Кичик корхоналар маркетинги - Экономика - Рефераты

Кичик корхоналар маркетинги

Загружено в:

23.03.2024

Скачано:

0

Размер:

330.5 KB

Кичик корхоналар маркетинги Режа: 1. Кичик корхоналарни белгиловчи мезонлар 2. Кичик корхоналарда маркетинг комплексининг хусусиятлари 3. Кичик корхоналарда маркетинг фаолиятини ташкил этиш 4. Кичик корхоналарда маркетинг фаолиятини режалаштириш ва башоратлаш

Кичик корхоналарни белгиловчи мезонлар Кичик корхоналарнинг мезонларини белгилаш зарурияти кичик корхоналарнинг давлатнинг жиддий ёрдамига муҳтожлигидан келиб чиқади, бу ёрдам адресли бўлиши ва корхоналар фаолиятининг белгиланган томонларини яхшилашга йўналтирилиши керак. Кичик корхоналарни алоҳида категорияларга ажратиш улар фаолиятини ўрганиш ва самарадорлик даражасини таҳлил қилиш, уларнинг иқтисодиёт умумий тизимидаги ўрни ва ролини аниқлаш учун зарур. Бозор иқтисодиётига асосланган барча мамлакатларда кичик корхоналарни белгилашда қуйидаги мезонлардан фойдаланадилар: - миқдорий кўрсаткичлар: ходимларнинг сони, сотиш ҳажми, асосий капиталнинг баланс қиймати; - сифат кўрсаткичлари: ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг нисбатан кичик сони; чекланган ресурслар ва қувватлар, бошқа- рувнинг камроқ ривожланган тизимлари ва бошқалар; - юқоридаги кўрсаткичларнинг биринчи ва иккинчи гуруҳларини бирлаштирувчи комбинацияси. Ҳар хил мамлакатларда корхоналарни катталикларига кўра у ёки бу гуруҳга киритувчи мезонлари қўлланилади. Европа Иттифоқининг методологияси бўйича кичик ва ўрта корхоналар жадвалда кўрсатилган мезонлар билан белгиланади. Жадвал Европа Иттифоқи методологияси бўйича кичик ва ўрта корхоналар ўлчамини белгилаш мезонлари Аниқланадиган корхоналар Ходимлар сони (киши) Йиллик оборот Баланс қиймати Кичик 50 тагача 4 млн.еврогача 2 млн.еврогача Ўрта 50-250 тагача 16 млн.еврогача 8 млн.еврогача Хорижий мамлакатларда 1 кишидан 20 кишигача ходими бўлган корхоналар ҳунармандчилик корхоналарига, 20 дан 100 тагача ходими бўлганлари кичик, 100 дан 500 гача ходими бўлганлари ўрта корхоналарга киритилади.

АҚШда кичик бизнес корхоналарини икки томонлама гуруҳлашдан фойдаланилади. Биринчи ҳолда бу тушунча ишчилар сони 500 кишигача бўлган корхоналарни қамраб олади. Иккинчи ҳолда эса корхоналар соҳалар бўйича йиллик тушумлар ҳажми бўйича бўлинадилар: транспорт соҳасида йиллик тушумлар ҳажми 3,5 млн доллардан 20 млн долларгача, қурилишда 9 млн доллардан 21 млн долларгача, улгуржи савдода 15 млн доллардан 35 млн долларгача, чакана савдода 3,5 млн доллардан 13,5 млн долларгача, хизматлар соҳасида 2,5 млн доллардан 14,5 млн долларгача бўлган корхоналар кичик фирмалар ҳисобланади. Германияда ишловчилар сони ва йиллик оборот кўрсаткичларидан фойдаланилади. Кичик корхоналар ишловчилар сони 10 кишигача бўлган, ўртачаларга эса ишловчилар сони 50 кишигача ва йиллик обороти 100 млн еврогача бўлган корхоналар киритилади. Францияда кичик ва ўрта бизнес тушунчасига ишловчилар сони 19 кишигача бўлган микрофирмалар, ходимларнинг сони 20-299 кишигача бўлганлари кичик корхоналарга киради. Жанубий Кореяда саноатда ва транспортда 20 тагача ходими бўлган корхоналар кичик, 21 дан 200 кишигача ходими бўлган корхоналар ўрта корхоналар ҳисобланади. Савдо ва хизматлар соҳасида 5 тагача ходими бўлган корхоналар кичик корхоналар, 6 тадан 20 тагача ходими бўлган корхоналар эса ўрта корхоналар ҳисобланади. Ўзбекистонда кичик корхоналарни, унда ишловчи ходимлар сони бўйича гуруҳларга ажратиш қабул қилинган. Буни жадвалдан кўриш мумкин. Янги мезонлар корхоналарни айрим категорияларга бўлишни тартибга солиш имкониятини беради. Бу солиққа тортиш бўйича имтиёзларни белгилаш, кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш бўйича аниқ чораларни қабул қилиш, республика минтақаларида кичик корхоналар тармоғини кенгайтириш соҳасида инфратузилмавий ташкилотлар фаолиятини такомиллаштириш учун ғоятда муҳимдир.

жадвал Фаолият соҳалари бўйича кичик корхоналар категориясига киритилувчи корхоналар Фаолият соҳалари Ходимларнинг йиллик ўртача сони Енгил ва озиқ-овқат саноати, металлга ишлов бериш, асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш, мебел ва қурилиш материаллари саноатида 100 кишигача Машинасозлик, металлургия, ёқилғи-энергетика ва кимё саноати, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш, қурилиш ва бошқа саноат-ишлаб чиқариш соҳаларида 50 кишигача Фан, илмий хизмат кўрсатиш, транспорт, алоқа, хизмат кўрсатиш соҳалари (суғурта компанияларидан ташқари), савдо ва умумий овқатланиш ҳамда бошқа ноишлаб чиқариш соҳаларида 25 кишигача Ходимларнинг сони кичик субъектларининг асосий кўрсат- кичидир. У фирманинг барча ходимларини, шу жумладан, шарт- номалар бўйича ва ўриндошлик бўйича ишловчиларни ҳақиқатдан ишланган вақтини ҳисобга олиш билан ҳамда вакилликлар, фи- лиаллар, корхонанинг бошқа ажратилган бўлинмалари ходим ларини ҳисобга олиш билан аниқланади. Белгиланган сондан ошиб кетган ҳолда кичик корхона ошиб кетишга йўл қўйилган давр ва кейинги уч ой давомида имтиёзлардан маҳрум бўлади. Кичик корхоналарда маркетинг комплексининг хусусиятлари Кичик корхоналарда маркетинг комплекси ўзига хос хусусиятларга эга. Уларнинг ҳар бирини алоҳида кўриб чиқамиз. Нарх. Нарх бу - товар ёки хизмат қийматининг пулдаги ифодаси. Нарх стратегиясини танлашда корхона манфаатлари ҳамда харидорнинг хоҳиш истаги ва имкониятининг уйғунлиги таъминланиши лозим.

