Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi - Экономика - Рефераты

Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi

Загружено в:

26.10.2023

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi Reja: 1. U. Pettining iqtisodiy ta’limoti 2. P. Buagilberning iqtisodiy ta’limoti 3. Fiziokratlar A. Tyurgoning iqtisodiy ta’limoti 4. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri

Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo bo`lishi (Angliyada) XVII asrga to`g`ri keladi. XVI asrning o`rtalarida boshlangan manufaktura davri XVII asrga kelib sanoatning ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi. Ayni paytda, qishloq xo`jaligida ham kapitalizm rivojlana boshladi. Buyuk Britaniya iqtisodiyoti dunyoda eng rivojlangan mamlakatga aylandi. XVIII asrga kelib bu yerda kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari faqat savdoda emas, balki sanoat va qishloq xo`jaligida ham g`alaba qozondi. Bu jarayon mamlakatning sotsial - iqtisodiy taraqqiyotiga yo`l ochib berdi. Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkoniyat, tadbirkorlar tashabbusiga erkinlik berishga harakat qilgan kapitalistik tuzumning afzalliklarini nazariy jihatdan asoslab beradigan iqtisodiy ta’limotlar endi taqozo etila boshladi. Demak, bu davrga kelib iqtisodiy ta’limotlarni rivojlantirish uchun, ya’ni iqtisodiyotni ob’ektiv tahlil qilish uchun qulay sharoit yaratildi. Mana shu sharoitda yashab, ijod qilgan U. Petti, A. Smit, D. Rikardo, F. Kene va klassik siyosiy iqtisod maktabining boshqa vakillari iqtisodiyotni ilmiy nuqtai nazardan tadqiqot qildilar. Haqiqatan ham mazkur davr yangi klassik siyosiy iqtisod maktabining boshlanganini bildiradi. Uning klassik deb atalishining asosiy sababi, eng avvalo, shundan iboratki, uning ko`plab nazariy va metodologik qoidalari chinakam ilmiy bo`lib, ular zamonaviy iqtisodiy nazariya asosini tashkil etadi. Aynan klassik siyosiy iqtisod vakillari tufayli iqtisodiy nazariya ilmiy fan maqomiga ega bo`ldi. Angliyada klassik siyosiy iqtisod maktabining dastlabki vakili U. Petti bo`lsa, Frantsiyada - P. Buagilber, F. Kene, A. Tyurgo hisoblanadi. Keyinchalik bu maktab ta’limoti A. Smit, D. Rikardo J.B. Sey, T. Maltus tomonidan rivojlantirildi va J.S. Mill, K. Marks tomonidan yakunlandi. Ularni biz keyingi mavzularda ko`rib chiqamiz. U. Pettining iqtisodiy ta’limoti Uilyam Petti (1623-1687) - Angliya klassik siyosiy iqtisodining asoschisidir. K. Marks so`zi bilan aytganda U. Petti «Siyosiy iqtisodning otasi... buyuk

tadqiqotchi - iqtisodchi». U. Petti har tomonlama yuksak bilimli odam bo`lgan. U Angliyaning janubidagi Romsi shahrida xunarmand-matochi oilasida tug`ildi. O`n to`rt yoshida ota kasbini egallashdan voz kechgan U. Petti uydan chiqib ketadi va kemada yollanma moryak (yunga) bo`lib xizmat qiladi. Oradan bir yil o`tgach taqdir taqozosi bilan oyog`i lat egan U. Petti Frantsiya hududidagi bir qirg`oqqa qoldirib ketiladi. Bu notanish chet o`lkalarda lotin tilini bilganligi tufayli, u Kan kollejiga qabul qilindi va tinglovchi sifatida moddiy jihatdan ta’minlandi. Kollej unga frantsuz va grek tillarini, matematika, astronomiyani o`rganishga imkoniyat yaratib berdi. 1640 yili kollejni bitirib, U. Petti Londonga qaytib keldi. Keyinchalik Oksford universitetida tibbiyot sohasida taxsil oldi. 1650 yili 27 yoshida U. Petti fizika bo`yicha doktorlik darajasini oldi, Angliya kollejlarining birida professor bo`lib ishladi. U. Petti iqtisodiy muammolarga bag`ishlangan «Soliqlar va yig`imlar to`g`risida traktat» (1662y), «Donishmandlarga so`z» (1665y), «Irlandiyaning siyosiy anatomiyasi» (1672y), «Siyosiy arifmetika» (1683y) va boshqa asarlarni yozdi. U. Petti dastlab o`z asarlarida merkantilistlarning ijobiy savdo balansi g`oyasini va sanoatni rag`batlantirish maqsadida davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qo`llab quvvatladi. Ammo U. Petti asta-sekin tadqiqot ob’ektini o`zgartirdi va asosiy e’tiborni savdo muammosidan ishlab chiqarish muammosiga qaratdi. Uning qayd qilishicha, boylik ishlab chiqarishda yaratiladi, muomala sohasida esa u faqat taqsimlanadi. Boylik va pul nazariyalari Merkantilistlardan farqli ravishda, U. Petti fikri bo`yicha, nafaqat qimmatli metall va toshlar hamda pul boylik hisoblanadi, balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar va xatto uy jihozlari ham boylikni tashkil etadi. Bu masala bo`yicha o`z fikrini rivojlantirib bizning davrda keng tarqalgan «Mehnat boylikning otasi, yer esa uning onasi» degan iborani ishlatdi. Mamlakat boyligini ko`paytirish uchun U. Petti qamoq jazosi o`rniga pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul to`lashga «qurbi etmagan o`g`rilarni» esa «qullikka» mahkum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya etadi. Bu

