logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Экономика
  4. Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92.7998046875 KB
Скачать
Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni Reja: 1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni 2. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari 3. Kichik biznes va tadbirkorlik muhiti hamda unga ta ’sir etuvchi omillar 4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari 5. Kichik biznesni belgilovchi mezonlar 6. O zbekistonda kichik biznesning rivojlanishi va uning iqtisodiyotdatutganorni 7. ( O’ zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yonalishlari 8. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan qo llab-quvvatlashning xorij tajribasi 1. Kichik biznes va tadbirkorlik tushunchalari, ularning mohiyati va mazmuni Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishdir. Xo&#39;sh, «tadbirkor», «tadbirkorlik» tushunchalari qanday mazmunga egavanimanianglatadi? Binobarin, tadbirkorlik faoliyati tizimining alohida tahlili dastlab G&#39;arbda boshlangan bo&#39;lsa-da, uning mohiyati va rivojlanishiga taalluqli ko&#39;p qirrali bilimlar Sharqda tarkib topib, so&#39;ngra G&#39;arbda ilgari surilganiga yuqorida zikr etilgan dalillar guvohlik beradi. Ayniqsa, ular bu yo&#39;nalishda shakllangan va hayotda o&#39;z o&#39;rniga ega bo&#39;lgan ta ’limotlarda o&#39;z ifodasini topgan. Xususan, 3 ming yillik tarixga ega Zardushtiylik ta’limotining asosi bo&#39;lmish “Avestoda”da musulmon olamining allomalari ta’limotlari, jumladan, “Naqshbandiya”, “Yassaviya”, “Kubroiya” ta’limotlarida mujassamlangan. Ayniqsa, bu jihatdan “Naqshbandiya” ta’limotining ildizlari chuqur mazmunga ega. “Naqshbandiya”ning “Dil bo yoru, dast ba kor”, ya’ni “diling Alloxda, qo&#39;ling mehnatda bo&#39;lsin”, degan ta’limot asoschisi Xoja Baxouddin Naqshbandiy kimxobga naqsh bog&#39;lashda tadbirkorlik mahoratini namoyish etib, halol mehnat bilan yashash zarurligini ibrat qilib ko&#39;rsatgan3. Ayrim manbalar uning mato to&#39;qiydigan do&#39;konlari borligahamishoraqiladi4. Ko&#39;rinib turibdiki, Bahouddin Naqshbandiy mashhur G&#39;arb iqtisodchi olimi xususan, Vilyam Pettidan 400 yil muqaddam mehnat insonlarning yashash manbai ekanligini chuqur anglagan va amalda o&#39;z faoliyati doirasida isbot etgan. Ammo Vilyam Pettining “Boylikning otasi mehnat, onasi esa yerdir” degan ta’limoti jahon iqtisodiy nazariyasi fanida yangi bosqich sifatida e’tirof etilgani holda, Naqshbandiyaning undan awalroq hamda chuqur iqtisodiy va ma’naviy mazmunga ega bo&#39;lgan yuqorida qayd etilgan ta’limoti hozirgacha na G&#39;arb va na mahalliy iqtisodiy adabiyotlarida munosib o&#39;rin egallamagan. Tadbirkorlik bo&#39;yicha bilim va amaliy faoliyatlar zaminimizda hukmdor bo&#39;lgan buyuk shaxslar Sohibqiron Amir Temurning “Tuzuklari”da, Mirzo Boburning “Boburnoma” asarida yorqin ifodasini topgan. Buyuk sarkarda Amir Temur mamlakat osoyishtalgini va mo&#39;l- ko&#39;lligiga erkin tadbirkorlik faoliyatiga ustuvorlik berilishi orqali erishish mumkinligini chuqur idrok etgan va uning tamoyillari mashhur “Temur tuzuklari” asarida aniq bir tizimga keltirilgan boMib, unga ko&#39;ra: &#34;... mardlik va shijoat sohibi, a’zmi qat’iy, tadbirkor va xushyor bir kishi ming - minglab, tadbirsiz, loqayd kishilardan yaxshidur”5, - degan xulosani ilgari surgan. Ta ’kidlash joizki, Amir Temur nafaqat tinchlik davrida, balki urush holati jarayonida ham tadbirkorlik faoliyatini yuqori darajaga ko&#39;targan va bu yo&#39;nalishda amaliy ishlarni ham royobga chiqargan. Ma’lumotlarga ko&#39;ra, harbiy yurish chog&#39;larida qo&#39;shin ehtiyojlarini ta’minlaydigan turli xil kasbga*ega tadbirkorlarni olib yurilgan va ularning muayyan qismi 3,5,7 yillik, deb nomlangan va oxirgi Xitoyga qarshi harbiy yurishlari paytida dehqonchilik bilan mashg ul bo&#39;lib, qo&#39;shinni oziq-ovqat bilan ta’minlab turgan. Mahalliy aholini bunday og&#39;ir vazifani bajarishda qo&#39;llab-quwatlab, talon-tarojliklardan muhofaza etishgan. Hattoki, Amir Temur urush holatida turgan paytida ham bunyodkorlik ishlarini davom ettirgan ekan. Ma ’lumotlarga qaraganda, 1401-yili Amir Temur navbatdagi harbiy yurishlaridan birida Qarobog&#39; (hozirgi Qoraboh-Ozarbayjon)da qishlagan chogida mintaqa uchun nihoyatda zarur bo&#39;lgan Nahri Barlos nomi berilgan kanalni bir oy ichida bitirib6, suv keltirgani obodonchilik va tadbirkorlikka asos solgan bo&#39;lib, hozirgacha uning sahovatidan u yerliklar bahramand boMmoqdalar. Ammo, qadim zamonlardan Markaziy Osiyo mintaqasida gurkirab yuksalib kelgan tadbirkorlik faoliyati chor istilosi davrida, mahalliy bozorni metropoliyadan keltirilgan oziq-ovqat va sanoat mollari egallashi munosabati bilan deyarli so&#39;na boshlagan va mahalliy aholi turmush sharoitining pasayishi va o&#39;ta qashshoqlashishiga olib kelgan. Oktyabr inqilobidan so&#39;ng qayd etilganidek, yirik ishlab chiqarishga ustuvorlik berilishi O&#39;zbekistonda ham kichik tadbirkorlik faoliyatining yemirilishiga olib keldi va vaziyatni yanada murakkablashtiradi. Bu sohada 1927- yilda 118 ming kishi band boMgan bo&#39;lsa, 1932- yilga kelib, u 60 ming kishidan iboratbo&#39;ldi. Bunday vaziyatda Markaziy Osiyoning keng tafakkurga ega progressiv ziyolilari demokratik shoir va yozuvchilari (Muqimiy, Furqat) ayniqsa jadidchilar (Qodiriy, Behbudiy, CHo&#39;lpon, Fitrat, Avloniy) va ular qatorida yirik davlat arbobi Fayzulla Xo&#39;jaevning aholini qoloqlik va qashshoqlik girdobidan qutulishning asosiy yo&#39;li mamlakatda ishlab chiqaruvchi kuchlar va tadbirkorlikni rivojlantirish ekanligi va unda faol ishtirok etishga undashi hamda uni rag batlantirish uchun aniq sa ’y- harakatlari respublikamiz iqtisodiy taraqqiyotining moddiy-texnika bazasini bunyod etish uchun kuchli zamin hozirlagan edi. Buyruqbozlik iqtisodiyotiga asoslangan tizim barham topishi bilan mamlakatlarda bozor iqtisodiyoti va uning o&#39;zagini tashkil etuvchi tadbirkorlik faoliyatining mazmuni va metodologik asoslari to g&#39;risidagi tafkkur kengaydi va nazariy bilimlar chuqurlashdi. Tadbirkorlik tushunchalarining hozirgi ma ’nosida XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida ilk bor ingliz iqtisodchisi Richard Kantilon qo&#39;llagan edi. Uning fikricha, tadbirkor tavakkalchilik sharoitida faoliyat yurituvchi ^cishidir. Shu boisdan u er va mehnat omilini iqtisodiy farovonlikni belgilab beruvchi boylik manbai deb bilgan. Keyinchalik, XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshida mashhur franuuz iqtisodchisi J.B. Sey (1767- 1832) «Siyosiy iqtisod risolasi» kitobida (1803y.) tadbirkorlik faoliyatini ishlab chiqarishning uch mumtoz omillari yer, kapital, mehnatning yaxlitligidebta’riflaganedi. U Angliya sanoatining muvaffaqiyatini «ingliz tadbirkorlari iste’dodi» ta’minlaganligini ta’kidlagan edi. J.B. Seyning asosiy tezisida mahsulot ishlab chiqarishda tadbirkorlar asosiy faoliyat yuritadi deyiladi. J.B. Seyning fikricha, tadbirkor olgan daromad uning mehnati, ishlab chiqarishni tashkil etganligi, mahsulotni o&#39;z vaqtida sotganligi uchun berilgan mukofotdir. Tadbirkor lavakkal qilib, biror-bir mahsulotni ishlab chiqarishni o&#39;z bo&#39;yniga oladi. Qayd etish lozimki, iqtisodiyot fanining asoschilari tadbirkorlik shakliga kam e ’tibor berganlar. Tadbirkorlik faoliyati ularning ilmiy-tadq iqot ishlarining tahlil obyekti bo&#39;lmagan. Ingliz iqtisodchi olimlari A. Smit (1723-1790) va D. Rikardo (1772-1823) iqtisodiyotni o&#39;z-o&#39;zini muvofiqlashtiruvchi mexanizm deb qabul qilganlar. Ushbu mexanizmda ijodiy tadbirkorlikka o&#39;rin yo&#39;q edi. «Xalqlar boyliklarining mohiyati va sabablarini tadqiq etish» (1776-y.) kitobida A. Smit tadbirkor ta’rifiga alohida e’tibor bergan edi. A. Smitning fikricha, tadbirkor kapital egasi. U muayyan tijorat g oyasini amalga oshirib, daromad olish uchun tavakkalchilik bilan ish boshlaydi, chunki kapitalni biror- bir ishga sarflash doimo tavakkalchilik bilan bogTiqdir. Tadbirkorlikdan olingan daromad, A. Smitning fikricha, shaxsiy tavakkalchilik uchun olingan mukofot. Tadbirkor ishlab chiqarishni o&#39;zi rejalashtiradi, tashkil etadi, ishlab chiqarish faoliyati natijalariga egalik qiladi. Bu ishlar, o&#39;z navbatida, bozor tizimi bilan bog&#39;liq. Shu bois A. Smit bizlarni bozor tizimining markaziy mexanizmi raqobat mexanizmi bilan tanishtiradi. O&#39;z manfaatini ko&#39;zlab yurgan har bir kishi bozorda shu maqsad bilan yurgan kishilarga duch keladi. Natijada, bozordagi har bir harakat qiluvchi subyekt raqobatchi taklif etgan narxlarga rozi bo&#39;ladi. Bunday raqobatda o&#39;xshash tovarlarga me ’yordan ortiq narx qo&#39;ygan ishlab chiqaruvchi xaridorni yo&#39;qotishi hech gap emas. -- A. Smitning qayd qilishicha, bozor jamiyat sotib olishni xohlagan va kerakli miqdordagi tovarlarni ishlab chiqaradi. Shu bilan birga, A. Smit bozorning qudratli kuch ekanligini, u jamiyatni zarur tovariar bilan doimo ta’minlashi va bu tizim o&#39;z-o&#39;zini muvofiqlashtirishini ko&#39;rsatib berdi. Uning fikricha, o&#39;z-o&#39;ziga qo&#39;yib berilgan bozor tizimi rivojlanadi va bunday tizimi bor xalqning boyligi ortaveradi. XIX-XX asrlar chegaralarida tadbirkorlik institutining ahamiyati va rolini ko&#39;pchilik anglay boshladi. Fransuz iqtisodchisi Andre Marshall (1907-1968 yy.) birinchi bo&#39;lib ishlab chiqarishning uchta omiliga (yer, kapital, mehnat) to-ftinchi tashkillashtirish omilini qo&#39;shdi. Shu vaqtdan boshlab, tadbirkorlik tushunchasi va shu sohada olib boriladigan ishlar ko&#39;lamikengayibbormoqda. Amerikalik iqtisodchi J.B. Klark (1847-1938) J.B. Seyning «uchlik formulasiga» bir oz o&#39;zgartirish kiritdi. Uning fikricha, ishlab chiqarishda doimto&#39;rtomilishtirok etadi: 1) kapital; 2) ishlab chiqarish vositalari va yer; 3) tadbirkorlik faoliyati; 4) ishchining mehnati. Har bir omil ishlab chiqarishdan olinayotgan o &#39; ziga xos foydani aks ettiradi : kapitaldan kapitalist qo &#39; shimcha foiz oladi ; yer renta beradi ; kapitalistning ishbilarmonlik faoliyati daromad keltiradi ; ishchining mehnati uni maosh bilan ta ’ minlaydi . Boshqacha qilib , J . B . Klark so &#39; zi bilan aytganda : « Erkin raqobat mehnatga mehnatdan kelgan narsani beradi , kapitalistlarga kapital yaratgan narsa tegadi , tadbirkorlar muvofiqlashtirish faoliyatidan kelgan narsani oladi »7. Tadbirkorlik faoliyatiniuanashundaytushungan . Mashhur amerikalik iqtisodchi Y . SHumpeter (1883-1950) o &#39; zining « Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi »8 kitobida , tadbirkorni novator ( yangilik bunyod qiluvchi odam ) deb ta ’ riflagan . Olim tadbirkorlik faoliyatini kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida , iqtisodiy o &#39; sishni ta ’ minlashda katta rol o &#39; ynaydigan yangiliklarni joriy etishdan iborat , deb biladi : « Vazifasi yangi kombinauiyalarni joriy etishdan iborat bo &#39; lgan xo &#39; jalik subyektlarini biz tadbirkor deb ataymiz ». Ushbu muammoga iqtisodiyot sohasida Nobel mukofotiga sazovor bo &#39; lgan (1974) ingliz iqtisodchisi Fridrix Fon Xayn (1899-1984) boshqacha yondashgan . Uning fikricha , tadbirkorlik faoliyat bo &#39; lmasdan , balki yangi iqtisodiy imkoniyatlarni izlab topish , xatti - harakatlarni ta ’ minlashdir . Olim tadbirkor likni faoliyat emas , deb talqin etadi . Na xorijda , na bizda hali tadbirkorlikning umum tomonidan e ’ tirof etilgan ta ’ rifi mavjud emas . Amerikalik olim R . Xizrich , « Tadbirkorlik o &#39; z qiymatiga ega bo &#39; lgan qandaydir yangi narsani yaratish jarayoni , tadbirkor esa buning uchun barcha zarur vaqti va kunini sarflaydigan , barcha moliyaviy , psixologik va ijtimoiy xavf - xatarni o &#39; ziga olib , evaziga mukofot sifatida pul va erishilgan yutug idan qanoatlanuvchi shaxs »10, - debta ’ kidlaydi . Ingliz professori A . Xoskin esa « ishni o &#39; z hisobidan olib boruvchi , biznesni boshqarish bilan shaxsan shug ullanuvchi va kerakli vositalar bilan ta ’ minlanish uchun shaxsiy javobgarlikka ega , qarorni mustaqil qabul qiluvchi shaxs yakka tartibdagi tadbirkor bo &#39; ladi »11, - deb izohlaydi . Bugungi kunda tadbirkorlik nazariyasini rivojlanti rishning to &#39; rt bosqichi mavjud . XVIII asrdayoq vujudga kelgan birinchi bosqich tadbirkorlik xavf - xaU . ii . ii o &#39; ziga olibh , boshqacha qilib aytganda , tavakkalchilik bilan bog liq . Tadbirkorlikning ikkinchi bosqichi esa innovatsiya jarayoni bilan bog liqdir . Amerikalik iqtisodchi olim Y . Shumpeterning fikriga ko &#39; ra , tadbirkorlikning novatorlik xarakteri quyidagilarda aks ettiriladi : - bozor uchun yangi tovar ishlab chiqarish; - ishlab chiqarish jarayoniga yangi texnologiyalarni tatbiq etish; - yangi sotishbozorlarinio&#39;zlashtirish; - xomashyoning yangi turiari va manbalarini topish. Tadbirkorlik vujudga kelishining uchinchi bosqichi tadbirkorlikning alohida shaxsiy sifatlari: ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatning ozgarishida tog&#39;ri yol topa bilish qobihyati, boshqaruv qarorlarmi tanlash va qabul qilishda mustaqillik, boshqaruv qobiliyatlarining tola namoyon bo lishi bilan ta ’riflanadi. Tadbirkorlik nazariyasining nvojlanishidagi hozirgi bosqichni tortinchi bosqichga kiritish mumkm. Uning paydo bolishini tadbirkor harakatini tahlil qilishdagi boshqaruv aspektiga kochirish bilan bog laydilar. Bu hozirgi vaqtda nazariyada tadbirkorlik muammolari tahlili ko&#39;plab o&#39;zaro bog&#39;liq fanlar doirasida olib bonlishini anglatadi. Hozirgi zamon nazariy tadqiqotlarida nafaqat tadbirkorlikka ishlarai mustaqil olib borish usuli sifatida, balki firma ichidagi tadbirkorlikka yoki intraprenerlikka e ’tibor qaratiladi. «Intra-prener» atamasi amaliyotga amerikalik olim G. Pinsho tomonidan kiritilgan. Intraprenerlikrung paydo bolishi ko&#39;pgina yirik ishlab chiqansh tuzilmalari, ularda ishlab chiqarishni tashkil etishning tadbirkorlik shakliga o&#39;tishi bilan bog&#39;liq. Tadbirkorlik ishi ijod erkinligining mavjud bolishini ko&#39;zda tutganligi sababli yaxlit ishlab chiqarish birikmalari bolinmalari harakat qilish erkinligim oladilar, bu tadbirkorlikning asosida yotuvchi g’oyalami amalga oshirish uchun zarur intrakapitalning mavjudligini nazardatutadi. Taniqli olimlarning olib borgan tadqiqotlan shuni ko rsatadiki, tadbirkorning o&#39;z faohyati sohasida olib boradigan ishlari ko&#39;p qirralidir. Bu bozor siyosatimng o zgarishi bilan yoki korxonaning ichki va tashqi omillari ta ’sirida aniqlanadi. Lekin tadbirkorning asosiy maqsadi manfaat (foyda) korish bilan bir qatorda, bozorda samarali faoliyat yuritishni ta’minlaydigan ishlami amalga oshinshdir. Buning uchun tadbirkorlikni boshqarish va unga ko&#39; так beruvchi zamonaviy menejment usullariga asoslangan mexanizmru yaratish va undan unumli foydalanishm ta’minlash zarurdir. Bozor sharoitida tadbirkorlikni boshqarishda unmg quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish kerak: - tadbirkor har doim bozordagi talab va taklimi e ’tiborga olib ish ko&#39;radi; - tadbirkor samaradorlucni ta&#39;mmlovchi sa ’y-harakatlar qilib, ishlab chiqarish xarajatlarmi kamaytirish yollarini qidiradi; - biznesning pirovard natijalariga javob beradigan shaxslar, o&#39;z bizneslarini erkin shart-sharoitlarda olib borishiga yetarli imkomyatlar yaratadilar; - kichik korxonaning