Marjinalizm va yangi klassik vaziyat - Экономика - Рефераты

Marjinalizm va yangi klassik vaziyat

Загружено в:

26.10.2023

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

Marjinalizm va yangi klassik vaziyat Reja: 1. Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qimmati 2. Marshall va yangi klassik vaziyat

XIX asrning 70-yillariga kelib klassik siyosiy iqtisod o`rniga marjinalizm iqtisodiy nazariyasi vujudga keldi. Iqtisodiy fan taraqqiyotida katta o`zgarish yuz berdi. O`sha davrda xo`jalik jarayonlarini tahlil qilishga yangicha yondashuv asosini solgan (bir-biridan mustaqil holda) uch iqtisodchining asarlari birdaniga kelib chiqdi. Ular ingliz Stenli Jevons (1835-1882), avstryalik Karl Menger (1840- 1921), asosan Shveytsariyada istiqomat qiluvchi frantsuz Leon Valras (1834- 1910). Mazkur muammoga sal keyinroq, lekin o`ziga xos, mustaqil yo`l bilan yondashgan amerikalik olim J.B. Klarek hisoblanadi Marjinalizm (inglizcha – me’yorli) ana shunday vujudga keldi. F. Vizer, E. Bem-Baverk, A. Marshall, K. Viksell va ko`plab boshqa atoqli iqtisodchilar marjinalizm metodologiyasini foydalanadilar va rivojlantiradilar. Ayni paytda matematika sohasidagi ixtirolar iqtisodiy nazariyaning rivojlanishiga turtki bo`ldi. Marjinalistlar differentsial hisoblash metodi va me’yorli nazariyalardan faol foydalandilar. Ularning tadqiqotidagi asosiy dastak – bu me’yorli (marginal) tahlil bo`lib, mazkur maktabning nomi ham shundan kelib chiqqan. Me’yorli tahlil hanuzgacha iqtisodiy fanda keng qo`llanib kelinmoqda. Metodologiya Marjinalizm nazariyasiga iqtisody jarayonlarni sub’ektiv – psixologik metod asosida tahlil qilish xosdir. Unda iqtisodiy hodisalarning mohiyati emas, balki ularning o`zgarishi boshqa hodisalarning o`zgarishiga bog`liqligini ifodalovchi, yangi g`oya – me’yorli (max yoki min) miqdor yoki holat tushunchalaridan foydalanib iqtisodiy jarayon va hodisalar tushuntiriladi. Masalan, me’yorli foydalilik nazariyasi narxning tashkil topishini mahsulotlarni iste’mol qilishdagi samaralilik bilan bog`lab tadqiqot qiladi va ushbu baholanayotgan mahsulot birligi ko`payganda ehtiyojlarning qondirilishi qanchalik o`zgarishini ko`rsatib beradi (xarajatlar kontseptsiyasidan farq qilgan holda). Marjinalizmning asosiy kategoriyalari: me’yorli foydalilik, me’yorli unumdorlik, me’yorli xarajatlar va boshqalar. Bu nazariya ishlab chiqarish xarajatlarini, talab, taklif, narx va boshqalarni sub’ektiv baho berish asosida tushuntiradi.

U yoki bu muammolarni muqobil tarzda echish amal qiladigan iqtisodiy hayotni marjinalistlar turli bozorlar yig`indisi ko`rinishida tasavvur qilganlar. Ishlab chiqaruvchi tovar ishlab chiqarganda turli resurslardan har birining me’yorli foydaliligiga baho bergan holda eng keraklisini tanlaydi. Iste’molchi o`zining cheklangan daromadlarini ehtiyojlarni ko`proq qondiradigan qilib tovarlarni sotib olishga taqsimlaydi. Demak, marjinalizm nazariyasi markazida o`z foydasini maksimallashtirishga intiluvchi firma (ishlab chiqaruvchi) va xarid qilingan ne’matlardan maksimal foydalilik olishga intiluvchi alohida iste’molchi turadi. Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qimmati Asosiy e’tibor ishlab chiqarish va taklifni o`rganishga qaratilgan klassik iqtisodiy nazariyadan farqli o`laroq, marjinalistlar, eng avvalo, iste’mol va talbni tahlil qildilar. Shu bois ular iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishni kishilarning ehtiyojini o`rganishdan, buyumning foydalilik mezonini qidirishdan boshladilar. Buyumning qimmatini aniqlashda marjinalistlar klassiklarga nisbatan butunlay boshqacha yondashdilar. Agar klassiklar tovar qiymatini (qimmatini) uni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar bilan aniqlagan bo`lsalar, marjinalistlar tovar qimmati asosida ikki omil – foydalilik va buyumlarning kamyobligi yotadi deb hisobladilar. Bu bilan A. Smitning buyumning qiymatini (qimmatini) foydalilik bilan aniqlash mumkin emas, negaki hayotda eng foydali bo`lgan havo va suvning qiymati yo`q, degan «Smitcha ziddiyat»ga barham berildi. «Hech bir narsa suvdan ko`ra foydali emas, - deb yozadi A. Smit, - lekin unga u – bu narsani sotib olish amri mahol… Brilliant esa, aksincha, uni bevosita foydalanish nuqtai nazardan nihoyatda qimmati kam, ammo unga juda katta miqdordagi boshqa tovarlarni olish mumkin». Marjinalistlarning aytishicha, haqiqatan ham, havo yoki suvning umumiy foydaliligi brilliantning umumiy foydaliligidan tasavvur qilib bo`lmaydigan darajada ko`p. Lekin havo va suvga qaraganda qimmatli toshlar ancha kamyob. Shuning uchun uning qimmati ancha yuqori. «Qimmat, - deb yozadi E. Bem- Baverk, - narsalarning aynan cheklangan miqdorda bo`lishini taqozo etadi,