Корхоналар нарх стратегиясини танлашда таннарх билан бирга бошқа омиллар ҳам таъсир этади. М. Портер нарх бўйича стратегияни 3 турини санаб ўтган. Улар: дифференциацияли; паст нархли; фокусланиш стратегиялари. Ушбу стратегяилардан учинчисини кичик бизнес субъектларилар кичик партияларда ишлаб чиқариб, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгармас ҳаражатларни камайтириш натижасида фойдаланишлари мумкин. Н.Сирополис ҳам нарх старегияларини 3 та турини айтиб ўтган: қаймоғини олиш ( skimming ); бозорга кириш; ўртача нархлар. Кичик бизнес субъектлариларнинг ишлаб чиқраиш қувватининг камлиги бозорга катта миқдорда янги маҳсулот киритиб қаймоғини олишга ёки ўртача нархларни тутиб туришга имкон бермайди. Улар асосан, бозорга эндигина кириб келаётган иштирокчилар ҳисобланиб, аксарият ҳолларда арзон нархлар воситасида бозорга киришга ҳаракат қилишади. А.И.Муравьев ва бошқаларнинг ёзишича, “нарх сиёсати аввало корхонанинг маркетинг стратегиясига ва бозордаги талабнинг ҳолатига мос келиши шарт”. Ўз навбатида баҳо сиёсати икки хил: паст ва юқори бўлиши мумкин. Уларнинг ҳар бирига 2 тадан маркетинг стратегиялари мос келади. Сегментлар кўлами ёки сотишни рағбатлантириш даражалари билан стратегиялар бир- биридан фарқланади. Ушбу олим томонидан 4 та: пассив, кенг миқёсда бозорга кириш, бозорга танлаб кириш ва интенсив маркетинг стратегиялари келтирилган. Кичик бизнес субъектлариларнинг имкониятларини чекланганлиги туфайли сотишни рағбатлантиришга катта маблағ ажрата олишмайди. Натижада, келтирилган иккинчи ва тўртинчи стратегиялардан фойдалана олишмайди. Биринчи ва учинчи стратегиялардан фойдаланиш эҳтимоли кўпроқ. Юқоридаги учта адабиётдаги фикрларга аҳамият берсак, М.Портер - таннарх, Н. Сирополис - корхонанинг бозордаги мавқеига қараб, А.Муравьев ва бошқалар эса - сотишни рағбатлантиришга қараб нарх стратегияларини таклиф қилишган. Бизнинг фикримизча, танлашда учаласига ҳам эътибор қаратиш лозим. Кичик бизнес субъектларилар паст таннархли, бозорга кирувчи, рағбатлантиришга кам маблағ сарфланадиган нарх стратегияларини танласалар мақсадга мувофиқ.

Силжитиш. Марктеингнинг рағбатлантирувчи комплекси қуйидагилардан иборат: реклама; сотишни рағбатлантириш; пропаганда; шахсан сотиш. Бу компонентларнинг барчаси харидорни товар ҳақида кўпроқ хабардор қилиш ва қизиқтириш учун фойдаланилади. Улардан фойдаланишда психологик жиҳатдан “Истеъмолчининг харид қилиш учун қарор қабул қилиш жараёни”нинг босқичлари ўрганилади. Рағбатлантириш комплекси ушбу жараённинг иккинчи босқичига таъсир кўрсатиб, товар ҳақида ахборот бериш учун мўлажаллаб концентрацияланади. Яъни, корхона ушбу жараённинг иккинчи босқичи учун мўлжал олади. Бунда корхона ўз товари хусусида хабардор қилади. Кичик бизнес субъектларилар ўз товарларини тарғиб қилишга кам маблағ сарфлашади. Улар, асосан шахсан сотиш, витрина, ташқи реклама ва пропоганда усулларидан фойдаланишлари самаралироқ бўлади. Кичик бизнес субъектларилар маҳаллий шарт-шароитларни, урф-одатларни, иқлимни яхши билиши, аҳолига яқин жойлашиши, бевосита мижозлар билан тез-тез учрашиши улар билан фикр алмашишига имкон беради. Айниқса, Ўзбекистон ва бошқа шарқ мамлакатларида коллектевизм (жамоатчилик, маҳалла) руҳининг мавжудлиги яқин атрофда жойлашган корхона маҳсулотлари тўғрисида маълумотларни тез ва кенг ёйилишига олиб келади. Пропоганданинг бундай шаклларидан Кичик бизнес субъектларилар бепул фойдаланишлари мумкин. Кичик бизнсега маҳаллий аҳоли ҳам хайрихоҳ муносабатда бўлади. “Шахсан сотиш бу - савдо билан рекламани мужассамлаштиради. Унинг асосий хусусияти товарни тушунтириш орқали ҳаридорга сотади. Унда реклама билан сотиш ўртасидаги нисбат сақланиши лозим. Бунда push - итариш ва pull - жалб қилиш стратегияларидан фойдаланилади. Яъни, pull - харидор диққатини тортса, push -товарни сотади”. 21 Италян олими Парето кашф қилган “80/20 ва 20/80 қонун”и бу жаранёда катта аҳамиятга эга. Унга кўра “корхона 80% фаолиятини маҳсулоти ва ишлаб чиқариш жараёнининг сифатини яхшилашга бағҳишлайди, 20 % ини эса, харидор эҳтиёжларини қондиришга қаратади”. Бундай хатти-ҳаракатлар самарадорлигини