pirovard natijalari, ya ’ni uning oladigan foyda yoki zarari faqat bozordagi oldi-sotdi jarayonida ma’lum bo&#39;ladi; - kichik biznes bilan shug ullanuvchi tadbirkor o&#39;z mablag&#39;larini harakatga solib, bozorda qanday xavf-xatarga duch kelishi yoki yakuniy natija qanday bo&#39;lishini aniq bilmaydi. Shunday qilib, tadbirkorlik iqtisodiy faohyatning alohida tun bo&#39;lib, uning zamirida mustaqil tashabbus, javobgarlik, tadbirkorlik g oyasiga asoslangan, foyda olishga yo&#39;naltirilgan, maqsadga muvofiq faoliyat yotadi. Tadbirkorlik iqtisodiy faollikning alohida turi bo lib, uning boshlang&#39;ich bosqichi, odatda, fikrlash faoliyati yoki uning natijasi bilan boglangan boladi, faqat u keyin moddiy shaklni oladi. Tadbirkorlik yangilik kiritish, tovar ishlab chiqarish faoliyatini ozgartirish yoki korxonani (shu jumladan, kichik korxonani) tashkil qilish sohasida ijodkorlikning mavjudligi bilan ta ’riflanadi. Tadbirkorlik faoliyatining ijodkorlik jihatlari boshqaruvning yangi tizimida ishlab chiqarishni tashkil etishning yangi usullari yoki yangi texnologiyalarini tatbiqetishdaozifodasinitopadi. Tadbirkorning o&#39;zi tadbirkorlik faoliyatining asosiy subyekti hisoblanadi. Ammo tadbirkor yagona subyekt emas, har qanday holda u ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatning iste ’molchisi hamda har xil vaziyatlarda yordamchi yoki raqib sifatida bo luvchi davlat bilan o&#39;zaro hamkorlik qilishga majbur. Iste’molchi ham, davlat, ham, yollanma (ishchi) xodim ham tadbirkorlik faohyati subyektlari qatonga kuadilar. Tadbirkor va iste ’molchining o&#39;zaro munosabatlarida tadbirkor faol subyekt kategoriyasiga kiradi. Iste’molchi esa bunda passiv rol o&#39;ynaydi. Bu o&#39;zaro munosabatlarni tahlil qilishda iste’molchi tadbirkorlik jarayoninmg indikaton rolini bajaradi. Tadbirkor faoliyati predmetim tashkil etuvchi barcha narsa iste’molchining ijobiy bahosiga ega bo&#39;lgan holdagina amalga oshirilishi mumkin. Bunda iste’molchi tomonidan tovarga baho beriladi va keyin u yoki bu tovarni xarid qilishga tayyorligi aniqlanadi. Tadbirkor o&#39;z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etishda iste’molchining kayfiyati, istagi, manfaatlarini hisobga olishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor uchun iste ’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qihshdan boshqa iste’molchiga ta’sir qihshning yo&#39;li yo&#39;qdir. Ammo bu tadbirkor iste’molchining manfaatlariga muvofiq harakat qilishi kerakligini bildirmaydi. Tadbirkorning o&#39;zi iste’molcliining talabini shakllantirishi, yangi iste’mol ehtiyojlarini yaratishi (agar xaridor uchun zarur bo&#39;lgan yangi tovar yaratilsa) mumkin. Shundan kelib chiqqan holda tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishning ikki usulini keltirish mumkin: -iste ’molchi manfaatini aniqlash usuli; - iste ’molchiga yangi tovar yoki xizmatlarni «majburan qabul qildirish» usuli. Shunday qilib, tadbirkorning asosiy maqsadi o&#39;z iste ’molchilariga ega bo&#39;lish yo4ida tovarga ehtiyojni aniqlashdan iboratdir. Tadbirkor o&#39;z iste’molchilarini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni hisobga olishi kerak: - tovarning yangiligi va uning xaridor manfaatiga mos kelishi; -tovaryoki xizmatlarning sifati; -tovaryoki xizmatlarning narxi; - tovarning universale darajasi; - tovarning tashqi ko&#39;rinishi, uning xaridor talabiga mosligi; - sotuvdan keyingi servis xizmatlaridan foydalanish imkoniyati; - tovarning qabul qilingan umumiy yoki davlat standartlariga mosligi; - tovariar va xizmatlar reklamasining jozibaliligi, xaridor diqqatini o&#39;ziga jalb etishi va hokazo. Xulosa shundan iboratki, agar ijtimoiy ishlab chiqarish nuqtai nazaridan tadbirkor faol subyekt rolida bo&#39;lsa, unda tadbirkorlik jarayonining o&#39;zi, uning samaradorligi va mazmuni nuqtai nazaridan iste ’molchi faol rol o&#39;ynaydi va tadbirkor bu omilni inkor eta olmaydi. Tadbirkorning shaxsiy xususiyatiari, qobiliyatlari, imkoniyatlari va ishga doir sifatlari tadbirkorlikning harakatlantiruvchi kuchi bo&#39;ladi. Tadbirkorning ishga doir sifatlari quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak: - birinchidan , bozorning tovar va xizmatlar bilan ta ’ minlanish darajasini tahlil qilish yo &#39; li bilan iqtisodiy xo &#39; jalik tizimida o &#39; z o &#39; mini topishi ; - ikkinchidan, shaxsiy ishlab chiqarish tuzilmasini yaratishga tayyorlik qobiliyati; - uchinchidan, marketing tadqiqotlari natijalaridan kelib chiqqan holda, dastlabki tadbirkorlik hisob-kitoblarini amalga oshirishi; - to&#39;rtinchidan, tadbirkorlik loyihasini amalga oshirishda rahbarlikni to&#39;gri yo’lga quyish qobiliyati; - beshinchidan, yangi texnik, texnologik g’oyani birinchi bo&#39;lib hayotga tatbiq etish hamda ushbu g’oyadan amalda foydalanish, undan qanday yakuniy natija, mahsulot yoki xizmatlar olish mumkinligini tasavvur eta olishi. Tadbirkorning ushbu ishbilarmonlik tamoyillari uning ijodkorligiga asoslanadi. Aynan ana shu ijodkorlik Y. Shumpeter fikriga asosan, tadbirkor boshqalar e ’tibor bermagan va bilmagan ishlarga e’tibor berib, faoliyatyuritishimkoniniberadi. Ijodkorlik tadbirkorni ta ’riflashda asosiy mezon bo&#39;ladi, ammo u turli shakllarda namoyon bo&#39;lishi mumkin. Tadbirkor boshqa ijodkor kishilar tomonidan amalga oshirilgan kashfiyotlar, topilmalardan qanday samarali foydalanish mumkinligini biladi. Shu bilan birga, u bu yangiliklardan xaridorning qiziqishini uyg otuvchi yangi, ajoyib narsa ishlab chiqarish sohasida foydalanish yo&#39;llarini topa oladi. Ammo kashfiyot va yangilik faqat tovar turining yangi tarkibiy qismini yaratishda emas, balki tovar ishlab chiqarishni yangilash jarayoniga jalb etishni talab qilmaydigan oddiyroq shakllarda ham namoyon bo&#39;ladi. Masalan, u tovar oxamining yangilanishi, an ’anaviy tovarga yangi xususiyat va sifatlar berish ko&#39;rinishida namoyon bo&#39;lishi mumkin. Tadbirkor faoliyatining boshqa tomonlarida ham kashfiyotchilik elementlarini qo&#39;llashi mumkin. Masalan, u ishlab chiqarishning, mahsulotni sotishni boshqarishning yangi shakllarini topadi, sheriklik munosabatlarini o&#39;rnatadi, ishlab chiqarishning yangi texnologiyalaridan foydalanadi. Tadbirkorlikning yana bir muhim xususiyati ishlab chiqarish jarayonida yangi g&#39;oyalarning amalga oshirilishi bozorda qanday qabul qilinishini oldindan ko&#39;ra bilish qobiliyatida namoyon bo&#39;ladi. SHu jihatdan yangilikni bozorda tatbiq etish va iste ’molchining javobini bitta jarayonga birlashtira olish tadbirkor muvaffaqiyatining garovidir. Ko&#39;pgina tadqiqotchilar jamiyatda tadbirkorlik bilan shug&#39;ullanuvchilar soni ko&#39;payib borayotganligini ta ’kidlaydilar. Ma’lumotlarga ko&#39;ra, mustaqil faoliyat yurituvchi aholining 8-10% qismi tadbirkorlik bilan shug&#39;ullanishi mumkin. Tadbirkorlik har qanday boshqa kasb kabi ishbilarmonlik sifatlarini talab etadi. Tadbirkor kishidan, awalo, o&#39;ziga va o&#39;z qobiliyati ga ishonish talab etiladi. O&#39;ziga, o&#39;z kuchiga ishonmaydigan inson nafaqat tadbirkorlik, balki har qanday sohada ham ishni oxirigacha yyetkazishga qodir emas. Tadbirkorning muvaffaqiyatini belgilovchi keyingi shart agressivlikdir. Bunda gap, birinchidan, tadbirkorga nimadadir birinchilikka ega bo&#39;lish ishonchini beruvchi, ikkinchidan, tadbirkorning aniq maqsadga qaratilgan harakatlarni bajarishida tashabbusni tortib olishga harakat qiluvchi agressivlik haqida ketayapti. Shunday qilib, bu o&#39;rindagi agressivlik amalda g&#39;oyalar, loyiha va tashabbusni tortib olish va uni tez amalga oshirishni bildiradi. Bunday agressivlik atrofdagilarga (hammadan oldin raqiblarga) to&#39;g&#39;ridan-t o&#39;g&#39;ri zarar keltirmay di, u bevosita zarar keltirishi mumkin (agar birov qandaydir tovami ishlab chiqarishda tashabbusni o&#39;z qo&#39;liga olsa, boshqa kishi bunday tovarni ishlab chiqara olmaydi, demak, tovar ishlab chiqarish bo&#39;yicha tashabbusni birinchi bo&#39;lib boshlagan tadbirkorning harakati u moMjallagan daromadni olishiga imkonbermaydi). Tadbirkor ko&#39;pgina hollarda o&#39;z jamoasi bilan harakat qiladi, shuning uchun tadbirkorlik g&#39;oyasini amalga oshirish jarayoniga samarali ta ’sir etuvchi jamoani yaratgandagina, muvaffaqiyatga erishadi. Shu munosabat bilan tadbirkorning oldida murakkab muammolar turadi. Bular biznesning muvaffaqiyati uchun qanday ixtisosdagi mutaxassislar kerakligi, ular qanday sifatlarga ega bo&#39;lishlari zarurligi, ularning tadbirkor shakllantirayotgan ruhiy muhitga kira olishlari mumkinligini aniqlash muammolaridir. Har qanday faoliyatdan kutiladigan samara insonga, awalo uning mehnat madaniyati darajasiga bog liqdir. Masalan, yaponlar «iqtisodiy mo&#34;jizalari» asosida nafaqat ilm, fan-texnika va texnologiya yutuqlari, balki mehnat madaniyatining o&#39;zgarishi yotganligini ta’kidlaydilar. Yaponiya ekspertlarining fikriga ko&#39;ra, buning uchun yapon jamiyatiga 30 yilkerakbo&#39;lgan. Mehnat madaniyati deganda ishlab chiqarishni tashkil etish darajasi, mehnatning yangi, samaraliroq usullarini qo&#39;llash, hamkasblar va qo&#39;l ostidagilar bilan muomalada samimiylik, yangi g&#39;oyalar, texnologiyalarni izlash, mulkka va ishlab chiqarish munosabatlariga ehtiyotkorona yondashish tushuniladi. Korxona faoliyatini boshqarishda to&#39;gri qaror qabul qilish tadbirkorning eng muhim sifatlaridandir. Boshqacha qilib aytganda, bu tadbirkorning o&#39;z faoliyati, o&#39;z biznesi sohasida javobgarlikni o&#39;z zimmasiga olishidir. Haqiqatan ham tadbirkor, qaror qabul qilib, uni amalga oshirishda nafaqat o&#39;z sheriklari oldida, balki o&#39;zining kelajakdagi qarorining oqibati uchun javobgarlikni ham o&#39;ziga oladi. Binobarin, javobgarlikni o&#39;ziga olish jarayoni, ayni bir vaqtda, xavf-xatarni o&#39;ziga olishni ham bildiradi. Shunday qilib, xavf-xatarni ko&#39;ra bilish va uni bartaraf etish uchun tayyorlik ham tadbirkorga xos muhim sifatdir. Tadbirkorlik niyatini amalga oshirish belgilangan darajada tadbirkorning motivlashuvi (manfaatdor bo&#39;lishi) ga bog&#39;liq. Tadbirkorlik nazariyasining asoschisi Y. Shumpeter uchta asosiy motivni ajratgan: - birinchidan, hokimlik qilish, hukmronlik, ta ’sir qilishga ehtiyoj; - ikkinchidan, aniq harakatlarni bajarish orqali erishish ehtimoli bo&#39;lgan g alabaga iroda, muvaffaqq iyat sari harakat; - uchinchidan, mustaqil ish faoliyati beruvchi ijodkorlik quvonchi. Ammo, Y. Shumpeter tomonidan taklif etilgan motivlashtirish nazariyasi g&#39;arbiy mamlakatlar tadbirkorlarining fikrlash uslubini aks ettiradi. O&#39;zbekistonda tadbirkorlik faoliyati bir qator o&#39;ziga xos alomat va xususiyatlar bilan birga bo&#39;ladi. Mamlakatimizda tadbirkorlikni motivlashtirish xususiyatiari quyidagi alomatlarga ega: - o&#39;z salohiyatini amalga oshirishga harakat qilish; - eng muhim, ijtimoiy va iqtisodiy samara keltiruvchi g&#39;oyalarni amalga oshirish istagi; - to&#39;rachilik tuzilmalari bilan bog&#39;liklikdan qochish, harakatlar erkinligi va faoliyat yuritish jarayonida mustaqil bo&#39;lish; - qiziqarli ish bilan mustaqil va erkin shug ullanish; - o&#39;zining ijtimoiy maqomi va obrosini oshirishga intilish hamda o&#39;ziga va o&#39;z yaqinlariga munosib turmush sharoitlarini ta ’minlash. Ko&#39;rsatib o&#39;tilgan istaklarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun tadbirkor bir qator izchil harakatlarni amalga oshirishi kerak. Bu harakatlar tanlab olingan ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shakllariga bog&#39;liq. Shu munosabat bilan tadbirkor o&#39;z faoliyatini tashkil etishning quyidagi ikki tarkibiy qismini tahlil qilishi kerak: - bozor va unda vujudga keladigan vaziyat; -ishlab chiqarish tuzilmasi. Ish muhitini tahlil qilishda tadbirkor bu qismlar o&#39;rtasida o&#39;zaro aloqalar o&#39;rnatishning samarali usulini topishi kerak. Ammo, bunga erishish qiyin, chunki birinchidan, ikkala tarkibiy qismn.ng silati turlicha. Bozor dinamik o&#39;zgaruvchan mexanizmdan iborat. Unga doimo kuzatiladi gan talab, taklif, narx, raqobat sharoitlarining o&#39;zgarishi xosdir. Shu bilan bir vaqtda ishlab chiqarish tuzilmasi konservativ, kam o&#39;zgaruvchan. Ishlab chiqarish dasturlari kundalik o&#39;zgarishlarni ko&#39;zda tutmaydi. Ikkinchidan, bozor va ishlab chiqarish fazo va vaqtga bo&#39;lingan. Fazoviy bo&#39;linishga ko&#39;ra, bozordagi o&#39;zgarishlar ishlab chiqarish tuzilmasidagi xuddi shunday o&#39;zgarishlarni keltirib chiqara olmaydi. Bu holat vaqt bo&#39;yicha bo&#39;linish bilan ham chuqurlashadi, tadbirkor ishlab chiqarish dasturini shakllantiradi va uni bozordagi vaziyat haqidagi axborotlar bilan asoslaydi. Ammo dasturni bajarish ma ’lum bir vaqtni talab etadi, shu vaqt ichida bozorda jiddiy o&#39;zgarishlar roy berishi mumkin. Buning natijasida ishlab chiqarilgan tovar yoki xizmatlar bozorda kerak bo&#39;lmay qolishi mumkin. Shuning uchun tadbirkor muhim qarorlarni qabul qilish uchun asos bo&#39;lib xizmat qiluvchi marketing tadqiqotlari bozorda vaziyatning rivojlanish bashoratiga asoslanishi kerak. Qaror qabul qilish, mas ’uliyatni zimmasiga olish kabi vazifalar tadbirkorlikni boshqarish faoliyati bilan boglaydi. Shuning uchun&#39;ham tadbirkorni menejerdan ajratish zarur. Bularning har biri o&#39;ziga xos vazifalarni bajaradi. Bir tomondan tadbirkorlik faoliyatining mazmuni boshqarish faoliyatidan kengroq bo&#39;lsa, boshqa tomondan har bir ishbilarmon ham menejment vazifalarini bajara olmaydi. Menejment asoslariga bag&#39;ishlangan kitobda bu haqda yaxshi fikr bildirilgan: «Shaxsiy tavakkalchilik, moliyaviy imkoniyatga bo&#39;lgan munosabat, tinimsiz mehnat qil ish kabi xususiyatlarga ega tadbirkor yiriklashib borayotgan korxonani boshqara oladi, degan gap emas»1. Menejerning «shakllanmagan tuzilmani shakllantirish » qobiliyati ishi yurishib ketayotgan ishbilarmonga doimiy xos bo&#39;lavermaydi. Shu sababli yirik korxonalar rahbariyati tarkibiga menejerlar kelmoqda. Bugungi sharoitda «tadbirkor » tushunchasi «menejer» tushunchasiga juda yaqin turadi. Shu bilan birga, tadbirkor mulkdor bo&#39;lsa, menejer boshqaruvchi dir. Amalda esa, aksariyat mulkdorlar menejer vazifasini bajaradi, qator menejerlar esa o&#39;zlari boshqarib turgan ishlab chiqarish korxonalarigaegabo&#39;libqolmoqda. «Tadbirkorlik» tushunchasi tadbirkorning ensiklopedik lug&#39;atida quyidagichata’riflanadi: Tadbirkorlik shaxsiy daromad, foyda olishga qaratilgan fuqarolarning mustaqil faoliyati. Bu faoliyat o&#39;z nomidan, o&#39;z mulkiy mas ’uliyati va yuridik shaxsning yuridik mas’uliyati evaziga amalga oshiriladi. Tadbirkor qonun tomonidan ta’qiqlanmagan barcha xo&#39;jalik faoliyati, shu jumladan, vositachilik, sotish, sotib olish, maslahat berish, qimmatbaho qog&#39;ozlar bilan ish olib borish bilan shug&#39;ullanishi mumkin. Tadbirkorlik shaxsiy va ijtimoiy foydalarni ko&#39;zlagan holda daromad olish uchun sarflanayotgan mablag&#39; bilan bog&#39;liq faoliyatdir. Tadbirkorlikka berilgan ushbu ta ’rif batafsilligi bilan ajralib turadi. Bu ta’rifda tadbirkorlik faqat ma’lum faoliyat bilan shug&#39;ullanish emas, balki bevosita faoliyat yuritishdan iboratligi ta’kidlangan. Tadbirkorlikka berilgan qator ta’riflarda eng muhim holat, ya’ni shaxsiy daromad bilan ijtimoiy foydaningyaxlitlikxususiyati ko&#39;rsatilmagan. Xulosa qilib aytadigan bo&#39;lsak, tadbirkorlikning muhim xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - xo&#39;jalik faoliyati olib borayotgan subyektlarning mustaqilligi va erkinligi. Huquqiy me ’yorlar chegarasida har bir tadbirkor u yoki bu masala yuzasidan mustaqil qaror qabul qilishi mumkin; - iqtisodiy manfaatdorlik. Tadbirkorlikning asosiy maqsadi maksimal darajada daromad olishni ko&#39;zlab, jamiyat taraqqiyotiga ham o&#39;z hissasini qo&#39;shishdir; - xo&#39;jalik tavakkalchiligi va mas ’uliyat. Har qanday hisob-kitobda ham noaniqlik va tavakkalchilik bo&#39;lishi mumkin. 2. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy asoslari Tadbirkorlikni shakllantirish uchun ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy va boshqa muayyan sharoitlar yaratilishi kerak. Iqtisodiy sharoitlarga quyidagilar kiradi: tovarga bo&#39;lgan talab va taklif; xaridor sotib olishi uchun tovar turlarining mavjudligi; xaridor sotib olishi uchun zarur pul hajmining mavjudligi; ishchilarning maoshiga, ya ’ni sotib olish imkoniyatiga ta’sir ko&#39;rsatuvchi ishchi o&#39;rinlari, ishchi kuchlarining ortiqchaligiyokietishmovchiligi. Pul resurslarining mavjudligi va ulardan foydalanish imkoniyatlari, kiritilgan kapitaldan olinayotgan daromad miqdori va o&#39;z ishbilarmonlik operatsiyalarini moliyalashtirish uchun olinishi moTjallangan kredit miqdori iqtisodiy sharoitga ta ’sir etadi. Bu ishlar bilan bozor infratuzilmasini tashkil etgan turli tashkilotlar shug ullanadi. Tadbirkorlar shunday tashkilotlar bilan aloqa o&#39;rnatib, tijorat operatsiyalarini amalga oshiradi. Moliya xizmatini ko&#39;rsatuvchi baiiklar, хomabhyо, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg’i, energiya, mashina va uskunalar, instrumentlar bilan ta’minlovchilar; <tovarni xaridorga yetkazuvchi ulgurji va chakana savdogarlar; kasbiy, yuridik, buxgalteriya xizmatlari, vositachilik xizmatini ko&#39;rsatuvchi firma va korxonalar; ishchi kuchini yollashda yordam beruvchi ishga joylash agentliklari; ishchi va mutaxassis xizmatchilarni tayyorlayotgan o&#39;quv yurtlari; reklama, transport, sug&#39;urta agentliklari; aloqa va axborotni uzatish vositalari ushbu tashkilotlar tizimini tashkil etadi. Tadbirkorlikning shakllanishi ijtimoiy va iqtisodiy sharoit bilan chambarchas bog liq. Tadbirkorlik shakllanishi ning iqtisodiy sharoitiga ijtimoiy sharoit yaqin turadi. Ijtimoiy sharoit, avvalo, xaridorlarning didi va modaga javob bera oladigan tovarlarni sotib olishga intilishi bilan belgilanadi. Turli bosqichlarda ushbu talab o&#39;zgarib turishi mumkin. Bunga ijtimoiy-madaniy muhitga bogTiq ahloqiy va diniy me ’yorlar jiddiy ta ’sir ko&#39;rsatadi. Ushbu me’yorlar xaridorlarning turmush tarziga va u orqali tovariar talabiga bevosita ta’sir etadi. Ijtimoiy sharoit shaxsning ishga munosabatiga oz ta’sirini o&#39;tkazadi, bu esa, o&#39;z navbatida, biznes taklif etayotgan maoshning miqdoriga, mehnat sharoitiga bo&#39;lgan munosabatiga ta’sir etadi. -Tadbirkorlik faoliyatining shakllanishida ishbilarmon xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish masalalarini hal etish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun tadbirkorlik faoliyatini yuritishning zamonaviy uslublarini o&#39;rganishni tashkil etish, xodimlarni o&#39;qitish va qayta o&#39;qitish, ularni rivojlangan mamlakatlarga malaka oshirish uchun yuborish, ishbilarmonlarni o&#39;qitish uchun o&#39;qituvchilarni tayyorlash va qayta tayyorlash ishlarini tashkil etish, tadbirkorlik sektori uchun xodimlarni tanlash bo&#39;yicha maslahat markazlarini ochish kerak. Har bir tadbirkorlik faoliyati tegishli huquqiy muhitda kechadi. Shuning uchun kerakli huquqiy sharoit yaratish katta ahamiyatga ega. Bu birinchi navbatda tadbirkorlik faoliyatini tartibga keltiruvchi farmonlar va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratib beruvchi qonunlarning mavjudligi, ya ’ni korxonalarni ro&#39;yxatdan o&#39;tish jarayonining qisqa va oddiy bo&#39;lishi; tadbirkorlikni davlat byurokratizmidan himoya qilish; soliq qonunchiligi ni takomillashtirish; O&#39;zbekiston va chet el ishbilarmonlarining hamkorlik faoliyatini rivojlantirishdan iboratdir. SHu bilan birga bunga kichik tadbirkorlik ishlariga ko&#39;maklashish hududiy markazlarini tashkillashtirish, statistika shakli va hisob-kitobini soddalashtirish kiradi. Tadbirkorlik faoliyatining huquqiy kafolati masalasi bilan bog&#39;liq masalalarni hal etish ham muhim ahamiyatkasb etadi. AQSHning tadbirkorlik sohasida ko&#39;p y Шаг rnobaynida qo&#39;llab kelayotgan qonunlar tizimi bunga misol bo&#39;la oladi. Ulardan bir nechasiga e’tiborberaylik(2.1- jadval)12. Davlatning ishbilarmonlik faoliyatini tartibga solish kerakligini asoslab berar ekan, F. Kotler ushbu qonunlar paydo bo&#39;lishining uch asosiysababiniko&#39;rsatibberdi: -firmalarni bir-biridan himoya qilish zarurligi. «Tadbirkorlar bir ovozdan raqobatni maqtaydilar, lekin ularning manfaati raqobat bilan to&#39;qnash kelganda uni bartaraf etishga harakat qiladilar». Shundan kelib chiqib, «g irrom raqobat» ning oldini olish bo&#39;yicha qonunlar paydo bo&#39;ldi: nohaq amaliyotdan iste’molchilarni himoyaiash zarurligi. Shundan kelib chiqib, nazoratsiz qolib, sifatsiz tovar ishlab chiqarayotgan, reklamada yolg on axborot berayotgan, o&#39;rash va narx yordamida aldayotgan firmalarga qarshi qaratilgan qonunlar joriy etildi. AQSHda tadbirkorlik sohasida uzoq yillar mobaynida &#39; qilayotgan qonunlar tizimi Qonunlar Qonunlarningasosiymohiyati 1 2 Trestlarga qarshi Sherman qonuni (1890- y.) a) monopoliya yoki monopoliyalashtirishni ta ’qiqlash; b) shtatlararo yoki tashqi savdoni cheklashga qaratilgan turli xildagi shartnoma, kelishuv va birlashmalarni ta ’qiqlash Oziq-ovqatmahsulotlari vamediuina preparatlariningsifatliligi haqidagiqonun(1906-y.) Shtatlararo savdo-sotiqqa qalbakilashtirilgan yoki marka yopishtirilmagan mahsulotlarni ishlab chiqarish, tashish, sotishni ta ’qiqlash. Bu qonun 1938-yilda oziq4)vqat, dori- darmon va kosmetika vositalari haqidagi Federal qonuniga almashtirildi. 1958- va 1962- yillarda unga jiddiy o&#39;zgartirishlarkiritildi Federal savdo komissiyanita ’sisetish haqidagiqonun(1954-y.) «Savdoda raqobatning vijdonsizlik uslubi noqonuniyligi» ni tekshiruvchi idora - komissiyani ta’sis etishni nazarda tutadi Kleyton qonuni ( 1 9 1 4 - y . ) Arnaliy faoliyatning ayrim turlarini ta ’ qiq etuvchi Sherman Qonuniga qo &#39; shimcha kiritildi ( narxlami kamsitish turlarini aniqlash , shartnomaga hamkor harakatini cheklovchi moddani kiritish , sotishning cheklash tajribasini qo &#39; llash , boshqa korporatsiyalar aksiyalariga ega bo &#39; lish . qo &#39; shma direktorattashkiletish ) UilerLiqonuni (1938- y.) Raqobatga zarar keltirish yoki keltirmaslikdan qatiy nazar порок, firib harakat va usullarni ta ’ qiqlash ; oziq - ovqat , dori - darmon reklamasi ustidan Federal savdo komissiyasining nazoratini ta ’ sis etish Tovarningaslligiuning o&#39;ramivamarkasidaaks etishi haqidagi qonun Keng iste ’mol tovariar o&#39;rami va markalashiga qoida joriy etilishi o&#39;ram ichida nima borligini, ishlab chiqargan shaxs nomi va o&#39;ram ichidagi narsaning aniq miqdorini ko&#39;rsatishnitalabqiladi Iste ’mol tovarlarining xavfsizbo&#39;lishihaqida gi Iste ’mol tovarlarining xavfsiz bo&#39;lishi bilan bog&#39;liq muammolar bo&#39;yicha komissiya ta’sis etilishi va unga iste’mol tovarlariga nisbatan xavfsizlik standartlarini Qarzlarnivijdonan undirib olish haqidagi Qarzlarni undirib olishda odamlarni qo&#39;rqitish, ta ’qib qilish, ayovsizlarcha munosabatda bo&#39;lish, tuhmat qilish 3. Kichik biznes va tadbirkorlik muhiti hamda unga ta ’sir etuvchi omillar Har qanday tadbirkorlik ma ’lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar yoki qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini samarali olib borish uchun ma’lum bir ishchi muhiti bo&#39;lishi kerak. Bunday muhit ayrim hududlar miqyosida mujassamlanib, o&#39;zida ishbilarmonlikni amalga oshirishni mujassamlantirgan. Umumiy holda tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to&#39;rt omil: huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o&#39;zaro bog liqligi natijasida amalga oshiriladi. Ular ijobiy yoki rag&#39;batlantirish ko&#39;rinishida ham shakllanishi mumkin. Ushbu holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun mos bo&#39;ladi. Chunki, bunday muhit tadbirkorga amalga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo&#39;lishini oldindan ko&#39;ra bilishiga keng imkoniyat tugdiradi. Tadbirkorning o&#39;z ishi natijalarini oldindan ko&#39;ra bilishi tavakkallik tushunchasiga teskari holda ifoda etiladi. Agar tadbirkor ma ’lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat yuritayotgan bo&#39;lsa, u holda u o&#39;zgaruvchanlik, beqarorlik, tavakkalchilik bilan tavsiflanadi. Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy^muhitga to&#39;gri kelmaydi. Amalda ko&#39;p hollarda tadbirkorlik muhitining ma ’lum bir omili tadbirkorning ish natijalariga asosiy ta’sir ko&#39;rsatadi, deb bo&#39;lmaydi. Chunki tadbirkorni ko&#39;proq tadbirkorlik muhitini belgilovchi omillarning o&#39;zarobog&#39;liqligiqiziqtiradi. Yuqorida ta ’kidlab o&#39;tilgan omillardan huquqiy omillar asosiy omil hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun tadbirkorlik muhitida amalga oshirilishi rnumkin bo&#39;lgan o&#39;yinlar qoidasini ko&#39;rsatib beradi. O&#39;yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga oshirilayotgan ish (harakat)larni o&#39;z ichiga oladi. Ruxsat etilgan ish (harakat)larga nisbatan o&#39;yin qoidalari turli shaklda namoyon bo&#39;ladi. O&#39;yin qoidalari nima qilish mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab chiqilishi mumkin. Bu qoidalarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish yo&#39;lidagi barcha chegara yoki cheklovlar yaqqol ko&#39;rsatib berilishi kerak. Umuman, huquqiy omil tadbirkorlik faoliyatini yuritish yo&#39;lidagi barcha qonunlar (soliq, yer, mehnat munosabatlari) va yo&#39;riqnomalar majmui bo&#39;lib, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi hamda tadbirkorning iqtisodiy jarayondagi boshqa subyektlar bilan munosabati ni mujassamlantiradi. Huquqiy bazaning to&#39;liq yoki bir me ’yorda/yuritilmasligi tadbirkorlik faolligi darajasiga katta salbiy ta’sir ko&#39;rsatishi mumkin. Hozirgi kunda O&#39;zbekiston Respublikasida amaliyotda tatbiq etilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosini tashkil etayotgan bir butun huquqiy baza mavjuddir. Huquqiy omilning tavsifiga «huquqiy madaniyat» tushunchasi ham kiradi. Buning ostida millatning qonunlarga to&#39;liq rioya etishi, ya’ni insonlarning ongida qonunlar talabini bajarish kerak degan tushunchaning bo&#39;lishi tushuniladi. Agar, barcha zarur qonunlar qabul qilinsa-yu, lekin ular amalda ishlamasa yoki tatbiq etilmasa, bunday jamiyatni qonunlarga bo&#39;ysunuvchan deb bo&#39;lmaydi va buni tadbirkor o&#39;z faoliyatini yuritishda e’tiborgaolishishartdir. Siyosiy omil tadbirkorlik jarayonida bo&#39;layotgan barcha hodisalarga davlatning munosabati va ularga davlatning ta ’sirini belgilab beradi. Davlatning tadbirkor faoliyatiga qay darajada ta’sir ko&#39;rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham siyosiy omil tushunchasiga kiradi. Bunday aralashish oldindan belgilanmagan yoki belgilangan bo&#39;lishi mumkin. Umuman, tadbirkorlik faolligi darajasiga davlatning munosabati rag batlantirish yoki betaraflik ko&#39;rinishida namoyon bo&#39;ladi. Har bir mamlakatda tadbirkorlikning rivojlanishiga undagi siyosiy tizimning barqarorligi katta ta ’sir ko&#39;rsatadi. Agar siyosiy tizim barqaror bo&#39;lmasa, tadbirkorlar katta investitsiyalarni jalb etmasdan yuqori darajadagi foyda olish maqsadida kichik muddatga mo&#39;ljallangan turli operatsiyalarni amalga oshirishga harakat qiladilar. Siyosiy ahvolning barqarorligi tadbirkorga o&#39;z faoliyatini strategik jihatdan loyihalashtirish, ya’ni uzoq muddatga mo&#39;ljallangan ishlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ijtimoiy omil boshqalarga nisbatan tarkibi jihatidan anchagina тшаккаЬ hisoblanadi. Shuning uchun ham uning tarkibi kopgina elementlardan tashkil topadi. Agar tadbirkor ularni e’tiborga olmasa, bu salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Quyidagilar bu omilning asosiy elementlari hisoblanadi: -jamiyatda mafkuraning holati; -milliy urf-odatlar; - millatning madaniy va maishiy odatlari; - atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga munosabati; - davlatning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga munosabati. Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o&#39;zida aks ettiradi. Narx-navo tizimi, o&#39;z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga tadbirkor tomonidan jalb etilayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit stavkasi miqdori hamda soliq va majburiy to&#39;lovlarni o&#39;z ichiga oladi. Bunda bozordagi raqobat shart-sharoitlari sifat va miqdor jihatdan tahlil qilib chiqiladi. Tadbirkorlikni davlat tomonidan ma ’lum bir shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga oshirish mumkin. Uning tarkib topishi awalambor jamiyatdagi ma’lum bir vaziyatning vujudga kelishi bilan bog liq bo&#39;lib, undagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat tadbirkorlik faoliyatini tarkib toptirishga yo&#39;naltirilgan bo&#39;ladi. Shuning uchun ham O&#39;zbekiston Respublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo&#39;llab-quwatlash bo&#39;yicha Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan zarur qonunlar, qarorlar, farmonlar va shu kabi huquqiy-me’yoriy hujjatlar qabul qilingan bo&#39;lib, ular hayotga tatbiq etilmoqda. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini rag&#39;batlantirish maqsadida ikkita fond: tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik biznesni rivojlantirishga ko&#39;maklashish fondlari tashkiletilgan. Tadbirkorlik faoliyatining kelajagi tadbirkorlik muhiti bilan belgilanadi, u esa jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga iqtisodiy mustaqillik, tadbirkorlar sinfi, iqtisodiy aloqalarda bozorning ustuvorligi, tadbirkorlik kapitalini Vnujassamlantirish sharoitining mavjudligi va zarur resurslardan foydalanishkiradi. Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqillik darajasi bozorda vujudga kelayotgan mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi. Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin boshqarish usullari ma ’muriy yoki direktiv ko&#39;rinishda bo&#39;lishi mumkin emas. Ularning asosiy tadbirkorlik faoliyati subyektlariga ta’sir etiladigan choralardan emas, balki shunday subyektlarning tarkib topishi yo&#39;lida qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo&#39;lishi kerak. Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish kop jihatli jarayon bo&#39;lib, u o&#39;z ichiga quyidagilarni qamrab oladi: - ijtimoiy, iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsafa hamda jamiyat a ’zolari psixologiyasining ular bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan o&#39;zgarishi; - tadbirkorlikni rag&#39;batlantiruvchi milliy dastur qabul qilinishi. Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy fnaqsadi mamlakat iqtisodiy o&#39;sishining qo&#39;shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta rol o&#39;ynaydi, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o&#39;stirish va millatning farovonligi uchun xizmat qiladi. (3.1-rasm.) Zamonaviy ijtimoiy- iqtisodiy Tadbirkorlik muhitini shakllantirish Iqtisodiy faollikning alohida shakli Ijtimoiy muhitni tarkib toptirish Tadbirkorlik infratuzilmasi ni Milliy boylik va milliy farovonlikning о 3.1-rasm. Tadbirkorlik muhitining shakllanishi Hozirgi sharoitlarda tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish nafaqat milliy, balki xalqaro muammolardan hisoblanadi. Mavjud mamlakatlararo guruhlarda, masalan, Yevropa Ittifoqi miqyosida yagona tadbirkorlik muhiti vujudga kelmoqda. Bu tadbirkorlik faoliyatini yuritish Yevropa jamiyatiga kiruvchi barcha mamlakatlarda bir- biriga o&#39;xshab ketadi. Iqtisodiy faollik va mustaqillikning muhim shakli bo&#39;lmish tadbirkorlik respublikamizda bandlikning aniq shakli va yangi ish joylarini b а Ф о etish yo&#39;lida eng rivojlangan davlatlar tomonidan qo&#39;llab-quvvatlab kelinmoqda. Tadbirkorlikning davlat tomonidan qo&#39;llab-quwatlanishi bir necha yillar mobaynida maslahatlar berish, moliyaviy yordam ko&#39;rsatish yoki soliqlar to&#39;lashda tadbirkorlar uchun ma’lum imtiyozlar berilishida aksetmoqda. T adbirkorlik muhiti mamlakatning nvojlanish asosini tashkil etadi va ishbilarmon kishilarning faoliyat mazmunini belgilab beradi. Turli mamlakatlarda tadbirkorlik muhiti turlichadir. Rivojlangan mamlakatlarda bunday muhit owning qulayligi hamda iqtisodiy jarayonlaming yuqori darajada unumli tashkil etilishi bilan ajralib turadi. Iqtisodiy jarayonlar qanchalik unumli bo&#39;lsa, jamiyat moddiy va ma ’naviy jihatdan shunchalik yuqori darajada bo&#39;ladi. Iqtisodiy jarayonlaming samarasi amalda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarning soni va sifati hamda shu faoliyat bilan shug ullanmo qchi bo&#39;lgan kishilar soni bilan belgilanadi. Bu, o&#39;z navbatida, tadbirkorlik ishiga yangi tadbirkor larni jalb etish, iqtisodiyotni erkinlashtirish va tadbirkorlik muhiti darajalariga bog&#39;liqdir. Oxirgisi tadbirkorlik faoliyatiga davlatning aralashishi darajasiga bog&#39;liq. Davlat shunday shart-sharoitlar yaratib berishi kerakki, unda tadbirkorlar va tadbirkorlikka ishtiyoqi bo&#39;lganlarning qiziqishi, xohishi va intilishlari maksimal darajada o&#39;z ifodasini topsin. Jahon tajribasi ham iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishgan mamlakatlarda tadbirkorlik uchun barcha qulayliklar yaratib berilganligini ko&#39;rsatmoqda. Biznesni samarali yuritish unga tashqi muhitdan aralashishni yoqtirmaydi. Biznesni yuritishda tashqaridan ozgina aralashuv bo&#39;lsa, uning emirilishiga olib kelmasa ham tadbirkorlik tarkiblarining faoliyat yuritishiga salbiy ta ’sir ko&#39;rsatadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiyot uchun zarur barcha shart-sharoitlarni yaratishi va tadbirkorlar uchun ko&#39;proq erkinlik berishi kerak. Shunga asoslangan holda ish olib borayotgan O&#39;zbekiston jahon iqtisodiyoti da munosib o&#39;rnini topmoqda. Shularni nazarda tutgan holda, O&#39;zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shunday deb ta ’kidlaydi: «Erkin tadbirkorlik uchun iqtisodiy va huquqiy shart-sharoit yaratish zarur. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun hamma yo&#39;lni ochib berish kerak. Ularning xomashyo resurslaridan foydalanishlariga keng yo&#39;l ochib berish, ular ishlab chiqarayotgan mahsulot mamlakatning o&#39;zida ham, uning tashqarisida ham sotiladigan bozorni kafolatlovchi tizimni barpo etish darkor»13 . Yuqoridagilarni hisobga olib, tadbirkorlik muhitini yaratish bilan bog&#39;liq omillar guruhlarga ajratilgan va shu asosda uning shakllanish va rivojlanish mexanizmi ning tashkiliy-iqtisodiy modeli yaratilgan. Tadbirkorlik muhitiga ta ’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga bo&#39;lish mumkin: - aniq bir mahsulotga iste ’molchilarning to&#39;lov qobiliyati. Bunda bozordagi mavjud haqiqiy talab bilan kutilayotgan talab farqlanadi. Agar, mahsulot (tovar) xususiyatiari bilan avvalgilaridan ajralib tursa, unga talab marketing usullari bilan aniqlanadi: - tavakkalchilik va bozordagi xatarlarni o&#39;z zimmasiga olib, mulk javobgarligi asosida ish yurita oladigan tadbirkorlar. Ular o&#39;z mulki, bilim va sarmoyasidan samarali foydalana oluvchi yuqori malakali va ma ’lum bozor vaziyatlariga moslasha olish qobiliyatiga ega bolishlari kerak; - sarmoyaga ega investorlar. Bunga jismoniy shaxslar yoki erkin sarmoyaga ega korxonalar, tashkilotlar hamda tadbirkorlar ham kiradi. Ular bir qancha toifani tashkil etadi: banklar, jamg armalar, sug&#39;urta kompaniyalari, davlat tashkilotlari, xorijiy investorlar va boshqalar; - tadbirkorlik faoliyatini bir me ’yorda olib borish imkonini beruvchi infratuzilmalar. Ular qatoriga moliya-kredit, audit, marketing, konsalting, axborot, sug&#39;urta va shu kabi xizmatlar ko&#39;rsatuvchi tashkilotlar kiradi; - qaror qabul qilish tizimi. Bu tizim tarkibiga , avvalo, biznesning ishonchliligi va samarali bo&#39;lishini baholash imkonini beruvchi mezonlar, usullar to&#39;plami kiradi. Tadbirkor bu tizim orqali o&#39;z ishi natijasini tekshirish imkoniga ega bo&#39;lishi kerak. Shu omillarning tizimli va o&#39;zaro harakat qonuniyatlari tadbirkorlikni faollashtiradi va u xo&#39;jalik mexanizmi orqali amalga oshiriladi. Natijada, ayrim hudud va tarmoqlarda yangi korxonalar, ishlab chiqarish, xizmat ko&#39;rsatish va boshqa tadbirkorlik obyektlari vujudga keladi. Bunday faoliyatlar tadbirkorning bilimi, sarmoyalar, bozor talabi, davlat va boshqa tashkilotlarning o&#39;zaro manfaatli harakati tufayli faollashadi va bozorga moslashadi. Ishbilarmonlik muhitini tahlil qilish jarayonida tadbirkor har bir millatning an ’analari, urf-odatlari, qanday oziq-ovqatlarni iste’mol qilishi va qanday buyumlarni kiyishini inobatga olishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari xalqning to&#39;lov qobiliyatini bilish ham katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil iste’mol tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etishda katta rol o&#39;ynaydi. Tadbirkor shu omilni har tomonlama tahlil qilishda o&#39;z mamlakatidagi bozor vaziyatini hamda ushbu mahsulotni kelajakda eksport qilish mumkin bo&#39;lgan qo&#39;shni mamlakatlar bozorini ham ko&#39;rib chiqishi kerak. Har bir tadbirkor atrof- muhitga qo&#39;shilib ketishi uchun ishni uning tahlilidan boshlashi lozim. Tadbirkorlik muhitini tahlil qilishda tadbirkor ma ’lum bii chcgamda kasbiy faoliyat yuritish uchun qanday iqtisodiy manfaatni amalga oshirishi mumkinligini belgilab olishi kerak. Iqtisodiy manfaatni amalga oshirish, awalambor tadbirkorning o&#39;z ishini tashkil qilish darajasiga bog&#39;liq bo&#39;ladi. O&#39;z ishini tashkil qilish esa tadbirkorning ma’lum ishbilarmonlik muhitiga mustaqil kirishi bilan belgilanadi. Tadbirkor ma ’lum tadbirkorlik muhitiga kirishar ekan, diqqat- e’tiborini faqat o&#39;z g&#39;oyalarini amalga oshirishga emas, balki qanday qilib investorlarning mablag&#39;larini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etishga ham qaratishi kerak. Tadbirkorning o&#39;z ishini tashkil qilishidagi asosiy vazifa, avvalo, o&#39;z g&#39;oyalarini ma’lum bir muhitga tatbiq etish uchun zarur birlamchi kapitalni barpo etishdan iboratdir. Tadbirkorlik g oyasini amalga oshirish uchun ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi talab qilinadi. Tadbirkor ishbilarmonlik g&#39;oya va maqsadlariga to&#39;g&#39;ri keladigan hamda jalb etilgan kapitalning hajmidan kelib chiqqan holda yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantiradi. Agar tadbirkor o&#39;z g oyasining tashabbuskori va investori sifatida ishtirok etayotgan bo&#39;lsa, faoliyatining tashkiliy-huquqiy shaklini, korxona uchun qo&#39;shayotgan o&#39;z hissasini oldindan belgilab olishi kerak. Shunday qilib, tadbirkorning o&#39;z ishini tashkil qilish tamoyili jamiyat uchun yangi ishlab chiqarish tarkibini shakllantirish va unda owning qay darajada ishtirok etishini belgilab olishdan iboratdir. O&#39;z ishini to&#39;g&#39;ri tashkil qilish tadbirkorlikning asosiy omil-laridan hisoblanadi. Shuning uchun ham tadbirkor bu fenomenni hosil qiluvchi barcha qismlarni har tomonlama e ’tiborga olishi kerak. Tadbirkor faoliyatining bu jihatlarini o&#39;rganishda uning faoliyati jarayonini kuzatish alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda tadbirkorning asosiy harakatlari ketma-ketligi quyidagicha bo&#39;lishi mumkin: - birinchidan, biznes g&#39;oyasini ishlab chiqish; - ikkinchidan, ishbilarmonlik muhitini chuqur o&#39;rganib chiqish; - uchinchidan, tadbirkorning iqtisodiy manfaati bilan biznes g oyasining o&#39;zaro to&#39;gri kelishi, tadbirkorlik g oyasi bilan tadbirkorlik muhitiningo&#39;zaromuvofiqligi; - to&#39;rtinchidan, g&#39;oyani amalga oshirish uchun zarur kapital hajmini belgilab olish; - beshinchidan, biznes g oyani amalga oshirish uchun zarur korxona yokitashkilotnitarkibtoptirish. Har bir tadbirkorlik faoliyatining asosini ma ’lum bir g oya tashkil etadi. Bu goyalar oddiyligi bilan ajralib turadi: kimdir tovarni yangicha jildlash goyasini beradi, bozorda mavjud tovarga yangiliklar kiritadi va shu asosida unga talab darajasini oshirishga harakat qiladi va hokazo. Ishbilarmonlik g oyasi ko&#39;pincha o&#39;z professional faoliyatida mustaqillikka erishish va qo&#39;shimcha foyda olish ishtiyoqida bo&#39;lgan kishilarda paydo bo&#39;ladi. Buning uchun kishi iqtisodiy jarayonlarni har tomonlama tahlil qilib, undagi mavjud etishmovchiliklarni aniqlab, unga o&#39;zfaoliyatiniyo&#39;naltirishilozim. Agar tadbirkorda o&#39;z biznesini tashkil qilish yuzasidan biror- bir g&#39;oya mavjud bo&#39;lsa, u holda u ishbilarmonlik muhitini o&#39;z g oyasi va iqtisodiy manfaati bilan mutanosiblik darajasini tahlil qilishi kerak. Avvalo, tadbirkor ma ’lum muhitda aniq g oyani amalga oshirish shaklini belgilab olishi kerak. Bunday shakllarning turi juda xilma-xildir. Tadbirkorlik vazifalari yakka holda va guruh bo&#39;lib amalga oshirilishi mumkin. Qanday shakllarni tanlash g oyaga hamda tadbirkorlik muhitiga bogliqdir. Tadbirkorlik muhiti va g oyasini har tomonlama tahlil qilish shu g oyani amalga oshirish uchun zarur kapital miqdorini belgilab olishga yordam beradi. Bunda tadbirkor bank yoki biznes-fonddan kredit olishi uchun biznes-reja yoki texnik- iqtisodiy asosni (TIA) ishlab chiqishiga to&#39;g&#39;ri keladi. Biznes-rejada tadbirkor ishbilarmonlik g oyasiga tayangan holda tovar yoki xizmatlar ishlab chiqarish uchun zarur shart-sharoitlarni amalga oshirishning barcha xarajatlari qancha qiymatni tashkil etishini aks ettiradi. Ushbu holda gap birlamchi kapital hajmini belgilash, tadbirkorlik g oyasini amalga oshirish uchun jalb qilinishi lozim bo&#39;lgan moliyaviy resurslarnianiqlashhaqidaketmoqda. Tadbirkorlik goyasini ma ’lum bir muhitda amalga oshirish mumkinligi aniqlanib, ishni tashkil etish bo&#39;yicha zarur moliyaviy mablag larni olish manbai tanlangandan keyin tadbirkor o&#39;z faoliyatini uch yo&#39;nalishga/tjaratmog&#39;i lozim. BirincJii yo&#39;nalish ishlab chiqarish jarayonlari va tadbirkorlik tarkiblarini boshqarish. Tadbirkorlik faoliyatining ushbu yo&#39;nalishi menejment tamoyillarining turi sifatida mustaqil rivojlanadi. Tadbirkor menejmentning asosiy tamoyillarini yaxshi o&#39;zlashtirgan bo lishi va zamonaviymenejerbo&#39;lmogi lozim. Ishlab chiqarishni boshqarish tadbirkorning boshqa yo&#39;nalishlaridan ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas: u ishlab chiqarishni faqat iste ’molchilar uchun tashkil etadi. Shuning uchun ham tadbirkor faoliyatining ikkinchi yo nalishi bozorni har tomonlama o&#39;rganishdir. Bozorda bo&#39;layotgan jarayonlarni tahlil qilmay, tadbirkorlik faoliyatini samaraliolibborishmushkul. Sheriklar bilan bo&#39;ladigan aloqalarni yaxshi yo&#39;lga qo&#39;yish tadbirkorlik faoliyatining uchinchi yonalishidir. Bunda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish yoMida sheriklik munosabatlarini yangi bosqichga ko&#39;tarish va eski munosabatlardan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida zikr etilgan ilmiy asoslar, tamoyillar СУ zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga asos bo&#39;ladi. 4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning maqsadi va vazifalari O&#39;zbekistonda keng ko&#39;lamli bozor o&#39;zgarishlarini amalga oshirish jarayonida mulkdor shaxslar doirasi kengayib bormoqda. Mamlakatimiz Prezidenti LA. Karimov ta ’kidlaganidek, «... amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy, eng katta maqsadi, ustuvor yo&#39;nalishi O&#39;zbekistonda haqiqiy mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Bizning qabul qilgan barcha farmonu qarorlarimiz, qonunlarimiz, hamma ishimiz ana shu maqsadga qaratilgandir. Bu vazifalarni hal etmasdan kutilgan natijaga, hayotimizda, iqtisodiyotimizda istalgan o&#39;zgarishlarga erishib bo&#39;lmaydi ». Bozor islohotlarining hozirgi bosqichidagi g oyat muhim vazifa, awalo, ishlab chiqarish sohasidagi davlat korxonalarini xususiylashtirish va ular negizida vujudga kelayotgan tadbirkorlik tuzilmalarini aniq maqsad bilan qo&#39;llab-quwatlash orqali mulkdorlar sinfini shakllantirishdan iboratdir. Jamiyatimiz uchun yangi bo&#39;lgan mana shu ijtimoiy tur uning faoliyat sohalari shakllarini o&#39;rganishni nazariy ehtiyojlarigina emas, balki amaliy zaruriyatni ham shart qi l i b qo&#39;ymoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulotning qariyb 80 foizi, sanoat mahsulotlarining 78 foizidan ortig i, qishloq xo&#39;jaligi va chakana savdo aylanmasining deyarli barcha mahsulotlari nodavlat sektori ulushiga to&#39;g ri kelmoqda. O&#39;rta sinf davlatning asosi va jamiyatning eng barqaror qismidir. Bu sinfni vujudga keltirish vazifasini hal qilish, turmush darajasini oshirish va har bir insonning tadbirkorlik imkoniyatlarini ochish muammosini hal etib beradi. Ushbu masalaning iqtisodiy jihati shundan iboratki, mulkdorlar real, ularning faoliyati esa samarali bo&#39;lishi kerak. Umuman, korxonaning barcha ishlovchilarinigasman aksiyadorlarga aylantirish uncha qiyin emas. Lekin ular haqiqatda boshqaruvda qatnashmasalar, dividendlar ola olmasalar va hatto, o&#39;z aksiyalarini korxonadan tashqariga sota olmasalar, ulami real mulkdorlar deb bolmaydi. Aholi shunday vaziyatni Ico&#39;rar ekan, bunday korxonaning aksiyalarini erkin bozordan ham sotib olmaydi, chunki korxona bilan bevosita bog langan odamlar uning ishiga ta ’sir ko&#39;rsata olmasalar va qonunga muvofiq o&#39;zlariga tegishli daromadni ola olmasalar, bu ish tashqaridagi mayda investorlar uchun yanada mushkul kechadi. Xulosa aniq: mulkdorlar huquqlarini amalga oshirish va ulami himoya qilishning real mexanizmlari bo&#39;lmog&#39;i kerak. Busiz mulk nomigagina mavjud bo&#39;ladi. Bu mol-mulkning esa egasi bo&#39;lmaydi. Bunday vaziyat iqtisodiyot uchun ham juda xavfiidir. Chunki bu hozirgi paytda mol-mulkdan amalda foydalangan yoki hatto, undan foydalanish imkoniyatiga ega kishilaming noqonuniy ravishda boyishi uchun keng imkoniyat yaratib beradi. Haqiqiy mulkdor o&#39;z tabiatiga ko&#39;ra, oqilona ish olib borishi va o&#39;ziga qarashli mulkni ko&#39;paytirishga harakat qilishi