merkantilistlarga qarama-qarshi tarzda, boylik, eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini bildiradi, ya’ni xo`jalik hayotidagi pulning «asosiy» rolini inkor etadi. U. Petti bu fikrni rivojlantirib chetga pul chiqarishni ta’qiqlash bema’ni narsa ekanligini ko`rsatib o`tadi. Davlatning bunday hatti-harakati, uning fikri buyicha, mamlakatga chetdan tovar keltirishni man etish bilan bir narsadir. U. Petti bu fikrlari bilan o`zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko`rsatdi va muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori to`g`risidagi qonuniyatni tushunganligini namoyish etdi. Ammo shu bilan birga uning iqtisodiyotdagi pulning rolini yuzaki tushunganligi aniq ko`rinadi. Bir tomondan, pulning miqdoriy nazariyasi haqiqatdan ham «pul o`z-o`zidan boylik mazmunini anglatmasligini» ko`rsatdi, ikkinchi tomondan esa - U.Petti va undan keyingi boshqa klassik iqtisodiy nazariya mualliflari, M.Blaug so`zi bilan aytganda, u (pulning miqdoriy nazariyasi) asosiy e’tiborni pulning muomala vositasi sifatidagi roliga qaratgan holda, tovar va pul bozorlari o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikni keltirib chiqaruvchi pulning qimmatni saqlash vositasi sifatidagi funktsiyasini inkor etdi. Shuning uchun merkantilizmga nisbatan to`g`ri tanqidlari bilan birga, U. Pettining bu borada noto`g`ri tushunchalari ham bo`lgan. Masalan, u savdo va savdo kapitalining milliy boylik yaratishdagi ishtirokini inkor etdi va hatto savdogarlar sonini ancha kamaytirishni qattiq turib ma’qulladi. U. Petti savdogarlarni davlatning «qonini» taqsimlash bilan shug`ullanuvchi «o`yinchilar»ga o`xshatadi. U «qon» deganda qishloq xo`jaligi va sanoat mahsulotlarni nazarda tutadi. Qiymat nazariyasi U. Pettining merkantilistlar g`oyasiga bo`lgan salbiy ko`z qarashi nafaqat boylikning mohiyatini va uni ko`paytirish yo`llarini tahlil qilishda, balki tovarlar qiymatining yaratilish tabiatini va bozorda ularning qimmati darajasiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashda ham o`z ta’sirini ko`rsatdi. Bu boradagi uning tadqiqotlari keyinchalik uni qiymatning mehnat nazariyasining birinchi muallifi deb tan olinishiga sabab bo`ldi. Umuman olganda, qiymatning mehnat nazariyasi klassik iqtisodiy maktabning asosiy belgilaridan biri hisoblanadi.

U. Petti nazariyalarining birida aytilishicha, tovar qiymati kumush qazib oluvchi mehnat bilan yaratiladi va uning «tabiiy bahosi» hisoblanadi; kumush qiymatiga tenglashtiriligan tovarlar qiymati esa ularning «haqiqiy bozor bahosi» hisoblanadi. Ikkinchi bir joyda qayd qilinishicha, tovar qiymati mehnat va yer ishtirokida yaratiladi. Ya’ni U. Pettining o`zi aytganidek «Kemaning yoki kamzul (syurtuk)ning qiymati qandaydir yer miqdori va qandaydir mehnat miqdori qiymatiga teng, chunki har ikkalasi - kema ham, kamzul ham - yer va inson mehnati bilan yaratiladi». Bundan ko`rinib turibdiki, U. Pettida tovar bahosi asosida sarfli mexanizm yotadi. Daromadlar nazariyasi Ishchilarning, pul kapitali va yer egalarining daromadlari to`g`risida U. Petti aytib o`tgan qoidalar keyinchalik klassik iqtisod maktabi vakillarining nazariy izlanishlari uchun asos bo`lib xizmat qildi. U. Petti ishchining daromadi sifatidagi ish haqini mehnatning bahosi deb hisobladi va uning darajasini ishchining yashashi uchun zarur bo`lgan vositalar minimumi bilan ifodaladi. U. Petti har bir ishchi «yashash, mehnat qilish va ko`payishi uchun» kerakli narsani olsa bas, degan xulosaga keldi. Buni u nazariy jihatdan isbotlab bermoqchi bo`ldi: agar ishchiga ko`rsatilgan minimumdan ikki baravar ko`p haq to`lansa u chog`da, ishchi ikki marta kamroq ishlaydi, bu esa jamiyat uchun shuncha miqdordagi mehnat boy berilganini bildiradi. U. Pettining ish haqi to`g`risidagi mazkur qoidasi «klassik maktabning» ko`pchilik vakillari nazariy tadqiqotlarining asosini tashkil etdi. Masalan, U. Pettidan keyin, D. Rikardo va T. Maltus ish haqini ishchi mehnatining bahosi sifatida tavsiflab, uni ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo`lgan vositalar minimumi bilan bog`lab tushuntirganlar. U. Petti dehqonchilikda yaratilgan mahsulot qiymati bilan uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar o`rtasidagi farqni renta deb atagan. Uning fikri bo`yicha renta qishloq xo`jaligida tuproq unumdorligining har xilligidan va yer uchaskasining bozorga uzoq-yaqin joylashishidan kelib chiqadi. Bundan biz U. Pettining birinchilardan bo`lib differentsial renta tushunchasini ilgari so`rganligini ko`ramiz.