харидорлари фикрига асосланиб таҳлил қилинганда, сарфланган 20 % кучлар корхона эришган натижанинг 80 %ини келтириб чиқаришини, 80 %и эса, аксинча 20 %ига сабачи бўлиши исботланган. Демак, корхоналар ўз эътиборларини маҳсулот ишлаб чиқаришдан кўра кўпроқ харидорларнинг инсоний омилларга қаратиши лозим. Бундан келиб чиққан ҳолда, кичик бизнес субъектлариларнинг имкониятлари анча чекланган бўлсада, ўзлари жойлашган ҳудуддаги харидорларга товарни тарғиб қилишда анча самарали йўл тутишади. Демак, кичик бизнес субъектларилар рағбатлантириш комплексининг пропоганда ва шахсан сотиш элементларидан кўпроқ фойдаланиши мақсадга мувофиқ. Товар ҳаракати. “Етказиб бериш канали деганда - товарни ишлаб чиқарувчидан истеъмолчигача ҳаракатланадиган йўли тушунилиб, у алоҳида ташкилотларга ёки истеъмолчиларга товардан фойдаланишга замин яратувчи жараёндир. Унда, бир қатор ташкилотлар ёки алоҳида шахслар иштирок этади”. 22 Корхоналарнинг тақсимот каналлари 2-5 ва ундан ҳам кўп поғонали бўлиши мумкин. Бунда: ишлаб чиқарувчи, харидор, улгуржи ва чакана савдо корхоналари, агентлар қатнашиши мумкин. Тайёр ёки оралиқ (эҳтиёж ёки комплектловчи қисм) маҳсулот ишлаб чиқаришга қараб кичик бизнес субъектлариларнинг тақсимот канали бир-биридан фарқланади. Оралиқ маҳсулот ишлаб чиқарувчилар аксарият ҳолларда йирик корхоналарга буюртма ёки пудрат (субподряд) асосида ишлаб чиқаришади. Улар пировард истеъмолчилар билан учрашмайдилар. Фақат буюртмачи корхона талаблари асосида фаолиятини ташкил қилишади. Бу ҳолни айрим иқтисодчилар буюртмачи ва пудратчиларнинг “манфаатлар уйғунлиги” деб аташади. Байле О.Ж. ва бошқалар ўз ишларида шундай ёзишади: “Буюртмачи ва пудратчи битта бозор қатнашчилари, уларнинг муваффақиятлари ишлаб чиқарган товарлари ва ўзаро муносабатларига боғлиқ”. Оралиқ маҳсулот ишлаб чиқарувчи кичик бизнес субъектларилар фақат йирик корхоналар билан ишланганлиги сабабли тақсимот каналларини мураккаблаштиришнинг ҳожати қолмайди.

Демак, бундай кичик бизнес субъектлариларнинг тақсимот каналлари қисқа бўлиб, икки поғонадан (кичик ва йирик корхона) иборат бўлади. Кичик бизнес субъектлариларнинг йирик корхоналар билан ҳамкорлик қилиши бир нечта афзалликларга эга: сотиш миқдорининг барқарорлиги; конъюнктура ўзгартиришини таъсирининг сустлиги; риск даражасининг пастлиги. Шу билан бирга камчиликларга ҳам эга: ишлаб чиқариш нуқтаи назаридан йирик корхоналарга “тобеълик”; иқтисодий кўрсаткичларини йирик корхонаникига бевосита боғлиқлиқлиги; айрим ҳолларда бошқа ўхшаш рақобатчи йирик корхоналар учун ишлаб чиқаришнинг тақиқланиши. Тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи кичик бизнес субъектлариларнинг тақсимот каналлари оралиқ маҳсулот ишлаб чиқарувчиларникидан фарқ қилади. Улар ўз маҳсулотларини пировард истеъмолчиларга қандай етказишни ўзлари ҳал қилишади. Ишлаб чиқарган маҳсулотларини улгуржи, чакана савдо корхоналари ёки ўз дўконлари орқали сотишни мустақил ҳолда танлашади. Кичик бизнес субъектларилар ўз савдо каналлари орқали сотишни маъқул кўришади. Фақат шу йўл уларга энг кўп фойда келтиради. Бунинг сабаблари қуйидагилар: харидорлар билан бевосита мулоқот қилинади; қоситачиларга пул тўланмайди; харидорларнинг дидини ва эҳтиёжларини тез билиб олиш мумкин; ихтиролариннг ярмидан кўпи харидорларнинг эҳтиёжлари таъсирида қилинган. Оралиқ ёки тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи кичик бизнес субъектлариларнинг тақсимот каналлари 3 поғонагача бўлса, фойдали ҳисобланади. Бунинг сабаблари: ҳар бир бўғиннинг қўшилиши нархни оширади; ишлаб чиқариш миқдорининг камлгини воситачиларни талаб қилмайди. Маҳсулот. Кичик бизнес субъектлариларнинг ишлаб чиқараётган маҳсулотлари турлича. Лекин, умумий хусусиятлари ҳам авжуд. Уларни шартли равишда оралиқ ва тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқраиш орқали кичик бизнес субъектларилар нисбатан узоқроқ муддатга ишлаб чиқаришни барқарорлаштиради. Буюртмалар ҳам олдиндан олиниб, корхона ўз келажагини бир мунча аниқ белгилай олади. Кичик бизнес субъектлариларнинг иккинчи гуруҳи - тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчилар бўлиб, пировард истеъмолчи учун

ишлаб чиқаради ва фаолиятидаги риск даражасини юқорилаштиради. Чунки, улар доимо бозор конюънктурасининг ўзгариши асосида, фаолиятини “корректировка”лаб боришади. С.З.Жизнин ва В.И. Крупновлар кичик бизнес субъектлариларнинг асосий устунликлари рўйхатида қуйидагиларни алоҳида қайд этиб ўтишади: - тезкор ва қайишқоқ (гибкий) қарор қабул қилиш имконияти; - алоҳида хусусиятли кичик бозорлардаги устунлик. М.С. Қосимова ва бошқалар бу борада шундай ёзган: “кичик корхоналар ишлаб чиқараётган маҳсулотларининг турларини ўзгартириб, истеъмолчиларнинг ўзгарувчан талабларига кўра товарлар ишлаб чиқраиш билан бозор ҳолатини ўзгартиришига тез жавоб қайтариш қобилиятига эгалар. Улар, одамларнинг мавсумий эҳтиёжларини тўлароқ ва сифатлироқ қондииршлари мумкин”. Шундай қилиб уларни қуйидагича умумлаштириш мумкин ( жадвал). жадвал Кичик бизнес субъектларида маркетинг комплексининг хусусиятлари Элементлар Хусусиятлари Нарх ( price) - бозорга кирувчи паст нарх стратегиясини қўллаши; - таннархнинг пастлиги; - ўта қайишқоқ нарх сиёсатига эгалиги. Силжитиш (promotion) - кўп маблағ сраф қилинадиган силжитиш усулларидан кам фойдаланиши; - витрина ва ташқи реклама воситаларидан кўпроқ фойдаланиши; - твоарни тарғиб қилишда маҳаллий аҳолининг кўмагидан фойдаланиши; - шахсан сотиш ва пропоганда усулларидан кўпроқ фойдаланиши. Етказиб бериш (place) - товар ҳаракатининг йўли қисқа; - етказиб беришда кам сонли (2-4та) поғоналар қатнашади; - асосан, маҳаллий бозоралрда пировард истеъмолчига яқин жойларда сотади; - сотиш миқдорининг беқарорлиги; - савдо нуқталарини тезкор ўзгартира олиши.