kerak. Bordi-yu, shunday bo&#39;lmasa, demak, mol- mulkni tasarruf qiluvchi subyekt yo o&#39;zini mulkdor deb hisoblamaydi yoki owning huquqlarini zarur kafolatlarga ega emas deb hisoblaydi, yoki mol-mulk yangi egasiga saqlash va ko&#39;paytirish tamoyillariga mutlaqo yordam bermaydigan shartlar bilan tekkan bo&#39;ladi. Shu sababli, mulk huquqi qonun bilan himoyalangan bo&#39;libgina qolmay, u jamiyatdagi barcha munosabatlar tizimi bilan amalda ta ’minlangan bo&#39;lishi kerak. Faoliyati o&#39;ziga qarashli mulkni kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va ana shu asosda yangi moddiy boyliklar yaratishga qaratilgan shaxslarni har tomonlama rag&#39;batlantirish zarur. Mulkdorlar sinfi mavjud mol-mulk va daromadlarasosida, shu jumladan: -jamg armalarni qimmatli qog ozlarga solish, shuningdek xususiy shaxslarga qarashli ko&#39;chmas mulk va boshqa mol-mulklardan foydalanish yo&#39;li bilan; -davlatga qarashli mol-mulkni (auksionlarda va tanlov asosida), shuningdek xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini sotib olish orqali mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish natijasida; -yuridik shaxs tashkil etmagan holda va korxonalar ochmagan holda yakka tartibdagi mehnat faoliyati va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali shakllantiriladi. Mulkdorlar ixtiyoridagi barcha obyektlarni daromad olish maqsadida foydalanilmaydigan obyektlar va ishlab chiqarish resurslariga ajratish mumkin. Ularjumlasigaquyidagilarkiradi. a) moddiy aktivlar; b) moliyaviy aktivlar, shu jumladan: pul mablag lari; qimmatli qogozlar; v) nomoddiy aktivlar intellektual mulk obyektlari. Ishlab chiqarish resurslaridan daromad olish va mulkni ko&#39;paytirish uchun foydalaniladi. Biror- bir mol-mulkka ega shaxs mulkdordir. Mulkdor moddiy va intellektual mulk obyektlariga ega, ularni tasarruf etish va ulardan o&#39;z xohishiga qaratib, shu jumladan daromad olish maqsadida foydalanish huquqiga ega jismoniy shaxsdir. Mulkdorlar sinfi uch guruhdan iborat: - darodad keltirmaydigan va nhaxsiy maqsadlarda foydalonishga mo&#39;ljallangan mol-mulkka ega mulkdorlar; - shaxsiy xste&#39;molga mo&#39;ljallangan mol-mulk bilan bir qatorda, qo&#39;shimcha tadbirkorlik daromadi yoki kiritilgan sarmoyadan daromad olish uchun foydalaniladigan aktivlar (sarmoya)ga ega o&#39;rta mulkdorlar; -yirik xususiy korxonalar, firmalarga ega va ularning faoliyatidan katta daromad oladigan yirik mulkdorlar. Ushbu guruhlarning shakllanishiga qanday omillar ta ’sir etadi? Birinchi navbatda, psixologik xususiyatlar ta’sir ko&#39;rsatadi. Odamni zo&#39;rlab mulkdorga aylantirib bo&#39;lmaydi. U bunga ruhan tayyor bo&#39;lishi kerak. Bu esa juda qiyin narsa. Chunki odamlarga haddan tashqari uzoq vaqt mobaynida xususiy mulk va uning sohiblarini boshqalarga nisbatan tashabbuskor va tadbirkor bo&#39;lganligi tufayli moddiy jihatdan yaxshiroq yashaganlarni yomon ko&#39;rish va ularga ishonmaslik hissi singdirib kelindi. Endi esa zamon o&#39;zgardi, xususiy mulkka munosabat ham o&#39;zgarmoqda, lekin eski tasavvurlar hali ham mavjud. Ko&#39;pchilik davlatning g&#39;amxo&#39;rlik qilishiga umid bog lab o&#39;tirmasdan, o&#39;z farovonligi uchun mas’uliyatni o&#39;z zimmasiga olishga hali tayyor emas. Ijtimoiy passivlik mulkdorlar sinfini shakllantirish yo&#39;lidagi jiddiy to&#39;siqdir. Mulkdorlar sinfini shakllantirishning asosiy yo&#39;llaridan biri tadbirkorlikni, uning kichik biznes shakli rivojini ta ’minlash katta ahamiyatga ega. Aksiyalashtirish keng aholi ommasini mulkka egalik qilishga jalb etishning eng samarali vositasidir. Biroq, bu jarayon murakkab, ko&#39;p qirrali bo&#39;lib, u bozor iqtisodiyoti subyektlarining manfaatlariga daxldordir. Hozir respublika iqtisodiyotida ochiq turdagi aksiyadorhkjamiyatlarikengyoyilgan. Bu jamiyatlarning ustav sarmoyasini tashkil qilishda ishtirok etuvchi ulushlar, odatda, quyidagicha taqsimlanadi: -davlatulushi; -mehnatjamoasiulushi; -xorijiysherikulushi; -fond birjalari va qimmatli qog ozlar bozorlarida, shu jumladan, chet elda ham erkin sotish uchun ajratilgan ulush. Davlat va mehnat jamoalariga qarashli aksiya paketlari hajmini Davlat mulk qo&#39;mitasi belgilaydi. Fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan sotib olingan yoki bepul olingan har qanday aksiyalar ularning mulkdorlari tomonidan qonun doirasida hech bir cheklovsiz sotilishi mumkin. Aksiyalarning qo&#39;shimcha (ikkilamchi) emissiyasi va ularni joylashtirish aksiyadorlik jamiyati tomonidan amaldagi qonunlarga muvofiqolibboriladi. Korxonani xususiylashtirishning yana bir shakli uni tanlov asosida yoki kimoshdi savdosida jismoniy yoki yuridik shaxslarga xususiy mulk qilib sotishdan iborat. Bunda xaridor sotib olingan obyektlarga nisbatan ma ’lum talablarni bajaradi. Tanlov shartlari O&#39;zbekiston Respublikasi mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish sohasidagi tartiblariga muvofiq belgilanadi va u quyidagi majburiy bandlarga ega bo&#39;ladi: -aukuionda xususiylashtirilgan davlat korxonalarining mulkdorlariga aylangan jismoniy va yuridik shaxslarga ushbu korxonalar tasarrufida bo&#39;lgan, sotib olingan mol-mulk tarkibiga kirmagan, davlatga qarashli binolar, inshootlar va qurilishlarni ijaraga olish haqida uzoq muddatli (10 yilgacha) shartnomalar tuzish huquqi beriladi. Ijara shartlari ilgari tuzilgan shartnomalarga nisbatan (agar shartnomaning o&#39;zida boshqacha tartib belgilangan bo&#39;lmasa) faqat taraflarning kelishuviga muvofiq o&#39;zgartiriladi. Xususiylashtirilgan savdo va xizmat ko&#39;rsatish sohasi obyektlarining mulkdorlari shu korxonalar egallab turgan yer uchastkalarini mulk qilib sotib olish huquqiga ega; -korxona va tashkilotlar, shu jumladan, tugatilayotgan va tugatilgan korxona va tashkilotlarning mol-mulki Respublika ko&#39;chmas mulk birjasi va uning filiallarida aukuion savdoda Davlat mulk qo&#39;mitasi tomonidan tasdiqlangan Nizomga muvofiq sotiladi; -davlatga qarashli ishlab turgan korxona tashkilotlarning mol-mulki (aktivlari) faqat Davlat mulk qo&#39;mitasi ruxsati bilan belgilangan tartibda sotiladi. Respublikada mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish asta-sekin, biridan ikkinchisiga o&#39;tiladigan uch bosqichda amalga oshiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashti rish borasida ijara korxonalari, kichik, xususiy korxonalar, aksiyadorlik jamiyatlari, qo&#39;shma korxonalar, fermer xo&#39;jaliklari, kooperativlar va dehqon xo&#39;jaliklari kabi tashkiliy-huquqiy shakllari tashkil topdi. Erishilgan natijalar bilan birga, jiddiy yondashish va tez hal etishni talab qiladigan bir qancha muammolar ham mavjud: - birinchidan, xususiylashtirishti amalga oshirishning past sur&#39;atlari uning samaradorligini kamaytirmo qda. Jahon amaliyoti islohotlar bir vaqtda va muntazam amalga oshirilganida ijobiy samara berishini ko&#39;rsatmoq da. Xususiylashtirish sustlashsa, odamlarning mos ravishda fikr yuritish jarayoni sekinlashadi, iqtisodiy xulq-atvorning eski stereotiplariuzoqroqsaqlanibturadi; - ikkinchidan, bir tarmoq (yoqi soha)da xususiylashtirish amalga oshirilib, u bilan bog4iq boshqa sohada davlat mulki yoki uning monopoliyasi saqlanib qolishi xususiylashtirilgan korxonalarning manfaatlarini kamsitadi. Bu hoi, avvalo, turli tarmoqlardagi narxlarning pariteti buzilishida namoyon bo ladi. Masalan, agrar sektorda nisbatan tez amalga oshirilgan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish qishloq xo&#39;jaligi manfaatlariga zarar keltiradi. Chunki qishloq xo&#39;jaligiga texnika, o&#39;g&#39;itlar, elektr energiyasi, yoqilgi yetkazib beruvchi korxonalar ancha kech xususiylashtirildi va ular monopolistlar (yoki oligopolist^) mavqeini saqlab qolib, o&#39;z mahsulotlari narxini oshirdilar. Buning natijasida agrar sektor katta iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keldi; -uchinchidan, xususiylashtirishning pulli bo&#39;lishi xususiy- lashtirilayotgan obyektlar bozoriga munosib baholanishini taqozo etadi. Biroq mol-mulkni baholashning ilmiy usullari va islohotlarning dastlabki bosqichida tegishli mutaxassislaming bo&#39;lmaganligi ko&#39;pdan- ко &#39;p tartibbuzarliklarni keltirib chiqaradi. Buning natijasida, mulk tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanishni istagan va shug ullana oladigan kishilar qo&#39;liga emas, balki tasodifiy kishilar qo&#39;liga o&#39;tib qoladi. Umuman, keltirilgan muammolar murakkab bo&#39;lishiga qaramay, O&#39;zbekistonda mulkdorlar sinfini shakllantirish va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay vaziyat vujudga keldi. Hozirgi vaqtda jamiyatimiz tarkibida real mulkka ega, uni qadrlayotgan va ularni o&#39;z moddiy farovonliklari uchun asos qilib olayotgan kishilarning katta guruhi shakllandi. Ushbu ijtimoiy qatlamni yanada mustahkamlash davlatning iqtisodiy qudrati oshishi, demokratik qadriyatlar qaror topishiga olib keladi. 5. Kichik biznesni belgilovchi mezonlar Kichik biznesning mezonlarini belgilash zaruriyati kichik korxonalarning davlatning jiddiy yordamiga muhtojligidan kelib chiqadi, bu yordam adresli bo&#39;lishi va korxonalar faoliyatining belgilangan tomonlarini yaxshilashga yo&#39;naltirilishi kerak. Kichik korxonalarni alohida kategoriyalarga ajratish ular faoliyatini o&#39;rganish va samaradorlik darajasini tahlil qilish, ularning iqtisodiyot umumiy tizimidagi o&#39;rni va rolinianiqlash uchun zarur. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda kichik korxonalarni belgilashda quyidagi mezonlardan foydalanadilar: - miqdoriy ko&#39;rsatkichlar: xodimlarning soni, sotish hajmi, asosiy kapitalning balans qiymati; - sifat ko&#39;rsatkichlari: ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning nisbatan kichik soni; cheklangan resurslar va quwatlar, boshqa-ruvning kamroq rivojlangan tizimlari va boshqalar; - yuqoridagi ko&#39;rsatkichlarning birinchi va ikkinchi guruhlarini birlashtiruvchi kombinatsiyasi. Har xil mamlakatlarda korxonalarni kattaliklariga ko&#39;ra u yoki bu guruhga kirituvchi mezonlari qo&#39;llaniladi. Yevropa Ittifoqining metodologiyasi bo&#39;yicha kichik va o&#39;rta korxonalar 5.1-jadvalda ko&#39;rsatilgan mezonlar bilanbelgilanadi. 5.1-jadval Yevropa Ittifoqi metodologiyasi bo&#39;yicha kichik va o&#39;rta korxonalar o&#39;lchaminibelgi ash mezonlari Aniqlanadi gan korxonalar Xodimlarso ni (kishi) Yillikayla nma Balansqiy mati Kichik 50tagacha 4 2 O&#39;rta 50-250 16 8 Xorijiy mamlakatlarda 1 kishidan 20 kishigacha xodimi bo &#39; lgan korxonalar hunarmandchilik korxonalariga , 20 dan 100 tagacha xodimi bo &#39; lganlari kichik , 100 dan 500 gacha xodimi bo &#39; lganlari o &#39; rta korxonalargakiritiladi . AQSHda kichik biznes korxonalarini ikki tomonlama guruhlashdan foydalaniladi . Birinchi holda bu tushuncha ishchilar soni 500 kishigacha bo&#39;lgan korxonalarni qamrab oladi. Ikkinchi holda esa korxonalar sohalar bo&#39;yicha yillik tushumlar hajmi bo&#39;yicha bo&#39;linadilar: transport sohasida yillik tushumlar hajmi 3,5 mln. dollardan 20 mln. dollargacha, qurilishda 9 mln. dollardan 21 mln. dollargacha, ulgurji savdoda 15 mln. dollardan 35 mln. dollargacha, chakana savdoda 3,5 mln. dollardan 13,5 mln. dollargacha, xizmatlar sohasida 2,5 mln. dollardan 14,5 mln. dollargacha bo&#39;lgan korxonalar kichik firmalar hisoblanadi. Germaniyada ishlovchilar soni va yillik aylanma ko&#39;rsatkichlaridan foydalaniladi. Kichik korxonalar ishlovchilar soni 10 kishigacha bo&#39;lgan, o&#39;rtachalarga esa ishlovchilar soni 50 kishigacha va yillik aylanmai 100 mln. yevrogacha bo&#39;lgan korxonalar kiritiladi. Fransiyada kichik va o&#39;rta biznes tushunchasiga ishlovchilar soni 19 kishigacha bo&#39;lgan mikrofirmalar, xodimlarning soni 20-299 kishigacha bo&#39;lganlari kichik korxonalarga kiradi. Janubiy Koreyada sanoatda va transportda 20 tagacha xodimi bo&#39;lgan korxonalar kichik, 21 dan 200 kishigacha xodimi bo&#39;lgan korxonalar o&#39;rta korxonalar hisoblanadi. Savdo va xizmatlar sohasida 5 tagacha xodimi bo&#39;lgan korxonalar kichik korxonalar, 6 tadan 20 tagacha xodimi bo&#39;lgan korxonalar esa o&#39;rta korxonalar hisoblanadi. O&#39;zbekistonda kichik korxonalarni, unda ishlovchi xodimlar soni bo&#39;yicha guruhlarga ajratish qabul qilingan. Buni 5.2.-jadvaldan ko&#39;rish mumkin. 5.2-jadval Faoliyat sohalari bo&#39;yicha kichik korxonalar kategoriyasiga ________________ kiritiluvchi korxonalar Faoliyat sohalari Xodimlar ning Yengil va oziq - ovqat sanoati , metallga ishlov berish , asbobsozlik , 100 kishigacha Mashinasozlik , metallurgiya , yoqilg i - energetika va kimyo sanoati , qishloq xo &#39; jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish 50 kishigacha Fan , ilmiy xizmat ko &#39; rsatish , transport , aloqa , xizmat ko &#39; rsatish sohalari ( sug &#39; urta kompaniyalaridan 25 kishigacha Yangi mezonlar korxonalarni ayrim kategoriyalarga bo &#39; lishni tartibga solish imkoniyatini beradi . Bu soliqqa tortish bo &#39; yicha imtiyozlarni belgilash , kichik biznesni qo &#39; llab - quwatlash bo &#39; yicha aniq choralarni qabul qilish , respublika mintaqalarida kichik korxonalar tarmog &#39; ini kengaytirish sohasida infratuzilmaviy tashkilotlar faoliyatini takomillashtirish uchun g &#39; oyatdamuhimdir . Xodimlarning soni kichik subyektlarining asosiy ko&#39;rsat-kichidir. U firmaning barcha xodimlarini, shu jumladan, shart-nomalar bo&#39;yicha va o&#39;rindoshlik bo&#39;yicha ishlovchilarni haqiqatdan ishlangan vaqtini hisobga olish bilan hamda vakilliklar, fi- liallar, korxonaning boshqa ajratilgan bo&#39;linmalari xodim-larini hisobga olish bilan aniqlanadi. Belgilangan sondan oshib ketgan holda kichik korxona oshib ketishga yo&#39;l qo&#39;yilgan davr va keyingi uch oy davomida imtiyozlardan mahrumbo&#39;ladi. 6. O zbekistonda kichik biznesning rivojlanishi va uning iqtisodiyotda tutgan o’rni Mamlakatimizda iqtisodiy o&#39;sishni ta ’minlash, yangi ish o&#39;rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o&#39;rin tutayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, rag batlantirish va qo&#39;llab-quwatlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes subyektlari yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2010-yilda 52,5 foizga erishildi. Holbuki, 2000-yilda bu ko&#39;rsatkich 31 foizni tashkil etgan edi. Bunday natija birinchi navbatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik davlat tomonidan doimiy qoMlab-quwatlanayotgani samarasidir (6.1- rasm). Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining kengayishi iqtisodiyotning boshqa soha va tarmoqlari ishlab chiqarish hajmidagi salmogining oshishi orqali ham namoyon bo&#39;ldi. Xususan, mazkur sohaning sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 2009-yildagi 16,9 foizdan 2010-yilda 19,6 foizga, qishloq xo&#39;jaligida tegishli ravishda 97,8 dan 97,9 foizga, asosiy kapitalga investitsiyalar hajmida 23,1 dan 30,8 foizga, Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining kengayishi iqtisodiyotning boshqa soha va tarmoqlari ishlab chiqarish hajmidagi salmogining oshishi orqali ham namoyon bo&#39;ldi. Xususan, mazkur sohaning sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi ulushi 2009-yildagi 16,9 foizdan 2010-yilda 19,6 foizga, qishloq xo&#39;jaligida tegishli ravishda 97,8 dan 97,9 foizga, asosiy kapitalga investitsiyalar hajmida 23,1 dan 30,8 foizga, pullik xizmat ko&#39;rsatish hajmida 48,5 foizdan 49,7 foizga oshdi, eksport hajmida 14,6 dan 13,6 foizga kamaydi (6.1-jadval). 6.1-jadval O zbekistonda kichik biznesning iqtisodiyot asosiy tarmoqlarida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish, xizmat)lar hajmidagi ulushi, foizda Korsatkichlar 200 8- yil 20 09- yil 20 10- yil Sanoat 13, 16 19 Qishloq xo&#39;jaligi 97, 97 97 Qurilish 48, 41 52 Savdo 48, 46 50 Asosiy kapitalga 23, 23 30 Pullik xizmat 48, 48 49 Eksport 12, 14 13 Import 35, 42 36 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining viloyatlar kesimida soha va tarmoqlar ishlab chiqarish hajmidagi salmog ini tahlil qilish natijalari shuni ko &#39; rsatmoqdaki , mazkur sohaning viloyatlar kesimida notekis rivoj topayotganini ko &#39; rishimiz mumkin (6.2- jadval ). vj 6.2- jadval 2010- yilda hududlar kesimida iqtisodiyot tarmoqlari bo yicha kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi (umumiy hajmga nisbatan fo iz hisobid;) Yalpi ichki mahs Sanoa t mahsuloti Qurili sh ishlari Chakan a savdo Aholiga pullik xizmat O&#39;zbekiston Respublikasi 52,5 19,6 52,3 50,5 47,7 Qoraqalpogiston Respublikasi 63,6 23,0 64,8 45,1 44,2 viloyatlar: Andijon 54,7 8,4 94,0 50,9 61,5 Buxoro 64,1 17,9 53,4 48,2 65,5 Jizzax 77,3 34,8 92,6 51,9 46,8 Qashqadaryo 55,0 24,8 65,8 44,3 77,9 Navoiy 34,4 3,4 52,3 49,0 53,7 Namangan 76,0 33,9 85,5 50,5 63,9 Samarqand 73,6 38,6 86,2 62,3 61,3 Surxondaryo 71,7 16,4 79,0 41,2 63,0 Sirdaryo 77,4 34,2 80,6 59,8 53,8 Toshkent 54,7 17,3 61,0 43,2 52,4 Fargona 59,5 12,5 78,4 48,5 59,4 Xorazm 71,8 30,0 83,3 49,3 64,7 Toshkent sh. 49,9 39,0 45,8 55,2 32,3 Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmida xususiy sektorning ulushi ham ortib bormoqda (6 3- jadval ). 6.3- jadval 2010 yilda kichik biznes subyektlari mahsuloti ( ishlar , xizmatlar ) hajmida xususiy tadbirkorlikning ulushi Kichik biznes subyektlari mahsuloti (ish, xizmat) hajmi, mlrd.som Kichik biznes subyektlari mahsuloti (ish, xizmat) hajmida xususiy sektor ulushi, % hisobida Sanoat 6568,8 33,2 Qishloqxojaligi 15478,7 100,0 Qurilish 4278,5 71,6 Chakana savdo 10820,9 73,8 Pullik xizmatlar 3776,3 91,7 Yuktashish,mln.tn 424,9 79,0 Yolovchitashish,mln.ki shi 4683,5 92,9 Eksport,mln.AQSH doll. 1774,3 5,2 Import, mln.AQSH doll. 3223,7 16,8 Mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning bu qadar jadal rivojlanishida, avvalo mazkur soha uchun belgilanayotgan soliq imtiyozlari yetarli darajadagi rag&#39;batlantiruvchi rol o&#39;ynayotganligi hisoblanadi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari uchun belgilangan soliq stavkalari Jumladan, bu borada 2011-yilda kichik sanoat korxonalari uchun yagona soliq to&#39;lovi 7 dan 6 foizga pasaytirildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun esa qayd etilgan soliq miqdori o&#39;rtacha 1,3 barobar kamaytirildi. Yuqoridagi ma ’lumotlardan ko&#39;rinadiki, 1996-2010-yillar mobaynida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun belgilangan soliq stavkalari 38 dan 7 foizgacha, ya’ni 5,4 marta qisqargan. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini moliyaviy jihatdan qo&#39;llab-qiiwatlash tadbirlari kuchaytirildi. Xususan, 2009-yil davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga 1 trln. 850 mlrd. so&#39;mdan ortiq kreditlar ajratildi Bugungi kunda mamlakatimiz kichik biznes sohasiga o&#39;ndan ortiq turdagi 8 mingga yaqin infratuzilma muassasalari xizmat ko&#39;rsatib, faoliyat uchun zarur shart- sharoitlarni yaratib bermoqda. Buning natijasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining mamlakatimizda yangi ish o&#39;rinlarini tashkil etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatidagi natijalari salmoqli bo&#39;lib bormoqda (6.4-jadval). Jadvaldan ko&#39;rinadiki, mamlakatimizda 2009-yilda yaratilgan jami 940,5 mingdan ortiq yangi ish o&#39;rinlarining 391,8 mingtasi (41,7 foizi) kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasiga to&#39;g ri kelmoqda. Bu o&#39;tgan yildagiga nisbatan 4,7 foizga ko&#39;proq demakdir. Jami yangi ish o&#39;rinlarining deyarli 21 foizi turli shakllardagi uy mehnatini yo&#39;lga qo&#39;yish, 7,5 foizi yangi obyektlarni ishga tushirish, mavjud ishlab chiqarishlarni qayta qurish va kengaytirish, deyarli 30 foizi ish joylarini ko&#39;paytirishning qo&#39;shimcha chora-tadbirlarini amalga oshirish hisobiga tashkil etilgan. Natijada kichik tadbirkorlikda band boMganlarning jami iqtisodiyotdagi band bo lganlarga nisbatan ulushi 2008-yilda 73,1 foizni tashkil etgan bo&#39;lsa, 2009-yilga kelib, 74,2 foizga etdi. 2011-yil 1-yanvariga ro&#39;yxatga olingan kichik korxona va mikrofirmalar soni (fermer ho&#39;jaliklarisiz) 231717 tani tashkil etmoqda. 2010-yilning o&#39;zida 35050 ta kichik korxona va mikrofirmalar tashkil etilgan bo4sa, shu yili turli sabablarga ko&#39;ra 23187 ta kichik korxona va mikrofirmalar tugatilgan (6.5-jadval). 6.5-jadval Kichik korxonalar va mikrofirmalar soni (fermer xo&#39;jaliklarisiz) 2011- yil 1- yanvariga royxatga olingan 2010-yilyanvar-dekabrida Tashkil topdi Tugatildi O zbekiston Respublikasi 231717 35050 23187 Qoraqalpog&#39;iston Respublikasi 10172 2047 1518 viloyatlar: Andijon 19281 2517 1430 Buxoro 14008 2264 3338 Jizzax 6728 1405 598 Qashqadaryo 44439 4147 3143 Navoiy 6179 899 756 Namangan 13225 2112 832 Samarqand 14865 2076 1634 Surxondaryo 11457 1776 1897 Sirdaryo 6074 1309 530 Toshkent 18210 2943 1011 Fargona 19162 2899 1477 Xorazm 11781 1823 840 Toshkent sh. 36136 6833 4183 Amalga oshirilgan tahlil natijalari shuni ko &#39; rsatmoqdaki , jahon moliyaviy - i qtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini jadal rivojlantirish , iqtisodiy o &#39; sishni ta ’ minlash , yangi ish o &#39; rinlarini tashkil etish , aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatida amal qilmoqda . 7. ( O’ zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yonalishlari СУ zbekistonda ijtimoiy yo&#39;naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik shakllarini ustuvor rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadni amalga oshirish uchun iqtisodiy islohotlar o&#39;tkazilmo qda, uning rolini oshirish uchun yirik instituuional asoslar yaratilmoq da. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va uni kafolatlovchi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, tadbirkorlarga ko&#39;maklashuvchi nodavlat tashkilotlar, korxonalar shular jumlasiga kiradi. O&#39;zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari majmuini tashkil etish muvaffaqiyatli bormoqda. Kichik biznes faoliyati bilan shug ullanuvchi korxonalar davlatga bog liq bo&#39;lmagan holda, ya ’ni katta kapital mablag larsiz o&#39;zlari ish joylarini joriy etishlari, hozirgi davrda bizda vaqtinchalik mavjud tovariar tanqisligini kamaytirishlari va, hattoki, bu tanqislikni butunlay yo&#39;qotishlari mumkin. Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham g&#39;oyat katta ahamiyatga ega. Respublikamizda kichik korxonalar soni va ular ishlab chiqargan mahsulotlar hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Kichik korxonalar O&#39;zbekiston Respublikasining «Korxonalar to&#39;g&#39;risida», «Mulk to&#39;g&#39;risida», «Erkin tadbirkorlik faoliyati kafolatlari to&#39;g&#39;risida»gi kabi qonunlari, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida tashkil etilmoqda. Kichik korxonalar fan-texnika taraqqiyoti sharoitida sanoatning yetakchi sohalarini yangi texnologiyalarga o&#39;tishda tobora o&#39;z o&#39;rnini topib bormoqda. Ular yangi fikrlar va ishlab chiqarishni takomillashtirish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish bilan ish jarayonini ta ’minlovchi tizimning asosiy bog lovchilik sifatini namoyon etmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasining mamlakatimizni modemizatsiya qilish va yangilashning ishonchli tayanchi bo&#39;lgan mulkdorlar sinfini, ya ’ni o&#39;rta sinfni shakllantirishdagi ulkan ahamiyatini hechnarsa bilan qiyoslab boMmaydi. O&#39;zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011-yilga mo&#39;ljallangan eng muhim ustuvor yo&#39;nalishlarga bagishlangan O&#39;zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida 2011-yilda kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 54 foizga yetkazish vazifasiqo&#39;yildi15. 2011-yilga mo&#39;ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo&#39;nalishlari sifatida quyidagilar belgilab olindi: Birinchidan, mamlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay ishchan muhit yaratish, tadbirkorlik, kichik va xususiy biznesga yanada keng erkinlik berish, byurokratik to&#39;siq va g&#39;ovlarni bartaraf etish bo&#39;yicha zarur chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim. Shu munosabat bilan tadbirkorlik faoliyati muhitining qanday holatda ekani, buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish va bu faoliyatning amaldagi rivojlanish sur ’atlari barcha darajadagi hokimliklar faoliyatini baholashning asosiy mezoniga aylanishi darkor. Bosh prokuratura kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy-xo&#39;jalik faoliyatiga har qanday noqonuniy aralashuvni iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish bo&#39;yicha davlat siyosatiga qarshi qaratilgan harakat sifatida ko&#39;rib chiqish va huquqbuzarlarga nisbatan qonunchilikka muvofiq javobgarlik normalarini qoMlashni amalga oshirishi lozim. Ikkinchidan, Vazirlar Mahkamasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tartibga soladigan qonun hujjatlarini tanqidiy tahlil qilish vazifasini amalga oshirishi zarur. Eskirgan, sun ’iy ravishda o&#39;ylab chiqarilgan va ko&#39;pincha hech kimga keragi bo&#39;lmagan cheklov va taqiqlarni bartaraf etish, davlat va nazorat organlsing kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining moliya-xo&#39;jalik faoliyatiga aralashuvini yanada keskin kamaytirish darkor. Uchinchidan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning kreditlar, xomashyo resurslari, shuningdek, davlat xaridlari tizimidan foydalanish imkoniyatlarinikengaytirish zarur. 2011-yilda Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligi tomonidan maxsus kvotalar ajratish orqali kichik biznesning davlat xaridlari tizimidan foydalanishini kengaytirish borasida alohida mexanizmni ishlab chiqish va amalda qo&#39;llash, kichik biznes korxonalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni xarid qilish, ko&#39;rsatilayotgan ish va xizmatlarga doir davlat buyurtmalarini joylashtirish bo&#39;yicha ochiq elektron tizimni bosqichma-bosqich joriy etish ko&#39;zda tutilmoqda. Markaziy bank tijorat banklari bilan birgalikda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga kreditlar ajratish, birinchi navbatda, investitsiya maqsadlari uchun uzoq muddatli kreditlar ajratish mexanizmlarini yanada takomillashtirish va ularning hajmini oshirish, boshlang ich kapitalni shakllantirish, mikrokreditlar berish ko&#39;lamini kengaytirish borasidagi ishlarni davom ettirishi lozim. 2011-yilda tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning ushbu sektoriga ajratiladigan kreditlar hajmini kamida 1,3 barobar ko&#39;paytirish darkor. O&#39;zbekiston banklar assouiauiyasi tijorat banklari bilan hamkorlikda Investitsiya loyihalari bo&#39;yicha loyiha hujjatlari tayyorlashni moliyalashtirish jamg armasini tashkil qilishi zarur. Bu esa kichik biznes subyektlarining biznes rejalarini tayyorlash sarf-xarajatlarini kamaytirish, ularning sifatini oshirish va kreditlar berish muddatlarini qisqartirish imkoniniyaratadi. TVrtinchidan, biz kichik biznesning eksport salohiyatini rivojlantirish uchun zarur tashkiliy, huquqiy, moliyaviy mexanizm va sharoitlarnitugdiribberishimizkerak. Kichik korxonalar uchun tashqi savdo operatsiyalarini rasmiylashtirishdagi ortiqcha ichki proijeduralarni bartaraf etish, kichik biznes sohasi mahsulotlarini eksport qilish borasida qo&#39;shimcha prcfcrcnuiyalar berish zarur. Ma ’lumki, har qanday kichik korxona ham o&#39;z mahsulotlari bilan tashqi bozorga mustaqil ravishda chiqa olmaydi. Chunki buning uchun katta sarf- xarajatlar kerak bo&#39;ladi, xorijiy mamlakatlar bozorining holati va qonunchiligining o&#39;ziga xos xususiyatiari haqida yetarlicha axborot va bilimlargaegabo&#39;lishtalabetiladi. Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi “O&#39;zstandart” agentligi va Savdo-sanoat palatasi bilan birgalikda kichik biznes korxonalariga tashqi bozorlarda o&#39;z mahsulotlarini sotishga ko&#39;maklashadigan, marketing o&#39;tkazish, sertifikat va ruxsatnomalar olishni ta’minlaydigan mexanizmni yaratish uchun barcha zarur ishlarni amalga oshirishi darkor. (O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta ’kidlaganidek: “Aholi bandligini ta’minlash va yangi ish o&#39;rinlarini tashkil qilish muammosini hal etish 2011-yil va yaqin istiqbolda mamlakatimizni muvaffaqiyatli va barqaror rivojlantirishning alohida ustuvor yo&#39;nalishi va hech mubolag asiz eng muhim shartidir ”16. 2011-yilga mo&#39;ljallab qabul qilingan va mamlakatimiz Parlamenti tomonidan ma ’qullangan Respublika dasturida 950 mingdan ortiq yangi ish o&#39;rnini asosan qishloq joylarda yaratish ko&#39;zda tutilgan. Bu ish joylarining 600 mingdan ziyodini yoki 60,2 foizini kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida yaratish mo&#39;ljallanmoqda. 73 mingdan ortiq ish o&#39;rni transport va muhandislik-kommunikaiiiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish loyihalarini amalga oshirish natijasida tashkil etiladi. Kasanachilikni, awalo, mehnat shartnomalari bo&#39;yicha korxonalar bilan kooperatsiya asosidagi kasanachilikni, shuningdek, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish bandlikni ta ’minlashning muhim yo&#39;nalishi bo&#39;lib qoladi va bu qariyb 220 ming kishini (23,2 %) ish bilan ta’minlashimkoniniberadi. Fikrimizcha, hozirgi paytda ushbu soha nafaqat iqtisodiyotning o&#39;sish sur ’atlarini jadallashtirishda, balki, mamlakatimiz uchun nihoyatda muhim bo&#39;lgan bandlik va aholi daromadlarini oshirish masalalarini hal etishda ham yetakchi o&#39;rin tutmoqda. Bunga asosan huquqiy bazani mustahkamlash, iqtisodiyotning mazkur sektori uchun barqaror qulaylik, imtiyoz va kreditlar tizimini shakllantirish masalalariga jiddiy e’tibor berilayotgani tufayli erishilmoqda. Respublikamiz iqtisodiyotida ahamiyati tobora oshib borayotgan kichik biznes subyektlari xo&#39;jalik yuritishning shaxsiy manfaatdorlik, tashabbuskorlik va mulkiy javobgarlik tamoyillariga tayanib, mulkchilikning turli shakllari teng huquqlilik va sog lorn raqobat asosida rivojlanib borishiga asoslanadi. Oz mulkiga, etishtirgan mahsulotiga sohiblik hissiga, ihtiyoridagi mol-mulk, moliyaviy va moddiy resurslarni mustaqil tasarruf etishiga ko&#39;ra, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga to&#39;la mos tushadi. Uning mamlakatda bandlik muammosini hal etish, mo&#39;l-ko4chilikni ta ’minlash hamda iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishdagi imkoniyatlari esa juda katta. Shularni inobatga olib, O&#39;zbekistonda bu sohaning rivojlanishiga alohida e’tibor berilmoqda. Fikrimizcha, bunda kichik tadbirkorlikning quyidagi o&#39;ziga xos xususiyatlaridankelibchiqilmoqda: - bozordagi talabga tez moslasha borib, sifatli mahsulot ishlab chiqarishqobiliyati; - nisbatan qisqa muddatlarda aholi ehtiyoji uchun zarur bo&#39;lgan tovar va xizmatlarga bo&#39;lgan talabni qondira olishi; - dastlabki sarmoyasi nisbatan kichikroq hajmda ekanligi; - tez orada yangi ishchi o&#39;rinlari Ьа Ф о etish hamda bandlik muammosini hal etishga ko&#39;maklashish imkoniyati; - tegishli vazifalarni amalga oshirishda biznes egasi (tadbirkor)ning bevositaishtiroki. Keyingi yillarda mamlakatimizda kichik tadbirkorlikni rivojlantirish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi: ulgurji va chakana savdo tizimi isloh qilindi; kichik tadbirkorlik korxonalariga infratuzilma bo&#39;linmalari tomonidan xizmat ko&#39;rsatishning samarali tizimi yaratilmoqda; kichik tadbirkorlik subyektlarining qonuniy huquqlari va manfaatlarini muhofaza qilish hamda tadbirkorlik erkinligini kafolatlash tizimi shakllanmoqda; tadbirkorlarni Davlat ro&#39;yxatiga olish va hisobga qo&#39;yishning yengillashtirilgan va xabardor qilish tartibi joriy etildi; birja savdolari orqali tadbirkorlarning moddiy-texnik resurslami erkin sotib olishiga qulay shart- sharoit yaratildi; mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalarning mahsulotlarini majburiy standartlashtirish va sertifikatlash jarayoni soddalashtirildi; soliq yukini pasaytirish va soddalashtirish choralari ko&#39;rildi; statistika va soliq hisobotining qisqartirilgan shakli kiritildi; kichik tadbirkorlik subyektlarining tashqi iqtisodiy faoliyati erkinlashtirildi; ish boshlovchi tadbirkorlar uchun dastlabki sarmoyani shakllantirish va boshqa shakllardagi yangi moliyaviy qoMlab-quwatlash tizimi joriy etildi va boshqalar. Bugungi kunda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari mamlakatimiz iqtisodiyotining barcha jabhalarida, mashinasozlik mahsulotlari ishlab chiqarishda, xalq iste ’moli mollarini, qishloq xo&#39;jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda hamda boshqa sohalarda faoliyat yuritmoqda. Kichik korxonalar ishlab chiqargan mahsulotlar davlat korxonalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlardan sifati jihatidan qolishmasligi, hatto, ayrim hollarda ulardan yuqori turishi bilan ajralib turadi. Respublikamizdagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatining 60-70 foizi bevosita ishlab chiqarish bilan uzviy bog&#39;liq, ular fermerlar, dehqonlar, sanoatchilar va qishloq xo&#39;jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchilar va hokazolardir. O&#39;zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 28-iyulda qabul qilingan &#34;Ta ’lim muassasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo&#39;shimcha chora - tadbirlar to&#39;g&#39;risida&#34;gi PF-4232- son Farmoni &#34;Barkamol avlod yili&#34; Davlat dasturi doirasida belgilangan tadbirlarni, y аьш kasb- hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etishni, o&#39;z navbatida ularni ish bilan ta’minlagan kichik biznes subyektlarini rag&#39;batlantirishniko&#39;zdatutadi. Mazkur Farmonga ko&#39;ra kichik tadbirkorlik subyektlari uchun imtiyoz va qulayliklardan foydalanish ko&#39;lami kengaydi. Ya ’ni mikrofirmalar va kichik korxonalar kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga keng jalb etishni, o&#39;z navbatida ularni ish bilan ta’minlagan taqdirda, qonunchilikda belgilangan imtiyoz va yengilliklarni saqlab qolgan holda, o&#39;z xodimlari sonini belgilangan chegaraviy miqdordan 20 foizga oshirish imkoniyatigaegabo&#39;ldilar. Tadbirkorlik subyektlari turiari O&#39;zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 11-oktyabrdagi &#34;Kichik tadbirkorlik (biznes) subyektlariga tegishli bo&#39;lgan korxonalar va tashkilotlar klassifikauiyasini tasdiqlash to&#39;g&#39;risida&#34;gi 1439-sonli qarori bilan belgilangan edi. Ushbu qarorga ko&#39;ra mikrofirmalar mulkchilik shaklidan qa ’tiy nazar, ishlab chiqarish sohasida yiliga o&#39;rta hisobda 20 nafargacha, xizmat ko&#39;rsatish sohasida 10 nafargacha, savdo sahosida 5 nafargacha, kichik korxonalar esa mulkchilik shaklidan qa’tiy nazar, ishlab chiqarish sohasida yiliga o&#39;rta hisobda faoliyat yo&#39;nalishiga ko&#39;ra 50-100 kishigacha, savdo va xizmat ko&#39;rsatish sohalarida 20-25 nafargacha ish bilan band xodimga ega bo&#39;lgan yuridik shaxslar tushuniladi. Mazkur qaror kichik korxonalarni aniqlash mezoni sifatida xalqaro amaliyotda keng qo&#39;llanilayotgan ro&#39;yxatdagi xodimlar soni ko&#39;rsatkichini yagona va belgilovchi mezon sifatida ajratib berdi. Biroq, ushbu mezon fan va texnikaning yuksak taraqqiyoti sharoitida korxonaning haqiqiy ko&#39;lami haqida aniq va to&#39;g&#39;ri ma’lumot bera olmasligi mumkin. Raqamlarga murojaat qiladigan bo&#39;lsak, 2010-yilning 1-iyul holatiga respublika bo&#39;yicha 425,5 mingta kichik biznes subyektlari faoliyat yuritmoqda. Farmon bilan kiritilgan tartib asosida kelgusida mikrofirma va kichik korxonalar hamda ularda mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi xodimlar soni o&#39;sib, o&#39;z navbatida, soliq imtiyozlaridan foydalanuvchilarning ham oshishiga olib keladi. Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan Farmonning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatiga ebtibor qaratadigan bo&#39;lsak, eng asosiysi, ta ’lim muassasalari, yabni, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini bevosita o&#39;z tanlagan kasblari bo&#39;yicha ish o&#39;rinlari bilan ta ’minlash hisobiga yoshlarni ish bilan bandligi va aholining bandlik darajasi ta’minlanadi. Ikkinchidan, ta ’lim muassasalari tomonidan kadrlarni maqsadli tayyorlash tizimi takomillashadi, ularni tadbirkorlik subyektlari bilan shartnomaviy munosabatlari mustahkamlanib, amaliy tajribaga ega bo&#39;lgan kadrlarni tayyorlash salohiyati kengayadi. Uchinchidan, mikrofirmalar va kichik korxonalar bilim hamda malakga ega bo&#39;lgan yosh kadrlar bilan ta ’minlanib, qo&#39;shimcha ish o&#39;rinlari tashkil etiladi. Natijada mahsulot ishlab chiqarish va hizmatlar ko&#39;rsatish hajmlari oshadi, kichik biznesni mamlakat yalpi ichki mahsuloti hajmidagiulushiortadi. Shuningdek, mazkur farmon bilan mikrofirma va kichik korxonalar uchun yaratilgan imkoniyatlar tufayli ularning mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan tushumlari oshishi hisobiga soliqqa tortiladigan baza yanada kengayadi. Bu esa, o&#39;z navbatida davlat budjeti va davlat maqsadli jamg armalariga tushadigan soliqlar va boshqa majburiy to&#39;lovlar hajmi ko>yishigaolibkeladi. Kichik korxonalar yirik kompaniyalarga nisbatan ular bozor sharoitiga tez moslashadi hamda ishlab chiqargan mahsulotlarini bozorda muvaffaqiyatli o&#39;tishini ta ’minlashda bir qancha ustunliklarga ega. Chunki kichik korxonalar o&#39;z faoliyatini tor ishlab chiqarish dasturlari, ilg&#39;or texnologiya, kam turkumli ilm-fan talab qiladigan mahsulotlar ishlab chiqarishga tezda moslaydi hamda bozor asoslarini tez o&#39;zlashtirib boradi. Mulkchilik shakllariga ko&#39;ra kichik korxonalarning quyidagi turlarini ajratibko&#39;rsatishmumkm. 1. Davlat mulkiga asoslangan kichik korxonalar. 2. Jamoa mulkiga asoslangan kichik korxonalar. 3.Fuqarolarning mulkiga asoslangan yakka tartibda ishlaydigan kichik korxonalar. 4.Ijarakorxonalari. 5.Kichikqo&#39;shma korxonalar. Kichik biznes korxonalari faoliyatining tahlili ular qishloq xo&#39;jaligi sohasida, ayniqsa jadal rivojlanayotganligini ko&#39;rsatadi. 2009-yilda ular soni 100 mingdan oshib ketdi. Qishloq xo&#39;jaligidagi ishlab chiqaruvchilarning asosiy hissasini fermer xo&#39;jaliklari tashkil etadi, ularning soni 2000-yilga nisbatan 4 barobar oshdi. Bugungi kunda mamlakatimiz fermerlik xojaliklarida 1 milliondan ziyod kishi band bo&#39;lib, 2010-yilgi paxta xomashyosining 99,4 foizi, gallaning 81,5 foizdan ortigM fermer xo&#39;jaliklari tomonidan etishtirildi. Respublikamizda kichik biznes korxonalari sonining izchillik bilan ortishi, iqtisodiyotning barcha sektorlarida, jumladan, transport, aloqa, sogliqni saqlash va boshqa xizmat ko&#39;rsatish tarmoqlarida ham kuzatilmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik tashqi iqtisodiy faoliyat sohasi ham asta- sekin rivojlanmoqda. Uning umumiy eksport hajmidagi ulushi 2010-yilda 13,6 foizni tashkil etdi. Kichik biznes korxonalarining asosiy eksporti qishloq xo&#39;jaligi, to&#39;qimachilik, ishlov beruvchi, elektrotexnika ishlab chiqarish mahsulotlari hamda xalq amaliy san ’ati buyumlaridir. Yuqoridagi tahlillar shuni ko&#39;rsatadiki, so&#39;nggi yillarda O&#39;zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan shug ullanuvchi korxonalar iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tashkil etilmoqda. Shu bilan kichik korxonalarning iqtisodiyotdagi o rni va ahamiyati ortib bormoqda. Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati quyidagilar bilan tavsiflanadi: - xususiy tadbirkorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida zarur tezkorlikni ta ’minlab, ishlab chiqarishdagi chuqur ixtisoslashuv va tarmoqlashgan kooperatsiyani yaratadi, bularsiz yuksak samaradorlikni ta’minlab bo4maydi; - bozor uchun zarur raqobatchilik muhitini yaratadi hamda o&#39;zgarib turadigan bozor talabiga moslab tezda ishlab chiqarish turini o&#39;zgartirib olish qobiliyatiga ega ekanligi bilan ajralib turadi; - iste ’molchilik sohasida yuzaga keladigan boshliqni tezda to&#39;ldirishga qodir bo&#39;lib, eng zamonaviy mashina uskunalari va texnologiyadan foydalanib sarflangan sarmoyaning o&#39;rnini juda tez qoplay oladi. Kichik biznes va xususiy tabdirkorlikning xususiyatiari (muomala kapitalining kichikligi, uning tez aylanuvchanligi, ishlab chiqarish vositalarini tezda almashtirish imkoniyatlari va b.) uning bir qancha afzalliklarga ega bo&#39;lishi imkoniyatlarini yaratadi: -izlanish, yangi mahsulotlarni maromiga yetkazish va o&#39;zlashtirish, ularni talabning tez o&#39;zgarib turishi xatarini hisobga olgan holda kichik uyushmalarda ishlab chiqarish; -tezkor texnik servisning ishonchliligi va iste ’molchilar bilan mustahkamaloqalaro&#39;rnatish; -ishlab chiqarishni moslashuvchan tarzda tashkil etish va mahsulot sotishni bozor talablari hamda bozor vaziyatlari o&#39;zgarishlariga muvofiq olibborish; -ortiqchaishkuchinio&#39;zigasingdirish; -boshqarishning oddiyligi, katta ma ’muriy apparatning yo&#39;qligi, qurilish va loyiha quwatlarini o&#39;zlashtirishda qisqa muddat, kapital sarflarining tez o&#39;zini oqlashi, kapital aylanmasida yuqori tezlik; - xomashyo va mehnat resurslari, ishlab chiqarish chiqindilaridan to&#39;liqroqvasamaraliroqfoydalanish. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik hamda u bilan bog liq barcha narsalar zamonaviy ijtimoiy ishlab chiqarish tashkiliy tuzilmasini muhim va tarkibiy qismini tashkil etadi. Shuning uchun ham davlatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka muhim o&#39;rin ajratilib, ularga davlat tomonidan madad berilmoqda. Xususiy tadbirkorlik va kichik biznes fan-texnika rivojini jadallashtirish, sanoatning ilg or tarmoqlarida yangi texnologiyalarga o4ish sharoitida o&#39;z o mini topib bormoqda. Bunday tadbirkorlik yangi axborot texnologiyalari, yangi goyalar va ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bilan ishlashni ta ’minlovchi butun tizimning ajralmas qismini tashkil etadi. Bundan tashqari, kichik korxonalar tavakkalchilik xavfi yuqori bo&#39;lgan sharoitlarda ishlab chiqarishning ma’qul shakllaridan hisoblanadi. Kichik korxonalar texnologiya yangiliklarini joriy etishda ham goyat katta ahamiyatga ega. Yangi texnologik goyalarni yirik korxonalarga nisbatan tezroq qabul qiladigan kichik biznesda xatar kamroq va katta turkumdagi ishlab cliiqarisliga nisbatan ishni tezroq yo&#39;lga qo&#39;yish mumkin. Bu esa bizning sharoitda fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirishga yordam berishi mumkin. Iqtisodiyotning umumiy taraqqiyotini ta ’minlash, tovar va xizmatlar etishmovchiligini bartaraf etishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik katta o&#39;rin tutadi. Mehnat resurslari tez o&#39;sayotgan va ishlab chiqarish joylashuvidagi o&#39;ziga xoslik sharoitlarida O&#39;zbekistonda kichik korxonalar tizimini vujudga keltirish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: - erkin mehnat resurslari, yangi xo&#39;jalik munosabatlarining joriy etilishi, yangi mulkchilik shakllarining paydo bo&#39;lishi natijasida ishlab chiqarishda bo&#39;shatiladigan shaxslaming ijtimoiy ishlab chiqarishga ko&#39;proq jalb etish, mulkchilikning yangi shakllari paydo bo&#39;lishi; - aholining, birinchi navbatda, yoshlarning moddiy, ma ’naviy va kasb darajasini ko&#39;tarish; -aholining sust harakatchanligini hisobga olgan holda sanoat ishlab chiqarishini aholi yashaydigan joylarga yaqinlashtirish hamda aholining xalq iste ’moli mollariga ehtiyojlarini to&#39;laroq qondirish; -milliy va badiiy hunarmandchilikni tiklash, shuningdek kichik va o&#39;rta shaharlar, qishloq aholi punktlarini rivojlantirishga yordam ko&#39;rsatish, umuman, har bir mintaqa uchun g&#39;oyat muhim iqtisodiyot samaradorliginioshirish. Iqtisodiyotni rivojlantirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ijobiy ahamiyatini e ’tirof etgan holda, uning ahamiyatini ortiqcha baholab yuborish ham t o &#39; g r i emas. Xususiy tadbirkorlik faqat muayyan doiradagina faollik ko&#39;rsata oladi, shu sababli kichik biznes faoliyatini rivojlantirish uchun zarur sharoitni yaratish zarur. Buning uchun bizningcha, moliya jamg armalarini tashkil etish kerak. Bu jamg armalar tadbirkorlar tijorat banklarida imtiyozli kreditlar dish uchun kafil bo&#39;lishlari, subsidiyalar, shu jumladan qaytarib berilmaydigan subsidiyalarga (iqtisodiyotning alohida ustuvor sohalaridagi korxonalarni rivojlantirish uchun) manba bo&#39; lib xizmat qilishlari lozim. O&#39;zbekistonda kichik korxonalarni moliyaviy qo&#39;llab-quwatlash tizimining takomillashtirilishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikka xizmat ko&#39;rsatadigan banklar, fondlar, investitsiyalar va sugurta tashkilotlari faoliyatlarini rag batlantirish yo&#39;nalishida olib borilishi lozim. Xorijiy mamlakatlardagi kabi O&#39;zbekiston Respublikasida ham agar korxona ustuvor davlat dasturida (yangi texnikani yaratish, uzoq hududlarni rivojlantirish va boshqalar) qatnashayotgan bo&#39;lsa, imtiyozli qarzlar olishi mumkin. Bunda foizning eng kam me ’yori va qarzni uzishda uzoq muddat berilishi qarz berishdagi asosiy shartlar hisoblanadi. Kichik korxonalar faoliyatiga oldindan ko&#39;rib bo&#39;lmaydigan xilma-xil xatarli vaziyatlar katta ta ’sir ko&#39;rsatadi, kon’yunkturaning keskin o&#39;zgarib ketishi, mijozlarning to&#39;lovga qodir bo&#39;lmay qolishi, tabiiy ofatlar ularni tang ahvolga tushirib qo&#39;yadi. Shu sababli rivojlangan mamlakatlarda sug&#39;urtalar tizimi yaxshi yo&#39;lga qo&#39;yilgan. Mamlakatimizda ham sug&#39;urtalar barpo etilishi zarur. Bu tizim kichik korxonalarni rivojlantirishda (ayniqsa, tijorat xatarlari katta bo&#39;lgan sohalarda) qulay sharoitlarni kafolatlashi, shaxsiy yoki qarz olingan kapital bilan tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkorlarga ishonch va zarur barqarorlikniyaratishi kerak. Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish respublikamizda o&#39;tkazilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo&#39;nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa iqtisodiy raqobatning rivojlanishi, iste ’mol bozorini tovar va xizmat turiari bilan to&#39;ldirish, shuningdek xususiy tadbirkorlar ning keng qatlamini yaratishni taqozo etadi. Bularni hisobga olib, bugungi kunda respublikada quyidagi masalalarnihaletishlozim: -aholining keng tabaqalarini bozor faoliyatiga olib kirish, ulardagi boqimandachilik, iste ’molchilik psixologiyasini bartaraf etish, aholida xususiy tadbirkorlik, kichik biznes faoliyati bilan faol shug&#39;ullanish istaginiuygotish; -qishloq xo&#39;jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni tubdan yangilash, dehqon va fermer xo&#39;jaliklar faoliyatini yanada rivojlantirish hamda ular sonini imkon qadar oshirish, hududlarda kichik korxonalar tashkil etish yo&#39;li bilan vaqtincha ishsiz yurgan kishilarni qo&#39;shimcha ish joylari bilan ta ’minlash; -mintaqada bozor munosabatlari va infratuzilmani jadallashtirish, iqtisodiy raqobatni rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish; -respublika aholisining ortib borayotgan talab va ehtiyojlarini to&#39;laroq qondirishga xizmat qiluvchi ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni barpo etish; -ko&#39;rsatiladigan xizmatlar turi va miqyosini keskin oshirish, bank, auditorlik, konsalting hamda turli vositachilik faoliyatlarini hozirgi zamon fan va texnikasi yutuqlari asosida yuksak saviyada tashkil etishni ta ’minlash; -korxonalarni boshqarish samaradorligini oshirish, ularning iqtisodiy jihatdan mustaqil bo&#39;lishlarini ta ’minlash uchun shart-sharoitlar yaratib berish; -joylarda Uhlab chiqariladigan mahsulotlar turiari va hajmini bozor talablariga ko&#39;ra osonlik bilan moslashtira oladigan iste ’mol bozorini tovar bilan to&#39;ldirib, eksport uchun mol chiqara oladigan kichik korxonalarni joriy etish. Ma ’lumki, respublikada mehnatga layoqatli aholining 65,3 foizi qishloqlarda yashaydi. Bu qishloq joylarda tadbirkorlikning rivoji uchun juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko&#39;rsatadi. Shu bilan bir qatorda, qishloq xo&#39;jaligi ishlab chiqarishida band bo&#39;lgan ortiqcha ishchi kuchlarini xizmat ko&#39;rsatish, qayta ishlash va shu kabi yo&#39;nalishlarga qayta taqsimlash kerak. Qishloqda tadbirkorlik, uning kichik biznes shakllarini rivojlantirish bilan bog liq turli boshqaruv pogonalarida tashkiliy-i qtisodiy masalalarni hal etish ustuvor masalalar qatoriga kiradi. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatimiz miqyosida quyidagi masalalarni hal etish lozim: -bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlash uchun raqobatbardosh kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish; -hududlarda haqiqiy tadbirkorlik muhitini yaratish; -kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini moliyaviy qo&#39;llab- quwatlash; -kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini huquqiy bazasini mustahkamlash; -kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini texnologik jihozlar bilanta ’minlashniqo&#39;llab-quwatlash; -islohotlar natijalarini reklama va axborot xizmati vositalari orqali kengommagayetkazish. Tadbirkorlik faoliyati rivojlanishida soliq va savdo sohalaridagi davlat siyosati muhim rol o&#39;ynaydi. Tadqiqotlarning ko&#39;rsatishicha shu sohadagi cheklovlar kichik biznes rivojidagi ko&#39;pgina muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo&#39;ladi. So&#39;rov o&#39;tkazilgan tadbirkorlarning 75 foizi moliya-kredit tizimini takomillashtirish, 52,5 foiz soliq va 69 foizi moddiy-texnika resurslari bilan savdo qilishni yaxshilash lozimligi to&#39;grisida fikr bildirganlar. Shuning uchun islohotlarning hozirgi bosqichida bu sohalarda tadbirkorlikka to&#39;siq bo&#39;layotgan omillarni tahlil qilish va ularni bozor talablari doirasida baholash muhim ahamiyatga ega. 8. Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirishni davlat tomonidan qo llab-quvvatlashning xorij tajribasi Ko&#39;pgina xorijiy mamlakatlarda kichik biznesning vujudga kelishi va muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi davlat yordami vositasida ta ’minlanadi. Ularda bu ishda juda katta ijobiy tajriba to&#39;plangan bo&#39;lib, undan bizning sharoitlarimiz va xususiyatlarimizni hisobga olgan holda foydalanish mumkin. Ko&#39;pgina mamlakatlarda kichik korxonalar faoliyatini tartibga solishga umumiy yondashishlar va asosiy yo&#39;nalishlar xosdir. Ularga quyidagilar kiradi: - kichik biznesni qo &#39; llab - quwatlashga yo &#39; naltirilgan maxsus qonunlarni qabul qilish ; - korxonalar faoliyatining umumiy va xususiy tomonlarini ( masalan , kichik firmalarda boshqaruv usullarini ) takomillash - tirishni , biznes bilan shugutfanishni istayottanlarga moliyaviy yordam ko &#39; rsatishni , kichik biznesni rivojlantirishni ko &#39; zda tutuvchi ma ’ lum maqsadga qaratilgan davlat rejalarini ishlab chiqish ; - kichik biznesni qo 41 ab - quwatlashning tarkibiy - tashkiliy xizmatlarini tashkil qilish ; - kichik bizneslarga davlatning moliyaviy yordam ko &#39; rsatishi ( Italiyada kichik firmalar ilmiy - tadqiqot va tajriba - konstruk - torlik ishlarini moliyalashtirishga katta mablag &#39; lar ajratiladi ); - kichik biznesni kafolatlash va imtiyozli kreditlashtirish firmalarini tashkil q i l i s h ( Angliyada kichik korxonalarni moliyalashtirishni ta ’ minlovchi maxsus firmalar bor , buning ustiga davlat qarzlarining 70% nikafolatlaydi ); - kichik korxonalar faoliyatini imtiyozli soliqqa tortishni keng tarqatish ( masalan , Fransiyada har y i l i 10000 ga yaqin korxonalar to &#39; liq yoki qisman soliq to &#39; lashdan ozod qilinadilar ). Kichik biznesni qo &#39; llab - quwatlash sohasidagi ba ’ zi bir mamlakatlar tajribasining qisqacha bayonini keltiramiz . AQSH . AQSH 1953- yildayoq butun mamlakat bo &#39; yicha vakillarning keng tarmog iga ega kichik biznes ishlari bo &#39; yicha ma ’ muriyat tashkil qilingan edi , unda 4 ming xodimlar xizmat qiladi . Bu tashkilot faoliyatining asosiy yo &#39; nalishi shaxsiy ishni ochish va olib borishda yordam berish , kichik biznesga kreditlar va kafolatlangan qarzlar berishdaniborat . O &#39; sha yili iqtisodiyotning monopolistik sektorini davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini tashkil qiluvchi kichik biznes to &#39; g &#39; risidagi qonun qabul qilingan . 1986- yilda kichik korxonalarga yangi texnologiyalar , ilmiy - texnik va tajriba konstruktorlik tashkilotlarining ishlanmalarini topshirish imkoniyatini ta ’ minlovchi qonun qabul qilingan . xizmatlar savdosi sohasidagi siyosat bo &#39; yicha qo &#39; mita , Prezident xuzuridagi xususiy tadbirkorlik muammolari bo &#39; yicha max - sus komissiya , sanoat raqobatbardoshligi masalalari bo &#39; yicha komissiya va boshqalar . Ko &#39; p sonli jamoatchilik tashkilotlari - savdo palatasi , sanoatchilarning milliy assouiauiyasi , savdo , qishloq xo &#39; jaligidagi har xil assouiauiyalar , klublar , guruhlar va hokazolar kichik biznesni qo &#39; llab - quwatlashga yordam ko &#39; rsatadilar . AQSHda kichik korxonalar soliq imtiyozlaridan foydalanmaydi , ammo subsidiyalar , dotat - uiyalar , moliyaviy kafolatlar bilanqo &#39; llab - quwatlanadilar . Yaponiya . Yaponiyada kichik korxonalarni qo &#39; llab - quwatlashda kichik biznes bo &#39; yicha boshqarma , KO &#39; Kni rivojlantirish bo &#39; yicha davlat korporatsiyasi , moliyalashtirish bo &#39; yicha milliy korporatsiya , butun yapon federatsiyasi , KO &#39; K butun yapon markazi va boshqalar faoliyat yuritadilar . Bulardan tashqari unga yaqin maxsus banklar KO &#39; Kni kreditlashga xizmat qiladi . Davlat qoMlab - quwatlashi o &#39; z ichiga quyidagilarni oladi : imtiyozli soliqqa tortish , jadallashtirilgan amortizatsiya , imtiyozli kredit - lashtirish , xodimlarni o &#39; qitishda yordam , bankrotlik holida yordam ko &#39; rsatish , KO &#39; Kning texnik darajasi o &#39; sishini rag &#39; batlantirish . Prefekturalarda harakat qiluvchi 500 dan ortiq savdo - sanoat palatalari va ularning filiallari kichik korxonalarga maslahat , moliya , ta ’ lim yordamini ko &#39; rsatadilar . Kichik biznesni qoMlab - quwatlashning maxsus fondi , xalq fondi hamda moliyaviy korporatsiya davlatning KO &#39; Kni qo &#39; llab - quwatlashning moliyaviy bazasin itashkil qiladilar . Xitoy . Xitoyda olib borilayotgan soliq va moliya siyosati , tashqi savdo , inversion siyosat sohalarida islohotlarning chuqurlashuvi kichik korxonalarning tez rivojlanishiga yordam bergan . Ayniqsa , qishloq xo &#39; jaligi , posyolka sanoati deb nomlangan kichik va xususiy ishlab chiqarish tez rivojlangan . Qurilish materiallari ishlab chiqarishning 70%, tayyor kiyim - kechaklarning 40 %, qishloq xo &#39; jaligi mahsulotlarining 80 % i kichik biznesning ulushiga to &#39; g &#39; ri keladi . Xitoy qishloqlari yalpi ijtimoiy mahsulotining 60 % posyolka korxonalarining ulushiga to &#39; g &#39; ri keladi . Posyolka korxonalarining muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi va arzon ish kuchining mavjudligi ularni xorijiy investitsiyalarni jalb qiluvchi obyektga aylantirgan . Janubiy Koreya . 1995- yilda КСПС mahsuloti eksportining salmog &#39; i mamlakat umumiy eksport hajmining 30% ni tashkil qilgan va 50 mlrd . AQSH dollariga etgan . Bunga katta bank kreditlari yordam bergan . Kredit - pul siyosati shunday qurilganki , tijorat banklari o &#39; z qarzlarining 30% ini KO &#39; Kga berishga majburlar . Mamlakatdagi kichik biznes federatsiyasi , КСПС banki , texnologiyalarni sug &#39; urta qilish federatsiyasi , savdo va sanoat vazirligi KO &#39; Kning rivojla - nishiga yordam beradi . Sanoatni rivojlantirish siyosatining ajralmas qismi sifatida КСПС ning rivojlanishini qollab - quvvatlash siyosati sohasida yirik qonunchilik bazasi tashkil qilingan : KO &#39; K ni rag batlantirish haqidagi dikret (1966- y .), KO &#39; Kning sub - kontraktli ishlarini rag &#39; batlantirish haqidati qonun (1978- y .), faqat KO &#39; K ishlab chiqara - digan tovariar ro &#39; yxati (1982- y .), KO &#39; K o &#39; zaro yordam fondi haqidagi qoidalar (1984- y .), KO &#39; K boshqaruv barqarorligi va boshqalar . Yordam , birinchi navbatda , yuqori eksport salohiyatiga ega bo &#39; lgan korxonalarga ko &#39; rsatiladi . Gollandiya . Bu mamlakatda KO &#39; K ni qo &#39; llab - quwatlash uchun ko &#39; pginatashkilotlarmavjud : -KO&#39;K uchun gollandkengashi; - KO&#39;K masalalari bo&#39;yicha tadqiqotlar va konsalting; - KO&#39;K uchun siyosatning qirollik federatsiyasi; - ijtimoiy biznes tashkilotlari tarmoq xususiyatiari bo&#39;yicha ish beruvchilar va xodimlarning hamkorligini ta ’minlaydilar; - savdo palatasi konsalting xizmatlari ko&#39;rsatadi; - KO&#39;K instituti ishchi-xizmatchilarni oqitish, maslahat berish bilan shug&#39;ullanadi; - o&#39;qish vaqtida shaxsiy korxonalarini ochgan talabalarga yordam ko&#39;rsatish uchun «Mini-korxonalar fondi» tashkil qilingan; - ikkita oliy o&#39;quv yurti KO&#39;K uchun mutaxassislarni tayyorlaydi; - kechqurunlari qatnash mumkin bo&#39;lgan ko&#39;pgina turli xil kurslar ishlaydi. Bularda ishni endi boshlovchilar shaxsiy ishni ochish, biznes- rejalar tuzish, maslahatlar va axborotlar olish maqsadida o&#39;qishlari mumkin. Fransiya. Tadbirkorlikni qo&#39;llab-quwatlashning asosiy maqsadi - bandlikning ko&#39;payishi va raqobatbardoshlikning o&#39;sishidir. Buning uchun quyidagilar qilinadi: to g ridarrto g n yordam, axborotlarga kirish, ma ’muriy to&#39;siqlami kamaytirish, soliqlarni kamaytirish va boshqalar. Fransiyada KO&#39;K ni qo&#39;llab-quwatlash bo&#39;yicha har xil tashkilotlar tashkil qilingan: -KO&#39;K konfederatsiyasi; - savdo palatasi; -hunarmandlikishlari bo&#39;yicha palata; -qishloq xo&#39;jaligi palata, - investitsion xavf-xatarni sug&#39;urtalashning franuuz jamiyati; - biznesni tashkil qilish markazi va boshqalar. Yuqorida ko&#39;rsatib o&#39;tilgan mamlakatlarda qo&#39;llaniladigan kichik biznesni qo&#39;llab-quwatlash mexanizmlari faqat umumiy k 0 -rinishda bayon qilingan. Yordamning ayrim yo&#39;nalishlarini aniqroq o’rganish va O&#39;zbekiston iqtisodiyoti sharoitlarida ulardan foydalanish imkoniyatlarini belgilash kichik biznesni rivojlantirish uchun shubhasiz foyda keltirgan bo&#39;laredi. Qisqa xulosalar Tadbirkorlik deganda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish (xizmatlar ko&#39;rsatish) yo&#39;li bilan tavakkal qilib, o&#39;z mulkiy javobgarligi asosida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyatitushuniladi. Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi uchun iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar yaratilgan bo&#39;lishi lozim. Tadbirkorlik ijtimoiy munosabatlar namoyon bolishining shakllaridan biri sifatida faqat jamiyatning salohiyatini oshirishga ko&#39;maklashib qolmay, balki har qanday insonning qobiliyati va mahoratini namoyon etish uchun qulay zamin yaratadi, milliy boyliklarning ko&#39;paytirish va jahon integratsiyalashuvi jarayonida milliy ruhni saqlab qolishga yordam beradi. Shuning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va uning huquqiy bazasini mustahkamlashga davlat tomonidan katta e ’tibor berilmoqda. Adabiyotlar 1. Karimov I . A . Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish , xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi : 2010- yilda mamlakatimizni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011- yilga mo &#39; ljallangan eng muhim ustuvor yo &#39; nalishlarga bag &#39; ishlangan O &#39; zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma ’ ruzasi . -Т.: O &#39; zbekiston , 2011.-48 b . 2. Karimov LA . Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi : O &#39; zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo &#39; shma majlisidagi ma ’ ruzasi . -Т.: O &#39; zbekiston , 2010. - 56 b . 3. O &#39; zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010- yil y 8- iyuldagi &#34; Ta ’ lim muassasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo &#39; shimcha chora - tadbirlar &#39;- to &#39; g &#39; risidagi Farmoni . // Xalq so &#39; zi , 2010- yil , 29- iyul . 4. O &#39; zbekiston Respublikasi Prezidenti LA . Karimovning 2010- yilda mamlakatimizni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011- yilga mo &#39; ljallangan eng muhim ustuvor yo &#39; nalishlarga bag &#39; ishlangan O &#39; zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi “ Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish , xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi ” mavzusidagi ma ’ ruzasini o &#39; rganish bo &#39; yicha O &#39; quv - uslubiy majmua . -Т.: Iqtisodiyot , 2011. - 377 b . 5. Boltabayev M . R ., Qosimova M . S ., Ergashxodjayeva Sh . J ., G &#39; oyipnazarov B . K ., Samadov A . N ., Xodjaev R . S . Kichik biznes va tadbirkorlik . - Т.: ADIB NASHRIYOTI , 2011. - 283 b . 6. Xodiyev B . Yu ., Qosimova M . S ., Samadov A . N . Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik . - Т.: TDIU , 2010.-260 b .

Похожие

Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati
Kichik biznes va tadbirkorlikning moliyaviy faoliyati
Xitoy iqtisodiyotida kichik biznes va tadbirkorlikning o’rni
Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili
Tadbirkorlikning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati