиий ресурс), бу ғ двигатели (моддий ресурс) шулар жумласидандир. Иқтисодий назарияга мувофи қ рес у рсларни танлаш уларнинг унумдорлик даражасини қ и ё слаш, яъни ресурсларни сотиб олишга сарфланган харажатлар билан ундан фойдаланишдан келадиган самара нисбати асосида амалга оширилади. Масалан, агар компьютер (у уч йилдан кейин маънавий эскиради) ҳ ар бири йилига 5.000 доллар иш ҳ а қ и оладиган беш нафар ҳ исобчининг ме ҳ натини алмаштирса, унинг ў зи 5.000 доллар туради ва иш ха қ и йилига 7.000 доллар бўлган операторнинг ишлашини талаб қ илади, демак корхона ва ташкилот компьютерни танлаши керак бўлади (компьютер сарф бўладиган умумий чи қ им 26.000 долларни ташкил этади (5.000 Қ 7.000 х 3 қ 21.000), ҳ исобчиларга сарф этиладиган чи қ им эса 75.000 долларни ташкил этади (5.000 х 5 х 3 қ 75.000), ҳолбуки уларнинг унумдорлиги ўхшашдир). Бироқ реал ҳ а ё тда бундай соф о қ илона методика ҳ амиша ҳ ам қў лланилавермайди. www.arxiv.uz Корхона ва т ашкилот ресурслар ҳ арид қилар экан, ташкилий ма қ садларга эришмо қ учун улардан унумли фойдаланишга ҳ аракат қ илади пахтани қ айта ишлаб газмолга айлантиради, станокларда деталь тай ё рлайди, автобус ҳ айдовчиларини ў китади ва й ў лга юборади. Мазкур жара ё н самарали б ў лмо ғ и учун корхона ва ташкилот фойдаланиладиган ресурсларнинг оптимал нисбатини (уларнинг ми қ дори, усули, жойи, ва қ ти, ў заро ҳ аракат қ илиш муддати ну қ таи наз а ридан) таъминлаши ё ки бош қ ача айтганда, ресурсларни бош қ ариши зарур. Бир уйни бир киши уч йил мобайнида қ уриши мумкин, ў н кишилик бригада ғ иштдан т ў рт ой мобайнида, темир - бетон блокларидан уч кишилик бригада к ў тарма кран ё рдамида бир ой ичида қ уриши мумкин, бу иш уйнинг б ў лажак эгаси эга б ў лган ма қ сад ва мабла ғ ларга бо ғ ли қ дир. Ресурсларни бошқариш ташкилотни бош қ аришга асосланади. Моддий ва табиий ресурсларни бошқариш билан бир қаторда инсон ларни бошқариш ҳар қандай корхона ва ташкилотни бош қ аришнинг таркибий қ исмидир (моддий ва табиий ресурсларни бош қ ариш билан бир қ аторда). Биро қ ў зининг таърифларига к ў ра одамлар ташкилотлар фойдаланадиган ҳар қ андай ресурслардан жиддий равишда фар қ қ илади, бинобарин, бош қ аришнинг ало ҳ ида усулларини талаб этади. Биринчидан , одамлар интеллектга (а қ л-идрокка) эга б ў либ, уларнинг таш қ и му ҳ итга (бош қ аришга) реакцияси механик тарзда эмас, балки ҳиссий- ў йланган, англаб етилган реакциядир, демак, ташкилот билан ходим ў ртасидаги ў заро таъсир кўрсатиш жара ё ни икки томонламадир. Иккинчидан , одамлар доимий равишда такомиллашиб ва ривожланиб боришга қ одирдирлар. Инсон ў з ҳ а ё тининг илк даврида юришни гаплашишни, ўқ ишни, ё зишни, компьютер билан муомала қ илишни ў рганади. У ишга келар экан, касбий к ў никмаларга эга б ў лади, улар унинг бутун мансаби давомида такомиллашиб боради. Ҳ озирги фан-техника тара ққ и ё ти даврида технология, шу билан бирга касбий к ў никмалар бир неча йил мобайнида эскириб қ олади, шунинг учун ҳ ам ходимларнинг доимий www.arxiv.uz равишда такомилла ши ва ривожланиб боришга қ одирлиги қ андай корхона ва ташкилотнинг фаолияти самарадорлигини оширишнинг энг му ҳ им ва узо қ давом этадиган манба и дир. Учинчидан , инсоннинг меҳнат ҳ а ё ти ҳ озирги жамиятда 30-50 йил давом этади, шунга к ў ра инсон билан корхона ва ташкилот лар нинг ў заро муносабатлари ҳ ам узо қ давом этиш ҳ усусиятига эгадир. Масалан, Францияда инсон ўрта ҳ исобда бир корхона ёки ташкилотда 16 йил меҳнат қилади. Т ў ртинчидан, моддий ва табиий ресурслардан фарқли ў ларо қ одамлар к ў п ҳ олларда корхона ва ташкилотга онгли равишда, муайян ма қ садларни ў з олдиларига қў йган ҳ олда келадилар ва ташкилотдан ана шу мақсадларни амалга оширишда ё рдам беришни кутадилар. Ходимнинг корхона ва ташкилот билан ўзаро ҳ амкорликда ишлашдан қ аноат ҳ осил қ илиши бу ҳ амкорликни давом эттиришнинг му ҳ им шарти ҳ исобланади, ҳ у д ди шунингдек корхона ва ташкилот ҳам бу ҳ амкорликдан қ аноат ҳ осил қ илади. Ходимнинг корхона ва ташкилот билан ҳ амкорликдан қ аноат ҳ осил қ илиши инсон ресурсларининг охирги, лекин муҳим хусусиятларидан бири бўлиб, ҳар бир ало ҳ ида олинган кишининг ўзига хослигидан далолат беради. Иккита бир ҳ ил темир б ў лаги ё ки бир киловатт электр энергиясидан фар қ ли уларок иккита бутун л ай бир ҳ ил одам б ў лмайди. Шунга биноан корхона ва ташкилотдаги турли аъзоларнинг айни бир ҳил бош қ арув усулига муносабати бутунлай бош қа ча б ў лиши мумкин. Юқорида санаб ўт илган ў зига хос ҳусусиятларга к ў ра инсон ресурсларини бошқариш фаолиятнинг ало ҳ ида бир туридир, у махсус вазифаларни бажаришни ва мазкур фаолият билан шу ғ улланадиган кишиларда ало ҳ ида сифатларнинг б ў лишини талаб қ илади. Одамларни бош қ ариш механик эмас, балки ижодий ё ндашувни та қ озо этади, шунинг учун ҳ ам барча қ арорларни қ абул қ илишда узо қ муддатли исти қ болнинг ў зига хослиги ва уни хисобга олиш керак б ў лади. www.arxiv.uz Персонални бош қ ариш тизимлари Ҳ ар қандай корхона ва ташкилотни ривожлантиришнинг стратегик вазифалари ва қ ис қ а муддатли режаларини амалга ошириш унинг персонали (ходимлари) томонидан, яъни жалб қ илинадиган инсон ресурслари томонидан к ў пинча ишлаб чи қ ариш функциялари деб аталувчи муайян саъй-харакатларнинг бажарилишини назарда тутади. Ишлаб чиқаришдаги хул қ -атвор атамасини ишлатиш анча т ўғ риро қ б ў лади, чунки у ўзига фа қ ат техникавий к ў никмаларни (станокда, компьютерда ишлай олиш, ишлаб чи қ арила ё тган ма ҳ сулотни билишни) эмас, балки хул қ -атворга доир к ў никмаларни (мижозга муносабат, катта куч сарфи билан ишлай олиш ва шу кабиларни) хам назарда тутади. Мазкур ишлаб чи қ аришдаги хул қ -атвор ташкилот фойдаланадиган моддий ва табиий ресурсларга, унинг тузилиши ва маданиятига бо ғ ли қ б ў лади, лекин биринчи навбатда ташкилий ма қ садлар билан белгиланади. Масалан, итальян таомларига и х тисослашиш ҳ исобига даромад олишни 20 % купайтиришга эришган рестораннинг ошпазлари итальян таомлари рецептларини яхши билишлари ва шундай таомлар тай ё рлаш к ў никмаларига эга б ў лишлари лозим, официантлар эса итальян таомларининг ҳусусиятларини хўрандаларга з ў р ихлос билан тушунтира олишлари, таомлар ва виноларни тавсия қ ила билишлари даркор ва ҳоказо. Корхона ва т ашкилот ходимлар и нинг ишлаб чи қ аришдаги хул қ -атвори корхона ва ташкилотнинг ма қ садларига эришишга қ анчалик я қ ин б ў лса, улар ишининг самарадорлиги , инсон ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги шунчалик ю қ ори б ў лади. Демак, инсон ресурсларини бош қ ариш вазифаси ташкилий ма қ садларга эришиш учун ҳ ар бир ходимнинг талаб қ илинган хул қ -атворини таъминлашдан иборатдир. Бундан таш қ ари, персонални бош қ аришнинг сифат ҳ усусияти, яна миқдор ҳ усусияти ҳ ам мавжуддир - корхона ва ташкилот ў з ма қ садларига эришиш учун зарур б ў ладиган ми қ дордаги ходимлар сонига эга б ў лиши лозим. Умуман инсон ресурсларини бош қ ариш корхона ва ташкилотни ишлаб чи қ ариш вазифаларини бажариш www.arxiv.uz учун талаб қ илинадиган зарур ми қ дордаги ходимлар билан таъминлашдан иборат б ў лади. Алоҳида олинган ҳ ар бир ходимдан самарали фойдаланиш унинг талаб қ илинган ишни бажара олиш қобилиятига бо ғ ли қ дир . Қ обилият де йил ганда ходимда ўзига юкланган вазифаларни бажариш учун касб малакасининг мавжудлиги, етарли даражадаги жисмоний куч- қ увват ва чидамлилик, ў қ увлилик, умумий маданият борлиги ва шу кабилар тушунилади . Масалан, мактаб ўқ итувчиси учун қ обилият мактаб дастурини (программасини ) билиш, ўқувчи болалар ру ҳ иятини тушуниш, тингловчилар олдида с ў злай олиш, дафтарларни текшириш, ўқ увчиларга ҳ ар жи ҳ атдан ў рнак б ў лиш ва уларга масла ҳ атлар бера олиш тушунилади. Корхона ва т ашкилотнинг ма қ садига эришмо қ учун касбга доир вазифаларни бажара олишнинг ў зи кифоя қ илмайди, чунки ходим қ анчалик малакали б ў лмасин, унинг ме ҳ нат унумдорлиги унинг ишлаш истаги г а ва ме ҳ нат қ илиш сабаб ига (мотиви) бо ғ ли қ б ў лади. Фақат ме ҳ нат қ илиш сабаби ва касб ма ҳ оратини бирга қў шиб олиб бориш мақсадга эришишни таъминлайди. Масалан, ер қ азувчи меҳнат қилишга қанчалик интилмасин у экскаваторда ишлаш малакасини эгалламасдан туриб ў з машинасининг самарали ишлашини таъминлай олмайди. Ме ҳ нат қ илиш сабабига к ў пгина омиллар-мукофот берилиши, касбий жи ҳ атдан ў сиш ва унинг исти қ боли, ходимнинг умумий маданият даражаси ва хоказолар таъсир қ илади. Ходимнинг касбга доир вазифаларни бажариш қ обилияти қ уйидагилар билан белгиланади: - ходим корхона ва ташкилотга келганда ў зи эга б ў лган потенциал (салоҳият); - у корхона ва ташкилотда оладиган касбга доир таълим; - унинг жисмоний ва маънавий а ҳ воли (у бир қ атор омилларга, шу жумладан моддий ра ғ батлантиришнинг ми қ дорига бо ғ ли қ б ў лади); - ходимнинг корхона ва ташкилотдан олган ба ҳ оси , бу ҳо ҳ расмий аттестация б ў лсин ё ки ра ҳ барнинг кундалик масла ҳ атлари б ў лсин. www.arxiv.uz Х уллас, инсон ресурсларини бош қ ариш (талаб қ илинган малакани ва сабабини таъминлаш корхона ва ташкилотнинг талаб қ илган ходимини танлаб олиш ва уни са қ лаб колишдан, унга касб таълими бериш ва ривожлантиришдан, ҳ ар бир ходимнинг фаолиятига ташкилотнинг ма қ садларига эришиш ну қ таи назаридан ба ҳ о беришдан иборат б ў либ, шу билан бирга ходимнинг хул қ -атворига тузатишлар киритиб бориш, уни нг сарфлаган куч- ғ айратига қ араб ра ғ батлантириш имконини ҳам беради . Ҳ озирги жамиятда мавжуд бўлган корхона ва ташкилотлар қ анчалик ҳ илма- ҳ ил б ў лмасин, фаолиятлари ҳам турлича бўлмасин, улардан ҳ ар бирининг ишида ю қ орида санаб ў тилган фаолият турлари мавжуд б ў лади. Инсон ресурслари билан ишлаганда ҳ ар бир корхона ва ташкилот ў зининг фаолиятига хос ҳ усусиятлардан қ атъий назар , ма қ садга мос вазифаларни бажаради. Биринчидан , ҳ ар бир корхона ва ташкилот ў з ма қ садларига эришиш учун зарур бўлган инсон ресурсларини, яъни ходимларни жалб қ илади. Ходимларни танлаш усуллари ташкилотнинг фаолият ҳ усусиятларига ва шарт-шароитларига бо ғ ли қ б ў лади, масалан, армияга давлат ча қ ири ғ и, институтга танлов имтиҳонлари, си ё сий ташкилотлар аъзоларини жалб қ илиш ва ҳ оказо. Бугунги кунда ходимни корхона ва ташкилот билан бо ғ лашнинг кенг тар қ алган усули уни ишга ёллашдир, яъни корхона ва ташкилот билан шахс ў ртасида шартнома (битим) тузишдир . Ш у шартномага мувофи қ ўзининг ташкилотга мос жисмоний ва интеллектуал салоҳи ятларини моддий ра ғ батлантириш ҳ исобига муай я н муддатга айирбошлайди. Иккинчидан, истисносиз барча корхона ва ташкилотлар ўз ходимларига “таълим беради”лар, бундан ма қ сад ўз олдиларида турган вазифаларни тушунтириш ва ходимлар к ў никмаси ва малакасини ана шу вазифаларни мослаштиришдир. Бу ерда “таълим бериш” с ў зларининг қў штирно қ ичига олинишига сабаб шуки, ташкилотнинг ходимга к ў рсатадиган таъсири турли шаклда б ў лиши, яъни ер қ азувчи учун ў н www.arxiv.uz да қ иқали й ў л-й ў ри қ дан б ў лажак ра ҳ барлар бизнес мактаби битирувчилари учун ярим йиллик интеграция даст у ригача б ў лиши мумкин. Учинчидан, ташкилотлар ў з ма қ садларига эришишда ходимларидан ҳ ар бирининг иштирок этишига ба ҳ о беради. Корхона ва т ашкилот турлари к ў п б ў лганидек, ба ҳ о бериш шакллари ҳ ам турличадир - булар саф олдида миннатдорчилик билдириш, унвонини (мансабини) ошириш, навбатдаги разряд бериш, ҳар йилги аттестациядан ў тказиш ва хоказолардан иборат б ў лиши мумкин. Ни ҳ оят, ҳ ар бир корхона ва ташкилот ў з ходимларини маълум бир шаклда ра ғ батлантиради, яъни улар корхона ва ташкилотнинг ма қ садаларига эришиш устида меҳнат қилиб, сарфлаган ва қ тлари, куч- қ увватлари, а қ л- идроклари ў рнини т ў лдирадилар. Ра ғ батлантиришнинг энг к ў п тар қ алган ва одатдаги шакли албатта, пул билан мукоф о тлаш ё ки иш ҳ а қ и т ў лашдир . Л екин ходимларга компенсация т ў лашнинг бош қ а к ў пгина натура тарзидаги турлари ҳ ам борки, булар корхона ва ташкилот ишлаб чи қ арган ма ҳ сулот билан мукоф о тлаш, каттаро қ маош т ў ланадиган ишга ў тказиш, шунингдек ҳ айрия ташкилотлари аъзоларининг турли фаолиятларда иштирок этишдан олган маънавий қ они қ иш ҳ осил қ илишлари ва шу кабилардир. Ю қ орида санаб ў тилган вазифалар ҳ ар бир корхона ва ташкилотда мавжуддир, лекин улар турли шаклларда турлича даражада б ў лиши мумкин. Биро қ Хитой хал қ партияси ҳ ам, Ай-Би-Эм ҳ ам, “Ўзавтодэу” АЖ ҳам ў з ходимларини танлаш, ўқ итиш, ба ҳ о бериш ва ра ғ батлантириш билан шуғулланадилар. Агар ташкилот мазкур вазифалар билан шу ғ улланмас экан, унинг ин қ ирозга учраши му қ аррардир. Шундай қ илиб, ташкилот муваффа қ иятли ривожланиш и учун персонални танлаш, ўқ итиш, ба ҳ о бериш ва ра ғ батлантириш, бош қ ариш, яъни мазкур жара ё нларни ташкил этишнинг ало ҳ ида усуллари, тадбирлари, дастурларини ишлаб чи қ иши, фойдаланиши ва уларни такомиллаштириши зарур. Биргаликда олинган бу усуллар, тадбирлар, дастурлар инсон ресурсларини бош қ ариш тизимларидан иборатдир. Анъанавий равишда www.arxiv.uz бундай тизимлар тўртта б ў либ, улар инсон ресур с ларини бош қ аришнинг асосий вазифаларига т ўғ ри келади - бу тизимлар персонални танлаш, персонални ўқ итиш ва ривожлантириш, персоналга ба ҳ о бериш ва персонални ра ғ батлантиришдир. Баъзан бу с ў нгги икки тизим бир-бирига чамбарчас бо ғ ли қ б ў лганлиги сабабли улар бирлаштирилади. www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати : 1. Ўзбекистон Республикасининг “Корхоналар тўғрисида”ги Қонуни.-Т.: “Адолат”, 1992. 2. Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси. - Т.: “Адолат”, 1996. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т.: “Ўзбекистон”, 1997. 4. И.А.Каримов. “Кадрларни тайёрлаш миллий дастури”. “Тошкент”, 1998. 5. И.А.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. - Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 6. И.А.Каримов. Юксак малакали мутахассислар - тараққиёт омили. - Т.: 7. Қ.Х.Абдурахмонов. Управление трудовым потенциалом региона. - Т.: “Меҳнат”, 1994. 8. Одегов Ю.Г, Маусов Н.К., Кулапов М.Н.Эффективность системы управления персоналом (учебное пособие). М.: РЭА им Г.В.Плеханова, 1996. www . ziyonet . uz

Похожие

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхона ва ташкилотларни шакллантиришда инсон омили
Корхона ва ташкилотлар молияси.
Корхона стратегияси ва маркетинг таҳлили
«Персонални бошқариш» фанининг мазмуни, моҳияти, предмети ва асосий вазифалари
Ходимлар ва уларнинг корхона фаолиятидаги ўрни