U. Petti yer bahosi muammosini juda qiziq va noyob tarzda hal etishga o`ringan. Lekin u bu muammoni to`g`ri echa olmadi. Uning fikricha yerni sotib oluvchi har yili renta olish huquqini qo`lga kirituvchi shaxsdir. Shuning uchun yerning bahosi bir yillik muayyan miqdordagi rentaga teng bo`lishi kerak. Ammo u bu miqdorni ilmiy jihatdan aniqlab bera olmadi, ya’ni yerning bahosini keltirib chiqarish uchun bir yillik rentani ko`paytirish mumkin bo`lgan sonni topa olmadi. Bu savolni echish uchun U. Petti rentani 21 yilga ko`paytirishni tavsiya etadi. Negaki uning tasdiqlashicha faqat uch avlod vakillari: buva (50 yosh), ug`il (28 yosh) va nevara (7 yosh) -birgalikda 21 yil yashashlari mumkin. Shuning uchun muayyan yer uchastkasining qiymatini tashkil etuvchi bir yillik renta summasi usha uch avlod kishilarining birgalikda yashash yiliga teng bo`lishi kerak. Shu sababli yerning qiymati ham taxminan shuncha miqdordagi bir yillik renta summasiga teng. Shu bilan birga uning yer bahosini aniqlashdan kelib chiqadigan ssuda kapitali bilan yerdan olinadigan yillik renta o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik g`oyasi iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida ijobiy rol o`ynadi. Buni keyinchalik K. Marks qayd qilib o`tadi. Ma’lum ma’noda xuddi shunday fikr Y. Shumpetrning iqtisodiy qarashlarida ham uchraydi. Uningcha, birorta kapitalist yer uchastkasini ushbu uchastkadan olinishi mumkin bo`lgan rentaga teng foiz keltirishi mumkin bo`lgan pul summasidan yuqori ham, past ham baholashi mumkin emas. Bironta yer egasi o`z uchastkasini undan olinadigan rentaga teng foiz keltiruvchi pul summasidan kamiga sotmaydi. Ammo u o`sha summadan ko`pini ham ololmaydi, negaki bunday summani to`lashga rozi bo`lgan kapitalistga birdaniga juda ko`p yer uchastkalari taklif qilinadi. U. Petti birinchilardan bo`lib raqamlarni, hisob-kitoblarni, statistik ma’lumotlarni va statistik tahlil uslublarini (iqtisodiy statistikani u «Siyosiy arifmetika» deb atagan) keng qo`lladi. Uning asarlarida milliy boylik va milliy daromad statistikasiga, aholi sonini va uning tuzilishini hisoblashga, mehnat resurslarining qimmatini aniqlashga katta e’tibor beriladi. Unda o`z davri uchun ancha aniq bo`lgan mamlakat milliy boyligining hisoblari mavjud edi. Bu yerda U.

Petti boylik tarkibiga ishchi kuchini ham kiritgan. U jamiyatning har xil ixtisoslikka bo`lgan ehtiyojini, jumladan zarur bo`lgan tibbiyot xodimlarining sonini hisoblab chiqdi. Ushbu hisoblar tufayli U. Petti har xil ixtisoslik bo`yicha ikkita Angliya universitetida nechta talaba ta’lim olishi kerakligini aniqlab berdi. Uning tomonidan boylikning asosiy ko`rinishi pul degan g`oya ham inkor etildi. U. Pettining hisobi bo`yicha Angliyada pul miqdori uning jami boyligining 3% dan ortmaydi. Haqiqatda milliy boylikning asosi - bu mol- mulk (yer, uy, transport vositalari, chorva va boshqalar). P. Buagilberning iqtisodiy ta’limoti Frantsiya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi Per Buagilber (1646-1714) hisoblanadi. U Angliya klassik iqtisodiy maktabining asoschisi U. Petti kabi professional iqtisodchi-olim bo`lgan emas. P. Buagilber xuddi otasiga o`xshab huquqshunoslikdan ta’lim oldi. 31 yoshida Normandiyada sudyalik lavozimini egalladi. U bu lavozimda 25 yil mobaynida, ya’ni deyarli umrining oxirigacha ishladi, faqat o`limidan ikki oy oldin bu lavozimni katta o`g`liga topshirib ketdi. Sinchkov aql, jamiyatdagi yuqori ijtimoiy mavqe P. Buagilberda mamlakatning iqtisodiy muammolarini bilishga, XVII asrning oxiri XVIII asrning boshidagi Frantsiya viloyatlaridagi aholi turmush darajasining pastligi sabablarini aniqlashga bo`lgan qiziqish o`yg`otdi. U o`zining birinchi islohotlar to`g`risidagi mulohazalarini (merkantilistlarga qarshi) 50 yoshida yozgan «Frantsiyadagi vaziyatning mufassal tavsifi, uning farovonligining pasayishi sabablari va qayta tiklanishining oddiy usullari...» asarida e’lon qildi. P. Buagilber bu asarida merkantilizm iqtisodiy siyosatini qattiq tanqid qildi. Bu siyosatning boshida o`sha davrdagi Lyudovik XIV qirolligida moliya vaziri lavozimini egallab turgan Jan Batist Kolber turar edi. U Frantsiya tovarlari eksportini rag`batlantirishni, Frantsiyaga keladigan import tovarlarni esa cheklashni, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga yuqori soliq belgilashni qonunlashtirgan. Bu sanoat ishlab chiqarishiga hamda bir butun milliy iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko`rsatdi.

Iqtisodiyotdagi salbiy holatlarni bartaraf etish yo`llarini aniqlash P. Buagilberning keyingi, XVIII asrning boshida chop etilgan asarlarining ham asosiy vazifasi hisoblanadi. Ularda P. Buagilber merkantilizmni tanqid qilishni davom ettirdi, islohotlar zarurligini asoslab berdi, iqtisodiy o`sishning va davlat boyligining asosi deb bilgan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish muammolariga alohida e’tibor qaratdi. Bunday ko`z karash Frantsiya iqtisodiy qarashlarida XVIII asrning yarmigacha saqlanib qoldi. Chunki o`sha davrda sotsial-iqtisodiy rivojlanishdagi qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining hal qiluvchi rolini targ`ibot qiluvchi fiziokratizm ancha kuchaygan edi. 1707 yili P. Buagilberning «Frantsiyani qoralash» asari chop etildi. Unda Frantsiyaning kambag`allik holati ko`rsatildi, merkantilistik siyosat qoralandi. Iqtisodiy islohotlar o`tkazish to`g`risida yangi g`oyalar ilgari surildi. Biroq ular o`zi ishongan va umid qilgan hukumat vazirlari tomonidan ham e’tiborga olinmadi, qo`llab quvvatlanmadi. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida va Frantsiyada bozor munosabatlarining shakllanishida P. Buagilberning hissasi katta bo`ldi. Aynan uning asarlari merkantilistik g`oyalarning batamom obro`sizlanishi va Frantsuz klassik iqtisodiy maktabining shakllanishi uchun nazariy-metodologik asos bo`lib xizmat kildi. U Pettidan qat’i nazar, mamlaktning boyligi pul miqdoridan iborat emas, balki barcha foydali narsa va ne’matlardan tashkil topadi degan kontseptsiyani ilgari surdi. Nazariy qoidalarning o`ziga xosligi P. Buagilberning muhim yutug`i, U. Pettiga o`xshab, qiymatning mehnat nazariyasini «asoslab» berishi hisoblanadi. Bunda u bozorda tovarlar o`rtasidagi almashuv nisbatlari mexanizmini sarflangan mehnat miqdori yoki ish vaqtini hisobga olgan holda tahlil qiladi. Bu kontseptsiya nomukammal bo`lishiga qaramasdan (uning asosida sarfli printsip yotadi) o`z davri uchun u, albatta, progressiv hisoblanadi, negaki merkantilistlarning bahoning shakllanishida pulning tabiiy roli to`g`risidagi kontseptsiyasidan keskin farq qiladi. P. Buagilber merkantilizmni ko`p jihatdan to`g`ri tanqid qilish bilan birga, pulning iqtisodiyotdagi rolini mensimagan holda, mamlakatning iqtisodiy o`sishida

qishloq xo`jaligi rolini mutlaqlashtirdi, boylikni ko`paytirishdagi sanoat va savdoning ahamiyatini inkor etdi. Klassik iqtisodiy nazariya vakillari ichida u pulni bekor kilish mumkin va zarur deb hisoblagan yagona iqtisodchi hisoblanadi, uningcha pul tovarlarning «haqiqiy qiymatlari» bo`yicha ayirboshlanishini buzadi. Birinchi Frantsuz klassigining fikri bo`yicha iqtisodiyotdagi asosiy soha savdo emas, balki ishlab chiqarish, eng avvalo, qishloq xo`jaligi hisoblanadi. P. Buagilber o`z asarlarida iqtisodiyotning «tabiiy» qonunlari to`g`risida qayd qilib o`tadi. Davlat yuqori soliqlarni joriy etish yoki protektsionizm siyosatini qo`llash bilan ularga halaqit bermasligini tavsiya etadi. Fiziokratlar Fiziokratlar (lat. - tabiat, xukmronlik) - bu XVIII asrdagi frantsuz iqtisodchilari, klassik siyosiy iqtisod vakillaridir. Fiziokratlar maktabi Frantsiyada feodalizmdan kapitalizmga o`tish davrida vujudga keldi. Bu tasodifiy hol emas edi. O`sha davrda Frantsiyada manufaktura ancha rivojlangan bo`lsada, ammo mamlakat hali ham agrar holatda edi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning 2/3 qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi. Qishloq xo`jaligi ahvolini yaxshilash tadbirlari fiziokratlar tadqiqotlarining asosini tashkil etadi. Ular qishloq xo`jaligini iqtisodiyotning yagona unumli sohasi deb hisobladilar. Ularning fikricha, boylik faqat qishloq xo`jaligida yaratiladi, sanoat va savdoda esa u qayta ishlanadi va qayta taqsimlanadi, xolos. Shunga ko`ra fiziokratlar tadqiqotni muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga olib o`tdilar va bu bilan kapitalistik tizimning keyingi tahlili uchun asos yaratdilar. F. Kene – fiziokratlar ta’limotlarining asoschisi Fransua Kene (1694-1774) - fiziokratlar maktabining asoschisidir. F. Kene har tomonlama bilimli olim bo`lib, Versal yaqinida kambag`al dehqon oilasida dunyoga keldi. U yoshligidan tibbiyotga qiziqdi va bu sohada ta’lim oldi. Keyinchalik tibbiyot amaliyoti unga shuhrat keltirdi. 1752 yilda Kirol Lyudovik XV saroyida tabiblik qildi. Tibbiyot va biologiyaga oid ko`pgina asarlar yaratdi. F.

Kene iqtisodiyot muammolari bilan oltmish yoshidan boshlab bevosita shug`ullana boshladi. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, F. Kenening iqtisodiy g`oyalari qirol saroyida - Versalda yuzaga keldi. U umrining oxirigacha o`sha yerda yashadi va ijod qildi. F. Kenening «Fermerlar», «Don», «Aholi», «Soliqlar» nomli dastlabki iqtisodiy maqolalari Didro va D. Alamber tomonidan chop etilgan «Qomus» da e’lon qilindi. 1758 yilda uning asosiy asari «Iqtisodiy jadval» dunyoga keldi. F. Kene nafaqat fiziokratizm maktabi asosini yaratdi, balki uning nazariy va siyosiy dasturini ham shakllantirdi. Uning fiziokratik g`oyalarini keyinchalik A. Tyurgo va boshqa bir qator Frantsuz iqtisodchilari davom ettirdilar va targ`ibot qildilar. Shunday qilib, haqiqiy fiziokratlar maktabi yoki o`sha davr tili bilan aytganda «iqtisodchilar maktabi» tarkib topdi. Uning eng rivojlangan davri XVIII asrning 60-70 yillariga to`g`ri keladi. O`rganish metodi F. Kenening iqtisodiy tadqiqotining metodologik maslagi (platformasi) ni uning tomonidan ishlab chiqilgan tabiiy tartib to`g`risidagi kontseptsiya tashkil etadi. Uningcha, mazkur kontseptsiyaning huquqiy asosi xususiy mulkni, shaxsiy manfaatlarni muhofaza qiluvchi va takror ishlab chiqarishni va moddiy boyliklarni to`g`ri taqsimlashni ta’minlovchi davlatning jismoniy va ma’naviy qonunlari hisoblanadi. Tabiiy tartib tabiatda, tirik organizmda, hayvonot dunyosida mavjud bo`lgan tabiiy qonunlar bilan boshqarilib turiladi. F. Kenening yozishicha, tabiiy tartibning mohiyati shundaki, bir odamning shaxsiy manfaati boshqalarning umumiy manfaatidan ajralgan bo`lishi mumkin emas. Bu esa erkinlik hukmronlik qilgan sharoitda bo`ladi. Ana shunda dunyo o`z-o`zidan harakatlanadi. Shu bilan birga F. Kene ogohlantirib o`tadi: «Yuqori hokimiyat» oqsuyaklardan yoki yirik yer egalari vakillaridan tashkil topishi mumkin emas; ular birga qo`shilib qonunning o`zidan ancha kuchli hokimiyat tashkil etishi, millatni qul qilishi, adolatsizlikni keltirib chiqarishi, yirtqichlarcha zulm o`tkazishi va o`ta ketgan beboshlikni keltirib chiqarishi mumkin». U, yuqori davlat hokimiyati tabiiy tartib

qonunlarini yaxshi biladigan, o`qimishli bir shaxs ko`lida bo`lishini maqsadga muvofiq deb hisoblagan. Sof mahsulot to`g`risidagi ta’limot F. Kenening nazariy merosida uning sof mahsulot (xozir uni milliy daromad deb atashadi) to`g`risidagi ta’limoti muhim o`rin egallaydi. Uning fikriga ko`ra, sof mahsulotning manbai yer va unga sarflangan qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida band bo`lgan kishilarning mehnati hisoblanadi. Demak, boylikning (sof mahsulot) ko`payishi ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan «yer in’omidir». Shu boisdan davlat sanoatni emas, balki qishloq xo`jaligini rag`batlantirish to`g`risida g`amxo`rlik qilishi kerak. F. Kene «Dehqonlar kambag`al bo`lsa qirollik kambag`al bo`ladi, qirollik kambag`al bo`lsa qirol kambag`al bo`ladi» deb, hukumatni ishontirishga harakat qilgan. Savdo va sanoat boylik yaratmaydi, negaki savdogar va xunarmandlar qishloq xo`jaligida yaratilgan boylikni faqat bir joydan ikkinchi bir joyga etkazish va o`zgartirish bilan shug`ullanadi. Shuning uchun savdo va sanoat «unumsiz» hisoblanadi. U yerdagi tovarning o`sgan qiymati faqatgina savdo va sanoat xarajatlarini qoplash vositalarini o`z ichiga oladi, sof mahsulot esa bunda ko`paymaydi. Keyinchalik A. Smit fiziokratlarning sanoatning «unumsizligi» to`g`risidagi g`oyasiga qarshi chiqadi va sanoatda ham boylik yaratilishini ko`rsatib beradi. F. Kene merkantilistlarning boylik savdoda yaratiladi degan tezisini tanqid qildi. Uning tasdiqlashicha, muomalada tovarlarning ayirboshlanishi ekvivalentli bo`ladi, ya’ni teng qiymatli tovarlar ayirboshlanadi. Demak, ayirboshlashda qiymatning hech qanday o`sishi sodir bo`lmaydi. F. Kene pulni foydasi yo`q boylik hisoblagan, unga faqat savdodagi vositachi sifatida qaragan. Shunga muvofiq, uningcha, davlatning boyishi pul kapitalining o`sishga emas, balki qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining rivojlanishiga bog`liq bo`ladi. Sinflar nazariyasi F. Kene o`zi ishlab chiqqan unumlilik qoidasiga asoslangan holda jamiyatni uch sinfga ajratib ko`rsatib beradi: unumli sinf, unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi. Unumli sinf - bu qishloq xo`jaligida ish bilan band bo`lgan barcha kishilar, dehqon

va fermerlar ham kiradi. Ular sof mahsulot yaratadilar. «Unumsiz» sinf - bular xunarmandlar, ishchilar, savdogarlar, xizmatkorlar, to`ralar, ya’ni dehqonchilikdan boshqa sohada ish bilan band bo`lgan kishilar. Ular faqat o`zlarini ta’minlaydilar, o`z iste’moliga qanchalik mahsulot kerak bo`lsa, shunchalik mahsulot yaratadilar. Ular jamiyat uchun foydali, ammo o`zining ham, jamiyatning ham boyligini ko`paytirmaydi, shu ma’noda unumsizdir. Mulkdorlar sinfi yer egalari, unga qirol va ruhoniylar ham kiradi. Mulkdorlar sinfi sof foydani olishga haqli, negaki ular o`z paytida yerlarni o`zlashtirgan, yerning unumdorligini oshirgan. Mulkdorlar tomonidan olinadigan daromad - bu ularning oldin qilgan xarajatlari uchun in’om. Albatta, jamiyatning sinflarga bunday bo`linishi noto`g`ridir. A. Smit fiziokratlarning bu boradagi ko`z qarashini kinoyali ravishda shunday deydi: agar ularning mantig`iga amal kilsak, unda faqat ikki farzand ko`radigan har qanday nikohni unumsiz deb tan olish kerak bo`ladi. Kapital nazariyasi Iqtisodiy fikrlar tarixida kapital to`g`risidagi birinchi chuqur nazariy tushunchani F. Kene ilgari surdi. Merkantilistlar kapitalni pul bilan bir narsa deb hisoblagan bo`lsalar, F. Kene fikriga ko`ra «pul unumsiz boylik bo`lib, u hech narsa ishlab chiqarmaydi». Uning atamasi bo`yicha qishloq xo`jaligi qurollari, qurilishlari, mollari, hayvonlari va dehqonchilikda bir necha ishlab chiqarish tsikllarida foydalaniladigan barcha narsalar «dastlabki avanslar» deyiladi (Hozirgi zamon atamasi bo`yicha - asosiy kapital). Bir ishlab chiqarish tsiklida ishlatiladigan urug`lik, em-xashak, ishchilarning mehnat haqi va boshqalarni u «har yilgi avanslar»ga kiritdi (Hozirgi zamon atamasi buyicha - aylanma kapital). Ammo F. Kenening xizmati faqat kapitalni ishlab chiqarishdagi roliga qarab uni asosiy va aylanma kapitallarga bo`lishdangina iborat emas. Undan tashqari, u aylanma kapital bilan birga asosiy kapital ham xarakatda bo`lishini ishonarli qilib isbotlab berdi. Takror ishlab chiqarish nazariyasi Iqtisodiy ta’limotlarning rivojlanishida F. Kenening mashhur «Iqtisodiy jadval» asari juda katta rol o`ynadi. Bu asarda ijtimoiy takror ishlab chiqarish

jarayoni birinchi marta makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi. F. Kene jamiyatdagi uchta sotsial guruhlar-sinflar o`rtasida mahsulot va pulning ayirboshlanish jarayonini ko`rsatib berdi. Takror ishlab chiqarish jarayonini tahlil qilishda baholarning o`zgarmasligi asos qilib olinadi. (Bunda almashuv ekvivalentlik tamoyili asosida ro`y berayapti deb faraz qilinadi). Bu jarayon tashqi bozor ta’sirisiz, ya’ni faqat ichki bozor sharoitida yuz berayapti deb qaraladi. «Jadvaldagi» takror ishlab chiqarishning boshlang`ich nuqtasi yaratilgan bir yillik mahsulot hisoblanadi. F. Kene statistik hisob-kitoblarga asoslangan holda Frantsiya dehqonchiligidagi yalpi mahsulot qiymatini 5 mlrd. livrga (livr - o`sha paytdagi Frantsiya pul birligi) baholadi (oziq-ovqat 4 mlrd. livrni, xom ashyo 1 mlrd. livrni tashkil etadi). Bu mahsulotdan tashqari fermerlar o`tgan yilgi hosilni sotishdan olgan 2 mlrd. livrga ega. Bu pulni ular mulkdorlarga ijara haqi sifatida yer uchun to`laydilar. Unumsiz yoki «hosilsiz» sinf 2 mlrd. livrlik sanoat mahsulotiga ega. Jami ijtimoiy mahsulot, F. Kene hisobi bo`yicha, 7 mlrd. livrni tashkil etadi. Mulkdorlar (yer egalari) hosilni yig`ishtirib olgandan keyin fermerlardan 2 mlrd. livr ijara haqi olganlar. Bu yerda barcha yaratilgan mahsulot realizatsiyasi va aylanish jarayoni qanday amalga oshadi? «Iqtisodiy jadval»ning shartlariga ko`ra bu jarayon besh aktdan iborat bo`lib, uning har birida 1 mlrd. livrga teng mahsulot realizatsiyasi amalaga oshiriladi. 1. Mulkdorlar «unumli sinf» dan 1 mlrd. livrlik oziq-ovqat mahsulotlarini sotib oladilar. Buning natijasida qishloq xo`jaligi mahsulotlarining 1/5 qismi realizatsiya qilinadi. Mahsulotning bu qismi muomala sohasidan iste’mol sohasiga (yer egalariga) o`tadi. 2. Mulkdorlar «unumsiz sinf»dan 1 mlrd. livrlik sanoat mahsulotlarni sotib oladilar. «Unumsiz sinf» shu bilan o`z mahsulotining yarmini realizatsiya qiladi. 3. «Unumsiz sinf» mulkdorlardan olgan puliga «unumli sinf»dan iste’mol buyumlarni sotib oladi. Shu bilan qishloq xo`jaligi mahsulotining yana 1/5 qismi realizatsiya qilinadi.

4. «Unumli sinf» «unumsiz sinfdan» olgan 1 mlrd. livrga uning o`zidan («unumsiz sinf»dan) shuncha pulga ishlab chiqarish qurollarni oladi (ular asosiy kapitalning eyilgan, ishdan chiqqan qismini qayta tiklashga ishlatiladi). Buning natijasida sanoat mahsulotlarining ikkinchi yarmi realizatsiya qilinadi. 5. Aylanish jarayoning beshinchi, yakunlovchi aktida «unumsiz sinf» «unumli sinf»dan 1 mlrd. livrlik qishloq xo`jaligi xom ashyosini xarid qiladi. Oxirida jami ijtimoiy mahsulotning butun aylanish jarayoni natijasida sinflar o`rtasida 3 mlrd. livrlik qishloq xo`jalik mahsulotlari va 2 mlrd. livrlik sanoat buyumlari realizatsiya qilindi. «Unumli sinf» ixtiyorida qolgan 2 mlrd. livrlik mahsulot barcha sinflar o`rtasidagi umumiy aylanishda qatnashmaydi, u faqat o`z sinfi doirasida aylanadi (jadvalda bunday aylanish berilmagan). Bu mahsulot qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish jarayonida sarflangan urug`lik va oziq-ovqat mahsulotlari o`rnini qoplaydi. «Unumli sinf» tomonidan sotib olingan sanoat tovarlari asosiy kapitalning eskirgan qismini koplash uchun ishlatiladi. Naqd pul (2 mlrd.) muomala (aylanish) natijasida «unumli sinf» qo`liga kelib tushadi, ammo keyingi muddat uchun ijara haqi to`lash natijasida bu pul yana yer egalari ixtiyoriga o`tadi. Shunday qilib, yangi ishlab chiqarish tsiklini boshlash uchun, ya’ni oldingi hajmdagi ishlab chiqarishni, oddiy takror ishlab chiqarishni davom ettirish uchun zarur shart -sharoitlar yaratiladi. «Iqtisodiy jadval»da takror ishlab chiqarishni tahlil qilish asosida olingan muhim ilmiy xulosa shundaki, unda ayrim oldi-sotdi aktlari qarab chiqilmaydi, balki juda ko`p bunday yakka muomala aktlari sinflar o`rtasidagi muomalaga mujassamlashtiriladi. Ana shu sinflar o`rtasidagi muomala F. Kene tadqiqotining predmeti hisoblanadi. Ayniqsa, uning muomalani takror ishlab chiqarish jarayonining atigi bir shakli sifatida, pul muomalasini esa kapitalning faqat aylanish momenti sifatida ko`rsatib berishga qilgan harakati samarali bo`ldi. Ammo F. Kenening takror ishlab chiqarish to`g`risidagi ta’limotida bir qator kamchiliklar mavjud. «Iqtisodiy jadval»dagi sinflar tushunchasida izchillik, ilmiylik etishmaydi. Sanoatchilarni ishlab chiqarish vositaliridan mahrum etgan holda (ular o`z mahsulotlarining hammasini sotib yuboradi), F. Kene ularni ishlab

chiqarish jarayonini qaytadan boshlash imkoniyatidan mahrum etadi. Mahsulotni realizatsiya qilishda markaziy o`ringa yer egalarining o`tib qolishi noto`g`ri bo`lgan. «Iqtisodiy jadval»da ijtimoiy mahsulotning joylashishi ham to`liq ochib berilmagan. Ammo undagi kamchiliklar mazkur asarning qimmatini tushirmaydi. Unda iqtisodiy fikrlar tarixida birinchi marta milliy iqtisodiyot makroiqtisodiy darajada tahlil qilindi va undagi g`oyalar bo`lajak iqtisodiy modellarning kurtagi bo`lib qoldi. A. Tyurgoning iqtisodiy ta’limoti F. Kenening g`oyalari Ann Rober Jak Tyurgo (1727-1781yy.) tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi. A. Tyurgo Parijda dvoryanlar oilasida tug`ildi. Oilaviy an’anaga ko`ra u diniy ta’lim olishga majbur bo`ldi. Lekin Sarbonnaning Teologiya (diniy) fakultetini tugatgach, bu sohada ishlashdan bosh tortdi. 1751 yildan Parij parlamentining chinovnigi, 1761-74 yillarda Limojda (Limuzen provintsiya - viloyat markazi) intendant (gubernator), lavozimida ishladi. Bu uzoq viloyatda markaziy hokimiyat vakili sifatida u xo`jalik ishlarini, jumladan soliq olish tizimini nazorat qilib turdi. Aynan Limojda yashab turgan davrda A. Tyurgo o`zining «Boylikning yaratilishi va taqsimlanishi to`g`risida mulohazalar» (1766) nomli asosiy iqtisodiy asarini, tugallanmasdan qolgan «Qimmat va pul» (1769) kitobini va boshqa asarlarni yozdi. Ulardagi fikrlar, umuman fiziokratik qarashlarga hamda bozor iqtisodiy munosabatlari tamoyillariga, eng avvalo, erkin raqobat va erkin savdo tamoyillariga asoslangan. 1774 yili qirol Lyudovik XVI A. Tyurgoni moliya bosh nazoratchisi lavozimiga (moliya vaziri lavozimi bilan bir xil) tayinladi. Bu lavozimda ikki yilga yaqin ishlagan A. Tyurgo, davlat xarajatlarini kamaytirishga erisha olmagan bo`lsada, lekin mamlakat iqtisodiyotini har tomonlama erkinlashtirish uchun imkoniyat yaratib beruvchi bir qator farmon va qonun loyihalarini amalga oshirishga muvaffaq bo`ldi. Ammo uning har bir islohotga oid yangiliklari parlamentda o`zining monopol mavqeini saqlab qolishga intilgan chinovniklar

tomonidan qattiq qarshilikka duch keldi. Shuning uchun islohotlari ko`p vaqt amal qilmadi. 1776 yili A. Tyurgo iste’foga chiqqach, ular bekor qilindi. A. Tyurgo vazir sifatida amalga oshirgan asosiy islohotlar: mamlakat ichkarisida don va uning erkin savdosining tashkil etilishi; qirollikka erkin don olib kelish va undan boj to`lovlarisiz erkin don olib chiqish; natural yer majburiyatining pulli yer solig`i (o`lpon) bilan almashtirilishi; sanoat sohasida tadbirkorlikning rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi xunarmandchilik tsexlari va gildiyalarining (yirik savdogarlar va xunarmandlar birlashmasi) bekor qilinishi va boshqalar hisoblanadi. Ish haqi nazariyasi Xuddi fiziokratlarga o`xshab, A. Tyurgoning tasdiqlashicha, dehqon barcha ishlarda birinchi harakatlantiruvchi kuch hisoblanadi; u o`z yerida barcha hunarmandlarning ish haqini yaratadi. Ish haqiga nisbatan ko`proq ishlab chiqaruvchi yagona mehnat - bu dehqon mehnatidir. U merkantilistlarni tanqid qilgan holda, millatning boyligi deb, eng avvalo, yerni va undan olinadigan «sof daromadni» hisobladi. A. Tyurgo ish haqini, F. Kene kabi, yashash vositalari minimumiga bog`lab tushuntiradi. Ammo A. Tyurgo undan farqli ravishda ish haqining yashash vositalari minimumiga kelib taqalish mexanizmini ochib bermoqchi bo`ldi. Ish haqini ishchining hayoti uchun zarur bo`lgan yashash vositalari minimumi darajasiga pasaytiruvchi bunday mexanizm, uning fikricha, mehnatga bo`lgan talabning mehnat taklifidan orqada qolib ketishi, ishchilar o`rtasidagi raqobatning rivojlanmaganligi hisoblanadi. Sinflar nazariyasi A. Tyurgo F. Kenega o`xshab, jamiyatni uch sinfga ajaratadi: unumli sinf (qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo`lgan kishilar); unumsiz sinf (sanoat va boshqa moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida va xizmat ko`rsatish sohasida band bo`lgan kishilar); yer egalari sinfi. Lekin birinchi ikkita sinfni «ishlovchilar yoki ish bilan band bo`lganlar» deb ataydi. Ularning har biridagi odamlarni ikki razryadga bo`lib ko`rsatadi, ya’ni avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va ish haqi oluvchi oddiy ishchilar. Shu bilan birga, olimning

tasdiqlashicha, aynan unumsiz sinf «ish haqi oluvchi jamiyat a’zolari»ni o`z ichiga oladi. Qiymat, pul va foiz nazariyalari A. Tyurgo qiymat, baho va pulni tahlil kildi. Uning bu sohadagi fikrlari o`ziga xos xarakterga ega va qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A. Tyurgo tovarning almashuv qiymati va bahosi sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi to`g`risidagi g`oyani, ya’ni foydalilik g`oyasini ilgari surdi. Keyinchalik bu g`oya zamonaviy baho nazariyasining shakllanishida ijobiy rol o`ynadi. A. Tyurgo pulni o`z mohiyatiga ko`ra tovarlar dunyosidagi bir tovar sifatida ta’riflab, ayniqsa «oltin va kumushni, boshqa har qanday materialga nisbatan moneta (tanga) xizmatini o`tashga yaroqli», deb hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo`lib yaralgan, uning ustiga har qanday kelishuv va qonunlardan qat’iy nazar hamma uchun umumiy moneta bo`lib qoladi. Uning fikricha pul, ya’ni oltin va kumushning bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o`zgarib turiladi, balki bir-biriga bo`lgan nisbati, kam yoki ko`pligiga qarab ham o`zgarib turadi. A. Tyurgo qog`oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan foydalanish noqulayliklari to`g`risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab berdi. A. Tyurgo iqtisodiyotda protektsionizm siyosatining salbiy tomonini ko`rsatib berdi. Uning fikricha «olish va sotishdagi umumiy erkinlik, bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag`batlantiruvchi narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past bahoda sotib olishni ta’minlashning yagona vositasidir». A. Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan pulni o`simi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaraydigan nasixatgo`ylar bid’atlarini qoraladi. Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin bo`lgan daromadni yo`qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib ancha foyda ko`rishi mumkin. Ko`rinib turibdiki qarz beruvchi qarz oluvchiga ozor etkazayotgani yo`q, aksincha birinchisining pulidan ikkinchisi

foyda ko`rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to`lash sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni foydadan to`laydi. Demak, A. Tyurgoning fikriga ko`ra, bunday «kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy foizga kelsak, A. Tyurgo bo`yicha, u bozorda kapitalning ko`p yoki kamligini ko`rsatuvchi termometr vazifasini o`taydi, xususan foizning past bo`lishi -bu kapital ko`pligi natijasidir. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o`ziga xos o`rinni egallaydi. A. Smit o`z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo`lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g`oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi» - deb aytgan. Bu ta’limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi, ayniqsa uni yaratishdagi mehnatning roli diqqatga sazovor: boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol qiymatlar yig`indisidir. Bu tezis A. Smit tomonidan ham qabul qilingan. Kapital va uning ikki qismga ajratib ko`rsatilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish jarayoning tahlil kilinishi, erkin sohibkorlik to`g`risidagi g`oyalar, jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning rivojida keyingi muhim qadamdir. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabtlariga o`tish va dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o`tish kerakligi to`g`risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki soxibkor va tadbirkorlar shaxsiy manfaatdorlik bo`lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarining unsurlarini asosan to`g`ri hal etib berdilar. Xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida muayyan mutanosiblik bo`lgan sharoitda takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarayonining uzluksiz davom etishi

mumkinligi aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch sektori o`rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda, ayniqsa hozirgi davrda, bunday sektorlar juda ko`p bo`lib ular o`rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti soxibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansida N ta tarmoq uchun ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans deb yuritiladi va makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Undagi g`oyaning kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo`lib, u klassik iqtisodiy maktab ta’limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o`rin egallaydi. Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari nuqtai nazaridan fiziokratizm g`oyalari o`z ahamiyatini tezda yo`qotdi va o`tkinchi xarakterga ega bo`ldi. Chunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy hayotidagi o`zgarishlar nisbatan mukammal g`oyalarning ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro`y berdi. Ayniqsa boylikni faqat dehqonchilik bilan bog`lab tushuntiruvchi fiziokratizm g`oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o`zgarishlar tufayli tez unitilayozdi. Bu holat iqtisodiyot osmonidagi yorqin yulduzning so`nishini eslatadi.

Adabiyotlar: 1. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 2. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 3. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 4. Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. M.: «Delo Ltd», 1994. 5. Drozdov V.V. Fransua Kene. M.: Ekonomika, 1988. 6. Jid Sh., Rist Sh. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Ekonomika, 1995. 7. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi T.: «Fan», 1997. 8. Kene F. Izbrannie ekonomicheskie proizvedeniya. M.: Sotsekgiz, 1960. 9. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Tsentr, 1998. 10. Mayburd E.M. Vvedenie v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M.: «Delo», « Vita-press», 1996. 11. Marks K., Engels F. Asarlar, 20-tom. 12. Petti U. Izbrannie raboti: «Traktat o nalogax i sborax», «Slovo mudrim», «Raznoe o dengax». M.: «Os-89» 1997. 13. Petti U. Traktot o nalogax i sborax; Antologiya ekonomicheskoy klassiki. T.1. M.: Ekonov, 1993. 14. Petti U. Ekonomicheskie i statisticheskie raboti. M.: Sotsekgiz, 1940. 15. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 16. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS» , 1997. 17. Tyurgo A.R. Izbrannie ekonomicheskie proizvedeniya. M.: Sotsekgiz, 1961. Yadgarov Ya.Ya. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «INFRA-M». 1999.

Похожие

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning to’la shakllanishi, Smit va Rikardolarning iqtisodiy ta`limotlari

Ishsizlikning vujudga kelishi va uni bartaraf etish yo‘llari

Marjinalizm va yangi klassik vaziyat