Маҳсулот (product) - анъанавий усулда ишлаб чиқариладиган; - талаби тез ўзгарадиган, мавсумий; - бозордаги ҳаётийлик даври билан ишлаб чқиариш даврининг бир-бирига яқинлиги. Манба: Маслова Т.Д., Божук С.Г., Ковалик Л.Н. Маркетинг: Учебник. 3-е изд., перераб. и доп. –СПб.: Питер, 2008. -34 с. Кичик корхоналарда маркетинг фаолиятини ташкил этиш Бозор рақобати шароитида кичик корхоналарнинг муваффақиятини уларда маркетинг фаолиятини ташкил этиш самарадорлиги белгилаб беради. Маркетингнинг бугунги кундаги жуда зарур бўлган воситаларини билиш ва уларни амалиётга жорий қилиш компанияларга рақобатда устунлигини тақдим этиб, уларнинг бозорда муваффақиятга эришишига ёрдам беради. Кичик корхоналардаги маркетинг ишининг ўзиги хос хусусиятларини бозор механизми элементлари, унинг тамойиллари ва функциялари билан боғлиқ равишда чуқур ўрганмай туриб иқтисодиётни ривожлантириш қийин кечади 27 . Маркетинг кичик корхонани бошқаришнинг муҳим функциясидир, зеро ундан кўзланган мақсад истеъмолчилар эҳтиёжини аниқлаш ва ушбу эҳтиёжларни қондириш мақсадида фирма ресурсларини сафарбар этишдан иборат. Ҳар қандай иқтисодиёт учун асос бўлиб хизмат қиладиган йирик бизнесни ривожлантириш учун кичик тадбиркорликни яхши йўлга қўйиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида кичик бизнесни юритишда маркетинг унинг энг асосий функцияларидан бири бўлиши мумкин. Кичик корхоналарда маркетинг технологияларининг қўлланилишидаги жиддий тўсиқ бундай корхоналарнинг молиявий ресурсларининг чекланганлиги билан изоҳланади. Бунга улар анъанавий технологияларни рад этмаган ҳолда қўл урадилар. Кичик корхоналар эса маркетинг учун улкан харажатлар қилишга деярли журъат қилолмайди.

Кичик бизнеснинг турли тармоқларида маркетинг ишини юритиш ─ бу бошқариш, тартибга солиш ва тадқиқ қилиш фаолиятларини ўз ичига олган мураккаб фаолият тизими бўлиб, унда ҳар бир соҳанинг ўзига хосликлари ҳисобга олинади. Ушбу фаолият истеъмолчи талабидан келиб чиққан ҳолда унинг эҳтиёжини қондиришга қаратилгандир. Маркетинг технологиялари турли-туман бўлса-да, улар ягона мақсадни кўзлайди. Бу мақсад эса корхонанинг ҳамда бозорда намойиш этилаётган маҳсулотнинг рақобатбардошлигини оширишдан иборат. Кичик бизнес корхоналарига рақобат шароитига самарали мослашиш имконини берувчи энг юксак инновацион маркетинг технологияларини кўриб чиқайлик (расм).

Сўнги йилларда товарнинг “ҳаётийлик цикли” мисли кўрилмаган даражада қисқарди. Ҳозирги даврда етакчи япон электрон фирмалари бозорга ўртача хар уч ойда бир марта микросхемаларнинг янги турини чиқармоқда.

Маҳсулотлар ассортиментнинг хилма-хиллиги ортди, бир хил буюмларни кўплаб ишлаб чиқариш камайди, яъни тўп-тўп қилиб уюб ташлаш тажрибасидан воз кечилмоқда. Товар сифатига эга бўлган товарлар мазмуни ўзгарди. Энди яхши маҳсулот чиқариш билангина иш битмайди, рақобатга дош бериш учун сотувдан кейинги даражасини, кўрсатиладиган қўшимча хизматлар сифатини тубдан яхшилаш зарур (расм). Шу жиҳатдан, кичик корхоналар ҳаражатларини оддий камайтириш йўлларини ўйлабгина қолмай, айни пайтда товарларни сотиш ва ўтказиш, даромадларни муттасил кўпайтириш сохаларига кўпроқ эътибор беришга мажбур. Маҳсулот сотишга янги бозорлар, муайян афзаллиги туфайли маҳсулот ўзига жалб этадиган янги харидорларни қондириш лозим. Мазкур ишларни инновацион маркетинга таянибгина амалга ошириш мумкин. Кичик корхоналар самарадорлиги иктисодий, илмий- техникавий, коньюнктура-тижорат, ижтимоий ва бошқа ахборотларни ўз вақтида олиши каби омиллардан усталик билан фойдаланиш натижасида ҳамда маркетинг технологияларини самарали бошқариш тизимини яратиш орқали таъминланади. Кичик корхоналарда маркетинг дастурини ишлаб чиқиш бозор муҳити таҳлили, бозор конъюнктурасини бахолаш, бозорни сегментлаш ва бозор ҳажмини аниқлаш орқали амалга оширилиб, бунда товар сиёсатини танлаш, сотиш сиёсатини танлаш, нарх сиёсатини белгилаш ва коммуникация сиёсатини танлаш билан дастур амалиётга тадбиқ этилади. Маркетингнинг ташқи муҳити Кичик бизнес субъекти учун муҳим бўлган ресурс ва сотув бозорлари; бозор институтлари ва агентлар; ижтимоий муносабатлар мажмуаси (ҳуқуқий, ижтитмоий-маданий, сиёсий); кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш тизими; бошқа ижтимиой-иқтисодий жараёнлар (иқтисодий конъюнктура, жиноятчилик, экология, илмий-техника тараққиёти) ва ҳ.к.

ИКЖ – ижтимоий-корпоратив жавобгарлик; ТМ – ташкилот маданияти; ТС – товар с иёсати; СС – сотиш сиёсати; НС – нарх сиёсати; КС – коммуникацион сиёсат расм. Кичик корхоналарда маркетинг технологияларини бошқариш тизими Кейинги босқичларда назорат ва бошқариш самарадорлигини ошириш оқали маркетинг мақсади аниқланади (расм).

Маълумки, маркетинг - истеъмолчилар муаммоларини англаш ва бозор фаолиятини тартибга солишга ва мақсадга йўналтирилган жараён хисобланади. Турли хил мулк шаклидаги кичик бизнес корхоналарининг ишлаб чиқариш ва сотиш фаолияти маркетинг режаси билан ўзаро яқиндан боғланган бўлиши керак. Маркетинг концепцияси бозорда кичик корхоналарнинг умумий ютуқларини таъминлаш нуқтаи назаридан унинг фаолиятининг барча сохаларида қарорлар қабул қилишини кўзда тутади. Бу холат ташкилий, бошқарув ва сотиш ишларининг хар хил турларида ўз аксини топиши керак. Кичик корхоналар ҳар доим аниқ харидорни мўлжал қилиб қуйидаги саволларга жавоб топишлари керак: Қанча? Қай даражада сифатли? Нимадан? Қачон маҳсулот ишлаб чиқарилиши керак? Бундан маълумки, кичик тадбиркорлик субъектлари сони, сифати ва вақт ўлчамлари бўйича чекланганлигидан келиб чиқади. Улар бозорни эгаллаш учун амалга ошираётган хўжалик операцияларининг ҳаражатларини харидорлар учун олиб бориладиган рақобат курашида ютиб чиқиш учун камайтириб боришлари зарур. Натижада

потенциал харидор унинг таклиф этган товарини ҳарид қилади. Бу муаммони ечишда маркетинг муҳим дастак ҳисобланади. Маркетинг - бу маҳсулотни ишлаб чиқаришдан бошлаб токи уни сотишни ташкил этилишигача бўлган мажмуавий тизимдир. У аниқ харидорлар талабини қондириш, бозорни ўрганиш ва олдиндан кўра билиш асосида фойда олишни кўзда тутиши лозим. Кичик корхоналарнинг бозорга чиқарган маҳсулотлари холатига қараб маркетингнинг қуйидаги турлари қўлланилиши мумкин: конверсион маркетинг, ремаркетинг, қўлловчи, тараққий топтирувчи, рағбатлантирувчи ва синхрон маркетинг. Кичик бизнесда маркетингни самарали ишлаш шартлари қуйидагилардан иборат: тараққий топган бозорни мавжудлиги, ишлаб чиқарувчини эркинлиги, ахборот тўплаш тизимини барча учун тушунарли эканлиги ва тадбиркорларнинг тайёргарлиги ва хоказо. Кичик корхоналарнинг кундалик амалиётида маркетингни стратегик масалаларини амалга ошириш: энг кўп ахборотни бозорни эгаллаб турган муҳит тўғрисида ўз вақтида олиш ва уни тўғри таҳлил қилиш; маркетинг мақсадларини тўғри қўйиш ва уларга эришишнинг асосий йўлларини аниқлаш; ресурсларни мақсадлар билан, мақсадларни эса истеъмолчилар талаби билан мақбул бирлаштириш; маҳсулот тури ва ассортиментини бозор талабини юқори даражада қондириш учун шакллантириш; жамоа билан ишлаш, шахсий тадбиркорлик фаолиятини потенсиал харидорлар, ишловчилар орасида тан олиш ва қўллашга эришиш учун ташвиқот ишларни олиб бориш; бозорда сотиш тармоғини бунёд этиш орқали реклама ва сотувни рағбатлантирувчи тадбирларни ўтказиш, сотувчи воситачиларни, ўз харидорларини ва бозор майдонини топиш учун ҳаракат қилиш; маркетинг тизимини янги корхона шароитига мослаштириш учун кундалик бошқарув ишини ташкил этиш каби йўналишларда олиб борилади.

Кичик корхоналар самарадорлигини оширишда маркетинг воситаларидан фойдаланиш ва маркетинг муҳити таҳлили Кичик бизнес иқтисодиётида “самара” ва “самарадорлик” каби бир- бирига боғлиқ ва ўз навбатида ўзаро фарқланадиган тушунчалар мавжуд. Улар ўзаро тўғри пропорционал боғлиқликка эга. Яъни, сотилган аҳсулотларнинг таннархи билан савдодан тушган тушум суммаси оралиғидаги интервал (фарқ) қанчалик ошиб борса “самара” ва “самарадорлик” кўрсаткичлари ҳам юқорилашади, ёки аксинча, интервал қанчалик камайиб борса, ушбу кўрсаткичлар ҳам пасаяди. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир хўжалик юритувчи субъект олинаётган фойданинг максималлаштиришга интилади. Бунинг учун фойдани оширишга хизмат қиладиган омиллар ишга солинади. Аксарият олимлар КБнинг микроиқтисодий моделларида бунга эришишнинг икки йўли мавжудлигини таъкилашган (расм):

камроқ маҳсулот миқдори сотилса ҳам нархни ошириш воситасида (а дан с нуқтага); нархни пасайтириш натижасида кўпроқ миқдорда сотиш орқали (а дан б нуқтага). Ушбу иккита вазиятда ҳам фойдани оширишда “нарх” ягона восита сифатида олиб қаралган ва бошқа омилларнинг таъсири инобатга олинмаган. Аксарият иқтисодий фанларда ҳам кичик бизнес субъектлари фойдасини оширишда, “самара” ва “самарадорлик” кўрсаткичларини яхшилашда нарх ягона ва ҳал этувчи таъсирга эга омил сифатида қаралади. Бундай моделларнинг камчилиги ҳам фақат нарх омили билан чекланиб, бошқаларига эътибор бермаслигидадир. Бу билан биз, “нарх” ни кичик бизнес самарасинии оширишга таъсир этмайдиган омил дейишдан мутлақо йироқмиз. Чунки, “нарх” омили ҳам истеъмолчининг харид қилишида рол ўйнайди. Эҳтиёжларни қондиришда бир қанча омиллар таъсир этиши мумкин. Улар инсонларда у ёки бу нарсага эгалик қилишга хоҳиш уйғотади. Хоҳишлар жисмоний ёки психологик шаклда бўлиши мумкин. Хоҳиш асосида эҳтиёж пайдо бўлиб, инсонни харид қилишга ундайди. Ф.Котлер истеъмолчининг сотиб олиш учун қарор қабул қилиш жараёнини 5 та босқичга бўлади. Бунда, инсон эҳтиёжини ҳис қилгани (1-босқич) дан сўнг, 2 ва 3-босқичларида корхоналарида корхоналар маркетинг комплексини позициялаши натижасида истеъмолчига таъсир ўтказиши мумкин. Яъни ахборот қидираётган харидорга (2-босқичда) ўз товари ҳақида хабардор қилиш, мавжуд вариантларни баҳолаш (3-босқич) да товарини бошқа муқобиллардан устунлиги яққол намоён қилинади. Истеъмолчиларнинг харид қилиш жараёнига КБ томонидан таъсир кўрсатиш воситаларини қўллаши мумкин. Восита сифатида турли омиллардан фойдаланилади. Ҳаётда бир хил (стандарт) инсон бўлмаганидек таъсир кучи бир хил бўлган воситалар ҳам истеъмолчиларга турли даражада таъсир қилади. КБнинг маркетинг ахборотлари истеъмолчилар бирор-бир товарни танлашда ишончини кўпроқ қозонган муқобилига таянади. Уларнинг ишончлари аниқ билимлар, фикрлар ёки саёз хулосаларга асосланиши мумкин. Кейинги 2 та ҳолатда ҳиссиётлар муҳим роль ўйнайди ва

истеъмолчиларни нобарқарор хулқ-атвор касб этишига сабабчи бўлади. Талабни шаклланишида харидорларнинг муносабати муҳим роль ўйнайди. Юқорида келтирилганлар асосида, истеъмолчи сотиб олиш учун қарор қабул қилишида кўплаб омиллар таъсир этади деб, айта оламиз. КБ талабнинг микроиқтисодий моделида эса, “нарх” асосий таъсир кўрсатувчи омил сифатида қабул қилинган. Бунинг натижасида бошқа, бир қанча омиллар инобатга олинмаган. Демак, талаб модели - ўта содда кўринишга эга. Истеъмолчига таъсир этувчи омиллар бошқариладиган ва бошқарилмайдиган гуруҳларга бўлинади. Бошқарилдиган омиллардан фойдаланган ҳолда, харидорларнинг онгига таъсир этиш натижасида айнан шу товарни харид қилишга мойилликни истеъмолчиларда шакллантиради. Инсонларнинг эҳтиёжлари - ташқи омилларга берилувчан, айниқса маркетинг комплексининг элементларига таъсирчан. Масалан: пойабзал ишлаб чиқарувчи кичик бизнес субъекти ишлаб чиқараётган маҳслотининг нархини ва таннархини ўзгартирмаган ҳолда, фақатгина пойабзалнинг уст қисмига ялтираши юқорироқ бўлган материални қўллаши натижасида харидорларни кўпроқ жалб этиши мумкин. Бунда, нарх омили ўзгармаса ҳам, талаб ҳажми ошади. Ушбу ҳолатда 4 нинг “ product ” элементига ўзгартириш киритилишини ўзиёқ, харидорларда ушбу товарга бўлган қизиқишини кучайтиради. Бундай натижа марктеинг самарасини ифодалайди. Маркетинг самараси бу - ишлаб чиқарувчи ёки сотувчини маркетинг тадбирларининг натижаси бўлиб, савдо ҳажмининг ўсиши, фйда, бозор улуши каби кўрсаткичларда ўлчанади. Демак, маркетинг тадбирлари натижасида умумий фойдадаги смарани ва савдо ҳажмидаги самарани ўзгартириши мумкин. Маркетинг самарасини, унга эришиш учун сарфланган маблағларга нисбати - маркетинг тадбирларининг иқтисодий самарадорлигини келтириб чиқаради. Тадбирларнинг фойдани оиширишдаги самараси қуйидагича топилади (3-формула): М сф =С тф2 - С тф 1 (3) Бу ерда: С тф1 - маркетинг тадбирлари ўтказилгунгача бўлган кичик корхонанинг савдо тушумидан олган ялпи фойдаси (сўм);

Стф2 - маркетинг тадбирлари ўтказилгандан сўнг корхона эришган савдо тушумидан олинган ялпи фойда (сўм). Кичик корхонанинг маркетинг тадбирлари натижасида савдо ҳажмини ошириш самараси 4-формула билан топилади: М сс = С т2 - С т1 (4) Бу ерда: С т1 - маркетинг тадбирлари ўтказилгунча бўлагн умумий савдо тушуми; С т2 - маркетинг тадбирлари ўтказилгандан сўнг эришилган умумий савдо тушуми. 3-формулада марктеинг тадбирлари натижасида корхонанинг фойдаси қанчага ош (камай)ганлигини, 4-формула орқали, маркетинг тадбирлари натижасида кичик корхонанинг савдо тушуми қанчага ош (камай)ганлигини аниқлашимиз мумкин. Маркетинг тадбирларининг иқтисодий самарадорлиги қуйидагича аниқланади (5-формула): М ис =М сф / М мх 100% (5) Бу ерда: М мх - маркетинг тадбирлари учун сарфланган харажатлар. Буни “Рохат-Н” хусусий корхонаси мисолида кўришимиз мумкин. Корхона 2006 йил эркаклар учун мўлжаллаб, ишлаб чиқарилган мавсумбоп (кузги-баҳорги) пойабзал моделининг 14284 жуфтини 179,96 млн. сўмга сотди. Бунда, бириктирилган савдо маркасида маҳсулотнинг сифат кўрсаткичлари ҳақида маълумотлар келтирилмаган эди. Шу билан бирга маҳсулотнинг уст қисмига ишлатилган чарм оч қора рангда эди. 2004 йилда корхона пойабзалнинг айнан шу моделини бозорга яна тим қора ва ялтироқ, савдо маркасида эса, пойабзалнинг эргономик-эстетик хусусиятлари, ишалтилган материалларининг таркиби ҳақида маълумотлар келтирилди ва чарм бўалдиган намуна бириктирилди. Бунда, маҳсулот бирлигига тўғри келадиган харажатлар олдинги йилникидан 160 сўмга ошди. Пойабзал рангининг ўзгартирилиши – маҳсулотнинг жозибадорлигини оширган бўлса, савдо маркасида сифат кўрсаткичлари бўйича келтирилган маълумотлар харидорларни маҳсулот тўғрисида етарли даражада ахборотга эга бўлишига хизмат қилди, ишлатилган табиий чармдан наъмуна сифатида бир бўлагининг бириктирилиши эса, маҳсулотга бўган