qimmatning yo`qligi esa, ularning mo`l-ko`lligini taqozo etadi». Qimmat esa umumiy foydalilik bilan emas, balki «oxirgi birlik» bilan aniqlanadi. Foydalilikka asoslangan bu nazariyaning boshlang`ich nuqtasi – ehtiyojlarning to`yinish qonuni (Gossenning birinchi qonuni) ni bildiradi: inson ehtiyojining to`yinish darajasi oshib borishi bilan iste’moldan bo`lgan qoniqish pasayib boradi, yoki iste’mol qilinadigan tovar miqdori ko`payib borishi bilan uning foydaliligi kamayib boradi. Shunga muvofiq iste’mol qilinadigan mazkur buyumning oxirgi qismining iste’mol uchun bo`lgan foydaliligi boshqa qismlariga nasbatan ancha past. Buyumning oxirgi qismining foydaliligi – bu me’yorli foydalilikdir. Aynan u, marjinalistlarning fikriga ko`ra, tovar qiymati shakllanishining asosini tashkil etuvchi ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar hatti harakatini tartibga solib turuvchi kuch hisoblanadi. E. Bem-Baverkning yozishicha: «Me’yorli foydalilik g`oyasi, - bu iqtisodiy hayotning eng murakkab ko`rinishlarini echishga kalit va ilmning eng chigal muammolarini hal etishga imkon beruvchi formula – «Ochil dasturxondir». Me’yorli foydalilik nazariyasiga binoan tovarlar narxi asosida mehnat sarflari bilan aniqlanadigan qiymat emas, balki ushbu buyumning foydaliligi yotadi. Me’yorli foydalilik nazariyasi tarafdorlari tovarda mujassamlashgan mehnat natijasi sifatidagi qiymatga foydalilik kategoriyasini, odamning narsaga bo`lgan munosabatini ifodalovchi sub’ektiv baholashni qarshi qo`yadi. Qiymatning mehnat nazariyasida mehnat sarflarining bevosita o`lchovi ish vaqti hisoblanadi. Tovar qiymati induvidual ish vaqti bilan emas, balki ijtimoiy zaruriy atalmish ish vaqti bilan o`lchanadi. Ijtimoiy zaruriy ish vaqti normal ishlab chiqarish sharoitda, o`rtacha mahorat va mehnat intensivligida muayyan iste’mol qiymatni ishlab chiqarishga ketgan vaqt bilan ifodalanadi. Qiymatning mehnat nazariyasiga muvofiq, faqat bozorda, ayirboshlash jarayonida ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari darajasi ro`yobga chiqadi. Faqat bozorda qiymat almashuv qiymat shaklida namoyon bo`ladi. Oddiy qilib aytganda, qiymat ishlab chiqarishda yaratiladi, bozorda esa namoyon bo`ladi. Mana shu yerda me’yorli foydalilik nazariyachilari e’tiroz bildiradilar. Uning ma’nosi

nimadan iborat? Agar tovar bozorda xarid qilingan bo`lsa, bu jarayon o`sha tovarni ishlab chiqarishga kimdir sarflagan ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlarini baholash uchun amalga oshirilmaydi, balki bu tovar xaridor uchun muayyan foydali samaraga ega bo`lganligi uchun, xaridor bu tovarning qadr-qimmatini bilganligi uchun amalga oshiriladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida «qiymat» so`zi nemischadan aynan «qimmat» deb tarjima qilinishi ham bejiz emas edi. Qimmat – bu ko`p jihatidan sub’ektiv kategoriya. Shunga muvofiq, avstriya maktabi ta’limotiga ko`ra, qiymat (qimmat) hech qachon buyumga xos bo`lgan ob’ektiv xususiyat bo`lishi mumkin emas. Faqat xaridor ko`z o`ngida qimmatli bo`lgan narsalargina qimmatga ega. Xaridorning sub’ektiv bahosi yaratilgan buyumga qiymat xossasini beradi. Demak, qiymat faqat bozorda yuzaga keladi, undan tashqarida amal qilmaydi. Odamlar tomonidan turli moddiy va ma’naviy boylik va xizmatlarning qimmatiga baho berilishi, bu ularni ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflangani uchun emas, balki bu buyumlarning foydalilikka ega bo`lgani sababidandir. Odamlar foydalilikka ehtiyoj sezganligi uchun ham u yoki bu tovarni ishalab chiqarishga mehnat sarflarini amalga oshiradilar. U yoki bu mehnat sarflarining ijtimoiy zaruriyligini kim yoki nima aniqlab beradi. Oddiy qilib bozor desak – bu to`g`ri, lekin u juda umumiy tushuncha, shuning uchun etarli emas. Me’yorli foydalilik nazariyasi tarafdorlari fikri bo`yicha, faqat tovarning foydaliligi mehnat sarflariga ijtimoiy zaruriylik xarakterini berishi mumkin. Me’yorli foydalilik nazariyasi namoyandalari, qimmatni foydalilikdan keltirib chiqarar ekan, foydalilikni ikki turga bo`lib ko`rsatishni zarur deb hisoblaydilar. Birinchisi tovarlarning (don, almaz, neft) o`z xususiyatiga ko`ra – umumiy foydaliligi. Ikkinchisi iste’molchi ehtiyoj sezadigan tovarning konkret foydaliligi. Konkret foydalilik doimo bir xil bo`lavermaydi, u har xil baholanadi. Bu yerdagi farq unga bo`lgan yondashuvda. Agar u yoki bu buyumlarni erkin va xohlaguncha olish mumkin bo`lsa, unda ularning foydaliligi, cheklangan miqdordagi bunday buyumlarning foydaliligichalik baholanmaydi («Smitcha ziddiyat»ni yana bir bor eslang).

Buyumning umumiy (yalpi) foydaliligi bilan konkret (me’yorli) foydaliligi o`rtasidagi farq iste’molchilar hatti-harakatini tahlil qilish uchun zarur. Me’yorli foydalilik muammosini tushunish uchun marjinalistlar ko`rsatib bergan o`rmonda yashovchi qariya-darvish qo`lidagi besh qop donni misol qilib olamiz. Qariya uchun ularning ahamiyati qanday? Birinchi qopdagi don ochdan o`lmaslik uchun kerak, ikkinchisi oziq-ovqat sifatini yaxshilash uchun ishlatiladi, uchinchisi -uy parrandalarini boqish uchun, to`rtinchisi - pivo tayyorlash uchun, beshinchisi esa vaqtxushlik (to`ti qushlarga ovqat berish) uchun ishlatiladi. Barcha qoplar bir xil qimmatga ega. Ammo lekin ularni qariya uchun foydaliligi pasayib borish tartibida joylashtirsak, unda birinchi qopdagi bug`doy eng yuqori qimmatga ega: u qariyaning hayot kechirishi uchun zarur. Qariya uchun oxirgi, to`tiqushlarni boqish uchun mo`ljallangan qop eng kam qimmatga ega. Agar unga ayirboshlash taklif qilinsa (aytaylik, bir qop don boltaga) u aynan shu beshinchi qopning foydaliligiga qarab ish tutadi. Shunday qilib, iste’mol qilinadigan tovar (don) ning miqdori ko`payib borishi bilan uning oxirgi, me’yorli foydaliligi pasayib boradi (me’yorli foydalilikning pasayish qonuni). Mazkur tovar miqdorining ko`payib borishi bilan me’yorli foydalilikning (TU) pasayib borishini quyidagi grafik ko`rinishida aks ettirish mumkin (1-rasm). Demak, xulosa qilish mumkinki, me’yorli foydalilik miqdori mazkur tovar miqdoriga va unga bo`lgan iste’mol darajasiga bog`liq. Har bir alohida buyum (tovar)ning me’yorli foydaliligi konkret va shu bilan birga sub’ektivdir. Birinchi ko`zadagi suvning foydaliligi juda yuqori: agar chanqovni qondirishga boshqa bironta ko`zada suv bo`lmasa. Beshinchi yoki oltinchi ko`zadagi suvning

foydaliligi ancha kam: u gullarga suv quyish yoki pol yuvishga ishlatiladi. O`ninchi ko`zaga kelsak, u umuman ortiqcha bo`lishi mumkin. Uy javonida uning egasiga, misol uchun, etti juft etik etarli; qolganlari javonda faqat joyni band qiladi va ularni kiyib ulgurmasdanoq modadan chiqib qolishi mumkin. Foydalilikning pasayib borishi buyumning haqiqiy qimmati nima bilan (uning eng ko`p, o`rtacha yoki eng kam foydaliligi bilan) aniqlanishini tushunishda yordam beradi. Avstriya maktabi vakillari nazariyasiga ko`ra, konkret qimmat eng kam, yoki me’yorli foydalilik bilan aniqlanadi. Xaridor o`zi uchun yagona bo`lgan, bir juft etik uchun ettinchi etikka qariganda ko`p haq to`lashga tayyor. Unga birinchi juft etikka qaraganda, ettinchisining foydasi ancha kam. Demak, foydalilikka sub’ektiv baho beriladi, tovar miqdori ko`payib borgan sari foydalilik pasayib boradi va bu miqdorning kamayib borishi bilan foydalilik oshib boradi. Bozorning tovarlar bilan to`yinish darajasini o`rganayotgan ishlab chiqaruvchi ham ushbu xususiyatni hisobga olgan holda ish yuritadi. Buyumlarni taqsimlash va ayirboshlash Har xil ehtiyojlarni qondirish uchun buyumlar qanday taqsimlanishi kerak? Faraz qilaylik, bitta Z buyumning o`zi uchta – A, V va S ehtiyojlarni qondirishi mumkin. Bu yerda A ancha muhim ehtiyoj, S esa unchalik ahamiyatli bo`lmagan ehtiyoj. Demak, ehtiyojlarning har birini qondirish uchun Z buyumi birligining me’yorli foydaliliklari har xil (mazkur sxema «Menger jadvali» deyiladi, 1- jadvalga qarang). Faqat bitta Z buyum birligiga ega bo`lgach, odam uni A ehtiyojni qondirish uchun foydalanadi, negaki bu vaziyatda uning me’yorli foydaliligi eng yuqori – 4 shartli birlikka teng. Z buyumning keyingi ikki birligi V va S ehtiyojlarni

qondirishga ishlatiladi . Agar kishida 6 ta buyum birligi bo ` lsa , unda ularning uchtasini u A ehtiyojni qondirishga ishlatadi , ikkitasini – V ehtiyojga , bittasini esa – S ehtiyojga ishlatadi . Bunda ehtiyojlarning umumiy qonqishi 16 shartli birlikka teng (barcha me’yorli foydaliliklarning yig`indisi). Bu yerda shu narsani bilish qiyin emaski, buyumlarning boshqacha taqsimlanishi inson uchun ancha kam qimmatli bo`lardi. Shunday qilib, qandaydir bir buyum birliklari har xil e’htiyojlar o`rtasida ratsional taqsimlanganda me’yorli foydaliliklar baravarlashadi: Bozorda tovarlarni xarid qilishda umumiy foydalilikni maksimallashtirish uchun ularning narxini ham hisobga olish kerak . Bunda xaridor qimmat tovar o`rniga arzonroq tovarlardan ko`proq olishi va bu bilan u xarid qilingan tovarlarning har biriga sarflangan har bir pul birligidan bir xil qoniqish hosil qilishi mumkin. Gossenning ikkinchi qonuni me’yorli foydaliliklarning baravarlashuvini ifodalaydi, ya’ni bu qonunga muvofiq bir pul birligiga olingan har bir tovarning me’yorli foydaliliklari tengligi amal qilishi kerak. Boshqacha aytganda, go`sht yoki baliq sotib olishga sarflangan har bir oxirgi pul birligi, o`z foydaliligi bo`yicha, makaron yoki kartoshka sotib olishga sarflangan oxirgi pul birligiga teng bo`lishi kerak. Iste’mol muvozanatining bunday shartini quyidagicha ifodalash mumkin: Bu yerda: MU – ayrim tovarlarning me’yorli foydaliligi; P – ularning narxi. Shunday qilib turli tovarlarning me’yorli foydaliliklari tenglashadi. Agar 1 kg apelsin 100 so`m, 1 kg ananas esa 300 so`m tursa, unda ananasning foydaliligi

apelsinning uch karra ko`paytirilgan foydaliligiga teng. Shunday taqqoslashga muvofiq bozorda alohida tovarlarning narxlari o`rnatiladi, nisbatlar shakllanadi, nisbiy narxlar tashkil topadi. Natijada pul birligiga olinadigan har bir tovarlarning me’yorli foydaliliklari tengligi kelib chiqadi. Ijtimoiy me’yorli foydalilik Bozorda har bir sub’ekt o`ziga keragidan ortiqcha tovarlarini (sub’ekt uchun me’yorli foydaliligi nisbatan katta bo`lmagan) sotish va o`zi ehtiyoj sezgan tovarni (uning me’yorli foydaliligiga nisbatan yuqori) sotib olish yuzasidan ish yuritadi. Kishilarning manfaatlari to`qnashadi va iste’molchilar bilan sotuvchilarning sub’ektiv baholashi yagona ijtimoiy qiymatni keltirib chiqaradi. Agar bozorda faqat bitta sotuvchi (uning uchun sotilayotgan tovarning me’yorli foydaliligi, masalan, 100 pul birligiga teng) va bitta (300 pul birligiga teng) xaridor bo`lsa, unda narx 100 dan 300 gacha bo`lgan chegarada tebranib turadi. Lekin bozor ishtirokchilari qancha ko`p bo`lsa, bozor qiymati chegarasi imkoniyatlari shuncha kam bo`ladi (Edjuort teoremasiga muvofiq). E.Bem-Baverk o`nta xaridor va sakkizta sotuvchi qatnashadigan ot bozorini misol qilib keltiradi. Har bir xaridor o`zining yuqori narx chegarasiga ega («undan qimmatiga olmayman»), har bir sotuvchi esa - quyi narx chegarasiga («undan kamiga sotmayman»). 2-jadvalga qarang. Bir ot uchun belgilangan narx 120 pul birlik bo`lganda bozorda 10ta xaridor va 2 tagina sotuvchi qoladi. Bunda talab taklifdan oshib ketadi va narx albatta ko`tariladi (xaridorlar o`rtasida raqobat natijasida). Agar narx, masalan, 250 pul birligi darajasida o`rnatilsa, unda bozorda 7 ta sotuvchi va 3 tagina xaridor qoladi. Taklif talabdan oshib ketadi. Endi sotuvchilar o`rtasida raqobat kelib chiqadi, ular narxni pasaytira boshlaydilar. Narx 215 pul birligidan sal pastga tushishi bilanoq, bu yerda sotuvchilar bilan xaridorlar soni tenglashadi (oltitaga oltita).

Shunday qilib, bunday bozorda bir otning narxi 210 va 215 pul birilgi o`rtasida o`rnatiladi. Ana shu narx, faraz qilaylik, 212,5 pul birligi, mazkur bozordagi pul birligiga nisbatan otning me’yorli foydaliligini ifodalab beradi: bu narxdan kamiga hech kim sotmaydi, bu narxdan yuqorisiga hech kim olmaydi. Ana shu ijtimoiy me’yorli foydalilikdir. Iqtisodiy tahlil qilishning yangi uslubi klassiklarning iqtisodiy erkinlik printsipini asoslab berishga imkon berdi. Marjinalistlar davlatning iqtisodiyotga aralashmaslik qoidasi bosh mezon hisoblangan iqtisodiy fanda yangi klassik yo`nalishning boshlanishiga asos soldilar. Yangi klassiklarning tasdiqlashicha, bozor mexanizmi xo`jalik jarayonlarini o`zi tartiblashga, ishlab chiqarish va iste’mol o`rtasida muvozanat o`rnatishga qodir. Erkin bozorning o`zaro ta’siri asosida shakllanadigan munosabatlarga davlatning aralashuvi esa muvozanatning buzilishiga, iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun yangi klassik yo`nalish vakillari xususiy tadbirkorlik va bozor imkoniyatlari uchun kurashdilar. A. Smit an’analarini davom ettirgan holda, yangi klassiklar universal iqtisodiy qonuniyatlarni keltirib chiqarishga harakat qildilar. Yangi klassik fan ikkinchi jahon urushigacha asosan uch ilmiy maktab doirasida rivojlandi: avstriya, lozanna (matematik) va kembridj. Avstriya maktabi (birinchi avlodi – K. Menger, ikkinchisi – F.Vizer va E.Bem-Baverk, uchinchisi – L.Mizes va F.Xayek) vakillari shak shubhasiz iqtisodiy liberializm tarafdori bo`lganlar, uni tarixiy maktab va sotsialistlar bilan bo`lgan kurashda himoya qildilar. Ular iqtisodiy tadqiqotda matematik apparatlardan keng foydalanishga shubha bilan qaradilar va o`z kontseptsiyalarini og`zaki shaklda ifodalashni afzal ko`rdilar. Lozanna maktabi vakillari (ularga L.Valrasdan tashqari V.Pereto, G.Kassel, V.Leontev kabi atoqli iqtisodchilar ham kiradi) aksincha matematik dastaklardan

juda faol foydalandilar. Umumiy muvozanat nazariyasi – «lozannaliklarning» asosiy yutug`idir. «Angliyaliklar» (birinchi avlod – S.Jvons, F.Edjuort va A.Marshall, ikkinchisining eng atoqli vakili – A.Pigu, uchinchi avlod – J.M.Keyns va J.Xiks) «lozannaliklarga» o`xshab tahlil qilishning matematik usullaridan faol foydalandilar, garchi ularga o`z metodologik qurilmasida uncha katta o`rin ajratmagan bo`lsa ham. «Avstriyaliklardan» farqli o`laroq, ular bozor mexanizmini ideal hisoblamadilar va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi jarayoniga ancha bosiq munosabatda bo`ldilar. Agar Angliya maktabining dastlabki vakili S.Jvons sarfli qiymat nazariyasini tanqid qilgan bo`lsa, A.Marshall esa klassiklarning qiymat nazariyasi yutuqlarini (eng avvalo rikardochilarning) o`zining ilmiy kontseptsiyasida foydalana oldi. Amerika iqtisodchilari o`rtasida yangi klassik yo`nalish izdoshlari ko`p bo`lgan. Undan tashqari bu yerda J.B. Klarek va I. Fisherga o`xshagan fan rahnamolari ish olib borgan. Shuning uchun ilmiy adabiyotlarda «amerika maktabi» tushunchasini uchratish mumkin. Metodologik jihatdan «amerikaliklar» «kembridj-liklarga» yaqin turadi. Ba’zi mualliflarning yagona anglo – amerika yangi klassik maktabi to`g`risida gapirishi ham bejiz emas. A. Marshall va yangi klassik vaziyat Yangi klassiklar, marjinalizm metodologiyasiga suyangan holda, iqtisodiy fanning asosiy bo`limlarini o`z ichiga oluvchi bir butun nazariy sistema yaratdilar. Xususan, firma daromadlarni taqsimlash, bozor muvozanati nazariyalari ancha takomillashtirildi, iste’mol tanlovi, umumiy (barcha bozorlar uchun) muvozanat nazariyalari yaratildi. O`sha davrdagi yangi klassiklarning ilmiy qarashlari uning atoqli vakillaridan biri, kembridj maktabining rahnomasi Alfred Marshallning (1842- 1924) «Ekonomiks printsiplari» (1890) kitobida ancha sistemalashtirilgan ko`rinishda ifodalangan. Mazkur asar birinchi katta darslik vazifasini o`tagan. Unda talab va taklif to`g`risidagi kontseptsiyalar birlashtirilgan va ayrim bozorlarni

o`rganish uchun matematik dastaklardan keng qo`llanilgan. A. Marshall va uning hamfikrlari xizmati tufayli yangi klassik nazariya XX asrning 30 - yillarigacha iqtisodiy fanda etakchi o`rinni egallab keldi. A. Marshall marjinalizm g`oyalarini mustaqil (Jevonsga bog`liq bo`lmagan holda) va o`ziga xos uslubda rivojlantirdi. Klassik maktab (Smit, Rikardo, Mill) va marjinalizm (Mengerdan Valrasgacha) yutuqlarini birlashtiruvchi bir butun nazariy sistema yaratdi. Qiymat (qimmat) va narxning shakllanishi nazariyasi Iqtisodiy fikrlar tarixida eng qiyin va murakkab muammolardan biri - qiymat muammosi hisoblanadi. A. Marshallning asari vujudga kelgunga qadar tovar qiymati muammosiga bo`lgan ikki xil yondashuv mavjud bo`lgan: qiymat yoishlab chiqarish xarajatlari bilan, yoki tovarning foydaliligi va noyobligi bilan aniqlangan. Birinchi yondashuvga muvofiq, boylikning o`sishi yoresurslar (mehnat, kapital va yer) ning unumdorligi natijasi, yoki ishlab chiqarish omillari egalarining kelgusida daromadlarni ko`paytirish maqsadida bugungi ne’matlardan voz kechishi oqibatidir. Ikkinchi yondashuvga (me’yorli foydalilik nazariyasi) ko`ra, qiymatning asosida bozor qatnashchilari tomonidan buyumning foydaliligiga berilgan sub’ektiv baho yotadi. Bu borada turli yondashuv vakillari o`rtasidagi baxslar ko`pincha abstrakt, behuda, samarasiz va quruq safsatadan iborat bo`lgan. Ko`pchilik mutaxassislarning fikriga ko`ra, A. Marshall bu baxslarga nuqta qo`ydi va zamonaviy mikroiqtisodiy tahlil asosini yaratdi (iqtisodiy fikrlar tarixi bo`yicha ba’zi kitoblarda esa, hatto fandagi «marshall inqilobi» to`g`risida ham gap yuritiladi). Uning xizmati shundan iboratki, u qiymatning birinchi (asosiy) sababini qidirishni tahlil qilishdan talab va taklifning shakllanish va o`zaro ta’sir ko`rsatish qonuniyatlarini o`rganishni tahlil qilishga o`tishning zarurligini asoslab berdi. Boshqacha so`z bilan aytganda, A. Marshall qiymat nazariyasini baho nazariyasi (yoki bozor muvozanati nazariyasi) ga turlantirdi. A. Marshall marjinalistlar yutug`iga yuqori baho bergan holda, ularning klassik maktabni va D. Rikardoning xarajatlar nazariyasini bir tomonlama tanqid qilganini ko`rsatib o`tdi. Marjinalistlar qiymatni ishlab chiqarish xarajatlari bilan

bog`lab tushuntirishni rad etgach, tovar qiymatining (qimmat) asosini uning foydaliligi tashkil etadi deb, mazkur muammoga bir tomonlama yondashdilar (ular qimmatni faqat me’yorli foydalilik bilan tushintirdilar). A. Marshall me’yorli foydalilik nazariyasini talab va taklif nazariyasi bilan va ishlab chiqarish xarajatlari nazariyasi bilan birlashtirdi. A. Marshallning tasdiqlashicha, ishlab chiqarish xarajatlari printsiplari va me’yorli foydalilik – talab va taklif qonunnining tarkibiy qismlaridir. Ularning har qaysisini «qaychining tig`laridan biriga qiyoslash mumkin. Agar bir tig` qo`zg`almas bo`lib va qirqish ikkinchisining harakati tufayli amalga oshirilayotgan bo`lsa, biz beparvolik bilan lo`nda qilib ikkinchisi qirqayapti deb aytishimiz mumkin…». Marjinalistlarning xatosi talab va taklif simmetriyasiga etarlicha baho bermaslikdan iborat, yutug`i esa ulargacha mensilmasdan kelingan talab muammosiga e’tiborni qaratganligidadir. O`z mohiyatiga ko`ra, A. Marshall bo`yicha, real qiymat – bu talab va taklif ta’sirida shakllanadigan muvozanat baho. Bunda talab ham, taklif ham teng huquqli omil sifatida amal qiladi. A. Marshall yotaklifni (klassik nazariya), yoki talabni (me’yorli foydalilik nazariyasi) hal qiluvchi omil sifatida ko`rsatishga bo`lgan urinishlarning har ikkalasi noto`g`ri ekanligi ko`rsatib berdi. Shu asosida A. Marshall oldingi qiymat nazariyalaridan eng muhim qoida va kontseptsiyalarni olib bir butun sistemaga birlashtirdi. Masalan, sarfli qiymat nazariyasi bozor taklifining shakllanish qonuniyatlarini tushuntirib berish uchun foydalanildi, me’yorli foydalilik nazariyasi esa bozor talabining shakllanish qonuniyatlarini tushuntirib berish uchun ishlatildi. A. Marshall tovar qiymati (qimmati)ni aniqlashda me’yorli foydalilik va ishlab chiqarish xarajatlarini sintezlashtirdi. Uning fikriga ko`ra, tovar qimmati bir hilda foydalilik va ishlab chiqarish xarajatlari bilan aniqlanadi. Talab va taklif A. Marshall talab va taklif qonunini va shunga muvofiq bahoni tahlil qilishga alohida e’tiborni qaratdi. U tahlilni talabdan boshladi: «Sotilishi ko`zda tutilgan

tovar miqdori qancha ko`p bo`lsa, unga qo`yiladigan baho shuncha past bo`lishi kerak, negaki u o`z xaridorlarini topa olsin... Baho pasayganda talab qilinadigan tovarlar miqdori ko`payadi, baho oshganda esa - kamayadi. Bunda bahoning pasayishi bilan talabning oshishi o`rtasida qat’iy o`rnatilgan bir xil nisbat bo`lmaydi». O`z mohiyatiga ko`ra A. Marshall me’yorli foydaliliklar tengligi qonuniga asoslangan holda, foydalilik funktsiyasidan talab egri chizig`ini keltirib chiqargan birinchi iqtisodchi hisoblanadi. U quyidagi ko`rinishda aks ettiriladi: Bunda MU x – x tovarning me’yorli foydaliligi, R x – usha tovarning bahosi, MU e – pulning me’yorli foydaliligi. Bu qonunni uch xil ekvivalentli shaklda ifodalash mumkin. Iste’molchi o`z ehtiyojini qondirishni maksimallashtiradi, agar u 1) xarid qilingan barcha tovarlarning me’yorli foydaliliklarini tenglashtirsa; 2) iste’mol qilinadigan har bir juft tovarning me’yorli foydaliliklari nisbatini va baholar nisbatini tenglashtirsa; 3) muayyan bozor narxida sotib olingan har bir tovar pul qiymatining me’yoriy foydaliligini tenglashtirsa. Iste’molchi muvozanatga erishdi, R x bahosi esa pasayapti, deb faraz qilaylik. Unda MU x >P x MU e , va muvozanatni qaytadan tiklash uchun x tovarni ko`proq sotib olish kerak bo`ladi, MU x miqdorini kamaytirish maqsadida. Haqiqatan ham, tovarning bahosi pasaysa iste’molchi uni sotib olishni ko`paytiradi, negaki bunday tovarning bahosi pasayganda iste’molchi bir so`mga har qanday boshqa tovarga qaraganda ushbu x tovardan ko`proq foydalilik oladi. Me’yorli foydalilikning pasayishi x tovarning xaridi ko`paygan sari MU x pasayishini kafolatlaydi. Demak, iste’molchi o`zining daromadlari va narx darajasiga qarab ehtiyojini doimo maksimal qondirishga intilgan sharoitda talab egri chizig`ining teskari nishobligi vujudga keladi. Bu dalil isbotlar shu narsani ko`zda tutadiki, x tovarning narxi pasayishi natijasida individning daromadi ko`paymaydi, buning natijasida MU x ning miqdori moslashish jarayoni davomida doimiyligi saqlanib qoladi. Lekin individ o`zining

barcha xarajatlarining me’yorli foydaliligini yana tenglashtirishi bilanoq, uning real daromadi oshadi. Bu saqlanayotgan pul mablag`larining me’yorli foydaliligini pasaytiradi va shu bilan barcha tovarlarning, jumladan x tovarning ham xaridini ko`paytirishga olib keladi. Bunday sharoitda daromad samarasi ijobiy hisoblanadi va biz x ga teskari nishabli va talabning daromadga bog`liq bo`lgan ijobiy nishabli talab egri chizig`iga ega bo`lamiz. Bundan tashqari, bu yerda foydalilik funktsiyalarining additivligi 1 taqozo etiladi: individ sotib olayotgan har bir tovarning foydaliligi boshqa tovarlarning foydaliligiga bog`liq bo`lmaydi. Haqiqatda esa ularning o`rtasida bog`liqlik amal qilishi mumkin bo`lib, bunday bog`liqlik natijasida u - miqdori ko`payganda MU x kamayadi yoki ko`payadi. Bu tahlilni yana ham murakkablashtiradi. Agar yuqorida aytilganlarni grafik ko`rinishida ifodalasak, unda koordinatlarda (baho, tovar miqdori) Marshall «kresti» kelib chiqadi: pastga yo`naltirilgan D talab egri chizig`i bilan yuqoriga yo`naltirilgan S taklif egri chizig`ining kesishishi. D egri chizig`i iste’molchi uchun mazkur tovarning me’yorli foydaliligining pasayish qonunini ifodalasa, S egri chizig`i me’yorli xarajatlarning oshib borishini ifodalaydi. Ularning kesishgan nuqtasi muvozanat bahoni bildiradi va ushbu baho xaridorlar sotib olishni, sotuvchilar esa sotishni xohlaydigan tovar miqdorini aniqlab beradi. Bu ikki miqdor faqat muvozanat baho paytida bir biriga to`g`ri keladi. Qachonki taklif bahosi talab bahosi bilan tenglashsa muvozanat baho vujudga keladi. Rasmdagi P 1 – muvozanat baho. Ushbu bahoda sotuvchilar bir xil Q , miqdordagi tovarni sotishni xohlaydilar, xaridorlar esa sotib olishni; 1 Additivlik (lat), ob’ektning miqdor xossasi: uni qanday bo`lishdan qat’iy nazar, bir necha bo`laklarga bo`lganda, shu bo`laklar qiymatlari yig’indisiga teng bo`ladi. Masalan, A ning hajmi uning bo`laklari hajmlarining yig’indisiga teng.

Agar baho muvozanat bahodan yuqori bo ` lsa , sotuvchilar ko ` p miqdorda tovar sotishga tayyor , lekin xaridorlar shuncha miqdorda tovar sotib olmaydilar va natijada baho pasayadi . Agar baho muvozanat bahodan past bo ` lsa , unda xaridorlar sotib olishni xohlaydigan hajmdagi tovarni sotish sotuvchilar uchun foydasi yo ` q va natijada baho pasayadi . Bu jarayon qachonki sotish bahosi muvozanat bahoga teng bo`lganda tugallanadi. Avval ko`rib chiqqanimizdek, bozor qiymati me’yorli foydalilik va me’yorli xarajatlar bilan aniqlanadi. Demak, D talab egri chizig`i teskari nishablikka ega, negaki baho oshib borishi bilan odatda tovarga bo`lgan talab kamayadi. Lekin qanday darajada kamayadi? A. Marshall bu sovalga javob berish uchun talab elastikasi tushunchasini kiritadi. Baho bo`yicha talab elastikasi TE baho muayyan darajada pasayganda talab qanday miqdorda o`sishini yoki baho muayyan darajada oshganda talab qanday miqdorda pasayishini ifodalaydi. TE=1 bo`ladi, agar baho 1 % ga pasayganda sotish 1 % ga oshsa; TE=2,5 bo`ladi, agar bahoning 1 % ga pasayishi sotishni 2,5 % oshirsa va hokazo. Agar talab egri chizig`ining muayyan bir uchastkasida TE=1 bo`lsa, unda ushbu uchastkada bahoning hech qanaqa o`zgirishi mazkur tovarni sotishga ta’sir ko`rsatmaydi. Agar shu uchastkada TE<1 bo`lsa, unda sotish miqdorining ancha kamayib ketishdan qo`rqmasdan bahoni pasaytirish mumkin, agar TE>1 bo`lsa, unda bahoning bir oz pasayishi sotish miqdorini ancha

ko`paytirishi mumkin. Boshqacha aytganda talab noelastik bo`lganda foyda bahoning o`sishi hisobiga ko`payishi mumkin, talab elastikasi paytida esa bahoni pasaytirish hisobiga foydani oshirish mumkin. Talabning elastikligi iste’moldagi tovarlarning bir-birlarining o`rnini osongina bosa olishiga bog`liq. Shuning uchun ommaviy iste’mol tovarlariga bo`lgan talab kam elastik bo`ladi. Ammo bu bilan talab va taklif qonuni tahlili tugashi mumkin emas, negaki talab va taklifga vaqt tushinchasi ham o`z ta’sirini ko`rsatadi va shu bois uni tahlil qilish taqozo etiladi. Tekshirilayotgan davr qancha qisqa bo`lsa, talabning qiymatga bo`lgan ta’siri shuncha kuchli bo`ladi, bu davr qancha uzoq bo`lsa, ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatga bo`lgan ta’siri shuncha kuchayib boradi. Shu sabali A. Marshall bir zumli, qisqa muddatli va uzoq muddatli muvozanat turlarini ajratib ko`rsatib beradi. Bir zumli muvozanatda taklif o`zgarmaydi. Bunday sharoitda keskin oshgan talab qondirilishi mumkin emas (band bo`lmagan quvvatlardan foydalanish yoki yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun vaqt kerak bo`ladi). Bu vaqt ichida tanqis (defitsit) mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan tadbirkor bahoni oshirish hisobiga qo`shimcha daromad olishi mumkin. Masalan, tirik baliq bozorida baliqqa bo`lgan talab oshdi deylik. Baho ko`tarildi, lekin o`sha kuni sotuvchilar taklifni ko`paytira olmaydilar (yangisini olib kelishga ulgurmaydilar). Shuning uchun taklif egri chizig`i to`g`ri chiziq (S) ko`rinishida bo`ladi. Yuqorida qayd qilib o`tkanimizdek baho oshadi (P 1 dan P 2 ga, 3-rasm). P

Qisqa muddatli muvozanat amal qilib turgan ishlab chiqarish quvvatlari hisobiga o`sgan talabni qondirish uchun taklifni ko`paytirish imkonini beradi. Agar bozorda baliqga bo`lgan talab bir necha kun davomida ancha yuqori bo`lsa, unda baliqchilar qo`shimcha ishchi kuchi, oshiqcha to`r va boshqa anjomlar hisobiga baliq tutishni ko`paytirishga harakat qiladilar. Natijada taklif Q1 dan Q 3 ga oshadi (4-rasm). Baho qanday bo`ladi? U pasayishga intiladi (P3<P2) (3, 4-rasmlarga qarang). Uzoq muddatli muvozanatda taklif talabning oshishiga moslasha oladi, negaki uning uchun vaqt etarli bo`ladi. Bu davr ichida ishlab chiqarish quvvatini, ishlab chiqarishni tashkil qilish uslubini o`zgartirish, yangi korxonalarni ochish, yangi texnalogiyalarni qo`llash mumkin. Sotuvchilarga ustama foyda keltiruvchi yuqori talab (D 2 egri chizig`i) va shunga muvofiq yuqori narx (P 4 ) uzoq muddat saqlanib turgan sharoitda baliqchilar ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida ishlab chiqarish quvvatini kuchaytirishga kirishadilar (yangi baliq tutish kemalari, omborxonalar va boshqalar quriladi). Bu tarmoqqa yuqori daromad tufayli yangi ishlab chiqaruvchilar kirib keladi. Taklif (Q 3 dan Q 4 ga) ko`payadi, baho esa (P 3 dan P 4 ga) pasayadi (4, 5-rasmlarga qarang).

Bu yerda A. Marshall shunday xulosaga keladi: qisqa muddatli davrda bahoni shakllantiruvchi asosiy kuch talab (negaki taklif o`zgaruvchan emas), uzoq muddatli davrda esa taklif hisoblanadi. Tovar qiymati qisqa muddatli davrda haqiqatan ham eng avvalo xaridorlarning hatti harakati bilan aniqlanadi (marjinalizm). Lekin uzoq muddatli davr mobaynida baho o`rtacha ishlab chiqarish xarajatlari miqdoriga yaqinlashadi va taxminan bir xil darajada bo`ladi (klassik maktab). Klassiklarning bu nazariyasi faqat uzoq muddatli davr mobaynida to`g`ri amal qilishini ularning o`zlari ham yaxshi anglamaganlar va bu haqda o`z tadqiqotlarida qayd qilib o`tmaganlar.

Adabiyotlar: 1. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 2. Afanasev V.S. David Rikardo. M.: Ekonomika, 1988. Bartenev S.A. Ekonomicheskie teorii i shkoli. M.: «Bek», 1996. 3. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 4. Blaug M. Ekonomicheskaya misl v retrospektive. M.: «Delo Ltd», 1994. Gelbreyt D.K. Ekonomicheskie teorii i tseli obshchestva.M.: Progress, 1979. Jid Sh., Rist Sh. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Ekonomika, 1995. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi T.: «Fan», 1997. 5. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Tsentr», 1998. Lipsits I. Ekonomika bez tayn. M.: «DELO–VITA-PRESS», 1994. Mayburd E.M. Vvedenie v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M.: «DELO – VITA-PRESS», 1996. 6. Rikardo D. Sochineniya. T. 1. M.: Gospolitizdat, 1955. 7. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 8. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov. M.: Sotsekgiz, 1962. 9. Smit A. Issledovanie o prirode i prichinax bogatstva narodov. (Antologiya ekonomicheskoy klassiki). M.: Ekonomika, 1993. 10. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 11. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «INFRA-M», 1999.

Похожие

Marjinalizm ta`limoti va neoklassik iqtisodiy maktablar

Tarmoqdagi umumiy vaziyat va undagi raqobatning taxlili

Klassik iqtisodiy maktabning rivojlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning yakunlanishi

Klassik iqtisodiy maktabning vujudga kelishi