харидорнинг ишончини орттирди. Натижада, 2007 йилда айнан шу моделнинг сотилган миқдори 17340 тани ташкил этиб савдодан тушган тушум 218,13 млн. сўмга етди. Ҳар иккала мавсумда ҳам бир жуфт пойабзал 12580 сўм нархда сотилди. Ўтган мавсумда маҳсулот бирлигига харажатлар 1180 сўмдан тушган. Садо ҳажмини ошишини 30-расм орқали акс эттириш мумкин. Микроиқтисодий моделларда эса, талабни ( Q 1 дан Q 2 гача) кўпайтириш учун асосан, нархни (Р1 дан Р2 гача) тушириш (с нуқтагача) лозимлиги таъкидланган. Бизнинг мисолимизда бундай ҳол рўй бермади. Расмга ушбу вазиятни солиштиришимиз мумкин. Кузги-баҳорги оёқ кийимига эҳтиёжи мавжуд эркаклар (1-босқич) пойабзаллар ҳақида ахборотларни буюм бозориларидан ва дўконлардан қидира бошлаган (2-босқич). Бунда “Рохат-Н” хусусий корхонаси маҳсулотининг ташқи кўриниши алоҳида кўзга ташланиб, ўзгача жозиба касб этади. Харидор айнан шу маҳсулотга эътиборини қаратиб, савдо маркасида ёзилган маълумотларни ўрганган. Бириктирлган чарм бўлаги эса, маҳсулотга нисбатан ишончини орттирган. Натижада, харидорларда айнан шу маҳсулотга бўлган ижобий муносабат ёки мойиллик ҳосил бўлган.

Шаклланган мойиллик муқобилларни баҳолаш (3-босқич) да катта устунликни таъминлайди. Сотиб олиш тўғрисида қарор қабул қилиш (4-босқич) да эса, катта устунликка эга бўлган мойиллик асосида корхона маҳсулоти танланади. Бу ерда: а - R 1 ва Q 1 ларнинг ўзаро кесишиши; b - Р1 ва Q 2 ларнинг ўзаро кесишиши; с - Р2 ва Q 2 ларнинг ўзаро кесишиши. Демак, пойабзалнинг ташқи кўриниши (ранги)ни ўзгартириш, савдо маркасида сифат кўрсаткичларини ёзиб қўйиш, чарм бўлагидан наъмуна сифатида бириктириш орқали корхонанинг маҳсулотини кўпроқ сотишга эришилди. Корхона ўзининг маркетингли воситалари билан истеъмолчилариннг “сотиб олиш учун қарор қабул қилиш жараёни” нинг 2-босқичида таъсир эта оладилар. Маркетинг тадбирларининг таъсири туфайли эришилган натижа маркетингнинг самарасини ифодалайди. Бизнинг мисолимиздаги маркетинг самараси қуйидагича (3-формула асосида): Мсф =Стф2 -Стф1 М сф = 38841600 - 34281600 М сф = 4560000 Корхона томонидан амалга оширилган маркетинг тадбирлари 4,56 млн. сўм самара берган. Маркетинг тадбирларининг таъсири натижасида ўзгарган савдо тушумидаги самарани ҳам топишимиз мумкин: Мсс = Ст2 – Ст1 М сс = 218137200 - 179692720 М сс = 38444480 Корхона амалга оширган марктеинг тадбирларининг таъсири савдо тушумини 38,4 млн. сўмга оширган. “Рохат-Н” хусусий корхонасининг амалга оширган маркетинг тадбирларининг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаш (5-формула асосида) имкониятига эгамиз: М ис =М сф / М мх 100% Мис = 4560000 / 33884480 100% М ис = 13,5%

Демак, 2007 йилда корхона томонидан эркаклар мавсумбоб пойабзалининг жозибадорлигини ошириш мақсадида сарфланган харажатлар 13,5% иқтисодий самарадорликка эга бўлди. Юқоридаги ҳолатларда маркетинг тадбирларининг таъсири умумий фойдадаги ва савдо тушумидаги самаранинг ошишига олиб келиб, иқтисодий самарадорликка эгалиги маълум бўлди. Шу ўринда, табиий 2 та савол туғилади: 1) нима учун ушбу ҳолатда талабнинг нарх билан алоқадорлиги намоён бўлмади? 2) кичик бизнес субъектлари маркетингининг самарадорилги қайси белгиларга кўра йирик корхоналарникидан фарқланади? Талабнинг микроиқтисодий моделида фақат “нарх” ҳал қилувчи омил сифатида олиб қаралиб, бошқа (нархсиз) омиллар инобатга олинмаган. Талабнинг ўсиши ёки камайиши “харидорларнинг сотиб олиш учун қарор қабул қилиш жараёни” да ҳал қилинади. Бунда харидорларнинг онгида юқори даражада таассурот қолдирган маҳсулотгина катта устунликка эга бўлади. Шу сабабли, ушбу ҳолатда нарх омили эмас, балки маҳсулотнинг оширилган жозибадорлиги кўпроқ таъсирга эга бўлди. Натижада, маҳсулот нархи ўзгартирилмаса ҳам, савдо тушумининг ошиши ҳисобига самара ва самарадорлик кўрсаткичларига эришилди. Кичик ва йирик бизнес субъектларида маркетинг самарадорлиги кўрсаткичлари бир хил ҳисобланса ҳам, уларда турлича натижаларга эришилади. Бунинг асосида, корхоналар қандай маркетинг воситаларини қўллаши аҳамиятли. Кичик ва йирик корхоналар ўзларининг ички имкониятларидан фойдаланган ҳолда, марктеинг тадбирларини амалга оширади. Йирик корхоналар моддий ва молиявий жиҳатдан имкониятлари кенгроқ бўлгани сабабли, кўпроқ маблағ талаб қиладиган ва кенгроқ оммага таъсир қилувчи маркетинг воситаларини қўллашади. КИЧИК БИЗНЕС СУБЪЕКТЛАРИларнинг имкониятлари эса, кам маблағ талаб қиладиган маркетинг воситаларидан фойдаланишади. Шунга мос равишда, олинаётган самара ҳам, миқдоран йирик корхоналарникига нисбатан анча кам бўлади.

Битирув малакавий ишининг кейинги параграфида Ўзбекистон Республикаси Савдо саноат палатаси тизимидаги кичик бизнес субъектлари фаолиятида маркетингни башоратлаш йўллари кўрсатиб берилади. Кичик корхоналарда маркетинг фаолиятини режалаштириш ва башоратлаш Ҳар бир корхона сингари кичик бизнес субъектлари учун ҳам келгуси фаолиятини олдиндан режалаштириш масаласи жуда муҳим ҳисобланади. Айниқса, бошқарув қарорларини қабул қилишда, товар захираларини оптималлаштиришда, ишлаб чиқариш ва савдо операцияларини режалаштиришда башоартлаш алоҳида ўринга эга. Корхоналарнинг маркетинг фаолияти аксарият ҳолларда қанча, қаерда, қачон, ким учун ишлаб чиқариш лозим? деган саволларга жавоб топиш учун башоартлашдан кенг фойдаланилади. Бизнес юритиш жараёнида унга бир қанча омиллар таъсир этади. Шу сабабли, уларни олдиндан ва ўта аниқликда ҳисоблаш имкони йўқ. Бизнес оламидаги тажрибалар шуни кўрсатадики, энг юқори аниқликда ҳисобланган башоратлар ҳам 0,3 - 0,4% четланишларга эга бўлган. Бизнсени ривожлантиришда башоратлашнинг бир нечта турлари мавжуд. Улар: сифат, даврий қаторлар таҳлили, омили, моделлаштириши кабилар. Кичик бизнес субъектларда ишчилар сонининг камлиги, молиявий чекланганлиги ва юқори малакали мутахассисларнинг етишмаслиги сабабли, аксарият ҳоллардабашоратлашнинг мураккаб турлари (сифат, омили, моделлаштириш) дан фойдаланилмайди. Улар асосан, мавжуд маълумотларга таянган ҳолда, даврий қаторлар таҳлили каби башоратлаш турини қўллашади. Бунда, ўтган даврларда эришилган натижалар навбатидаги даврларни башоратлашга асос бўлади. Ўз навбатида, даврий қаторлар таҳлилининг: 1. Оддий ўртача; 2. солиштирма ўртача; 3. Экспоненсиал ёйиш каби усуллари кичик бизнес субъектлари фаолиятини башоратлаш жараёнида қўлланилади ва кенг тарқалган ҳисобланади. Бу усулларнинг хусусиятли жиҳатлари жадвалда келтирилган.

жадвал Башоратлаш жараёнида қўлланилади ва кенг тарқалган усуллар Усуллар Хусусиятлари Оддий ўртача Сўнгги ўтган даврда эришилган натижаларнинг йиғиндиси даврлар миқдорига бўлинади. Бунда, ўтган ҳар бир давр якуний натижага тенг таъсир кучига эга бўлади. Солиштирма ўртача Биринчи усулга ўхшаш, аммо айрим даврларда эришилганнатижаларга бошқаларига нисбатан кўпроқ салмоқ ажратилади. Экспоненсиал ёйиш Энг олдинги даврларда эришилган натижаларга жуда ҳам кам салмоқ, сўнггиларига эса кўп салмоқ ажратилади. Манба: Кревенс, Дэвид, В. Стратегический маркетинг, 6-е изд. - М.: «Вильямс», 2008. 52 б. Оддий ўртача усул. Агар корхонанинг маҳсулотига талаб барқарор бўлса, у ҳолда кичик бизнес субъектлари истиқболлаш учун оддий ўртача усулдан фойдаланиши мумкин. Ушбу усулда олдинги даврларда эришилган натижаларнинг йиғиндиси даврлар сонига бўлинади ва олинган натижа келгуси давр учун истиқбол сифатида қабул қилинади. Қуйидаги (6-) формулага асосланади: Ft = ( At -1 + At -2 + At -3 + At -4 + At - n ) / n (6) Бу ерда: F t - келгуси давр истиқболи; n - олинган даврлар миқдори; At -1 - ўтган сўнгги даврда эришилган натижа; A t - 2 , At-3, At-4, At-n - ўтган иккинчи, учинчи, тўртинчи даврларда эришилган натижа. Буни биз амалий томондан 4-жадвалда кўришимиз мумкин. Бунда 3 ва 6 ойлик маълумотлар асосида, навбатдаги ойда кутилаётган талаб миқдори башоратланган. Тўққизинчи ой учун ҳисобланган оддий ўртача миқдор ҳақиқатда эришилган натижага жуда яқин. жадвал Кичик бизнес субъектларини истиқболлашнинг оддий ўртача усули Ой Талаб миқдори Уч ойлик ўртача Олти ойлик ўртача

Манба: Муаллиф томонидан тузилди. Ушбу усулда ҳисоблашнинг энг катта камчилик томони бу - кўп миқдордаги даврларга мансуб бўлган статистик маълумотларни керак бўлишидадир. Қанчалик кўп даврга таалуқли маълумотлар фойдаланилса, келгуси давр учун башоратланган кўрсаткичларнинг ишончлилиги шунча ошади. Солиштирма ўртча усул. Оддий ўртача усул билан башоратлаш жараёнида барча ўтган даврларда эришилган натижалар ўзига тег бўлган салмоқ асосида иштирок этишган бўлса, солиштирма ўртача усулда умумий салмоғи 100 %га тенг деб олиниб, ҳар бирига белгиланган салмоқ камайиб бориш тартибида тақсимланади. Масалан: сўнгги ўтган биринчи даврга - 40%; иккинчи даврга - 30%; учинчи даврга - 20%; тўртинчи даврга - 10% деб тақсимлаш мумкин. Бу фоизларни белгилашда ҳар бир кичик бизнес субъекти ўзига маъқул вариантда танлаши мумкин. Бунда нисбатан ўртача усулда ҳисоблаш қуйидагича амалга оширилади (7): Ft = w 1 At -1 + w 2 At -2 + w 3 At -3 + wnAt - n (7) Бу ерда: w 1 - ўтган биринчи даврга ажратилган салмоқ ( t -1); w 2 - ўтган иккинчи даврга ажратилган салмоқ ( t -2); w n - ўтган даврлар миқдори. Масалан: 4-жадвалда келтирилган 6-9 даврлардаги талаб асосида навбатдаги даврни солиштирма ўртача сирғалувчи усулда 10-ойни башоратласак, қуйидаги натижага эришамиз: F 10 = 0,40·720+0,30·755+0,20·560+0,10·840 = 710,5 Ушбу усулда башоратлаш жараёнида даврларга белгиланадиган салмоқни тақсимлаш асосан, 2 та омил ҳисобга олинади: 1. Бир маромда сотиладиган товар; 2. Фаслли талабга эга бўлган товар. Биринчи ҳолатда энг сўнгги даврларда эришилган натижаларга нисбатан кўпроқ салмоқ берилади. Масалан: кудалик эхтиёж моллари кабиларни башоратлашда шундай йўл тутиш мумкин. Иккинчи ҳолатда эса, сўнгги ўтган даврга эмас балки, ўтган йилларнинг айнан шу даврларига ўсиш тартибида салмоқлар тақсимланади.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

Похожие

Хорижий корхоналар маркетинги

Корхоналар молияси

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги