Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili - Экономика - Рефераты

Kichik biznes va tadbirkorlik suahlili

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

37.0078125 KB

Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi tahlili Reja: 1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari 2. Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari 3. Qishloq xo jaligida mahsulot tannarxini hisoblash boyicha xarajat moddalari

1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari Har bir korxona mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog ' liq xarajatlarni amalga oshiradi . Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar ( asosiy vositalar eskirishi , xomashyo va materially yonilg ' i - moylash materially ehtiyot qismlar va boshqalar ) va jonli mehnat sarfi ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil etadi . Korxonaning ishlab chiqarish , sotish va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajatlarini quyidagicha turkumlash mumkin (1.1- rasm ): 1. Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko ' ra : - ishlab chiqarish xarajatlari ; - noishlab chiqarish xarajatlari . 2. Ishlab chiqarishda sarf etiladigan resurslar manbaiga ko ' ra : - ichkixarajatlar ; -tashqixarajatlar. 3. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga nisbatan: -doimiy xarajatlar; -o'zgaruvchan xarajatlar. 4. Mahsulot tannarxiga olib borilishi jihatidan: -bevositaxarajatlar; -bilvositaxarajatlar. 5. Korxonaning umumiy ishlab chiqarish, moliyaviy va boshqa faoliyati natijasida yuzaga keladigan: - mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; -davr xarajatlari; - moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar; - favqulodda zararlar. Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita ishlab chiqarish jarayoni amalga oshirish bilan bog ' liq quyidagi xarajatlardan tashkil topadi : - bevosita moddiy xarajatlari ; - bevosita mehnatga haq to'lash xarajatlari; - ishlab chiqarishga taalluqli ustama xarajatlar. Bevosita mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog'liq bo'lmagan xarajat

turiari noishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. lining tarkibiga: - mahsulotni sotish bilan bog'liq xarajatlar; -boshqaruv xarajatlari; - boshqa operauion xarajatlar va zararlar; -favquloddazararlarkiradi. Xarajatlar Turkumlash mezonlari 1 Ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokiga ko'ra Ishjiab chiqarish resyrslarining Manbaiga ko'ra Ishlab chiqarish hajmining o'zgarishira nisbatan Mahsylot tannarxiga olib borilishi jihatidan Korxonaning umumiy xo'jalik-moliyaviy faoliyati natijasida yuzaga keladigan xarajaTlar Ishlab chiqatish xaraxcatlari Ichki xarajatlari O'zgaruvchi xarajatlari Bevosita xarajatlar Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar Noishlab chiqarish xarajatlari Tashqi xarajatlar Doimiy xarajatlar Bilvosita xarajatlar bo'vicha xarajatlar 1.1- rasm . Xarajatlarning turkumlanishi Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan korxonaning o ' ziga tegishli

resurslar sarfi ( masalan , fermer xo ' jaligida asosiy vositalar eskirishi , xo ' jalikning o ' zida ishlab chiqarilgan yem - xashak , organik o ' g ' itlar , asosiy podaga o ' tkazilayotgan yosh chorva mollari va boshqalar ) korxonaning ichki xarajatlarini , tashqi mol yetkazib beruvchilar va boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uchun to ' lovlar korxonaning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi . Qisqa muddatli davrda mahsulot hajmining o ' sishiga nisbatan xarajatlar doimiy va o ' zgaruvchi xarajatlarga boMinadi . Doimiy xarajatlar mahsulot hajmining o ' zgarishiga bog ' liq bo ' lmay , korxonaning ma ’ lum bir vaqt oralig ' ida sarflashi qat ’ iy belgilab qo ' yilgan o ' zgarmas xarajatlarini ifoda etadi . Bunga asosiy vositalarning amortizatsiyasi , boshqaruv xodimlarining ish haqi , sug urta to ' lovlari , telefon uchun abonentlik to'lovi va ijara tolovlarini misol qilib keltirish mumkin. Doimiy xarajatlarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bilan bir birlik mahsulotga to'g'ri keluvchi o'rtacha doimiy xarajatlar kamayib boradi. O'zgaruvchi xarajatlar miqdori mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'sishi yoki kamayishiga qarab o'zgarib turadi, ya ’ni mahsulot hajmi o'zgarishiga mutanosib bo'ladi. O'zgaruvchan xarajatlar tarkibiga ishchilarning ish haqi va unga nisbatan ajratmalar, xomashyo, yonilgi- moylash materially yoqilg'i va energiya, transport xarajatlari va boshqa vositalar farqi kiradi. O'zgaruvchan xarajatlarning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to'g'ri keluvchi o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlarning o'zgarishiga uncha ta’sirko'rsatmaydi. Doimiy va o zgaruvchi xarajatlar yig'indisi korxonaning umumiy xarajatlarini (TS=G'S+US) tashkil qiladi. Bundan tashqari mahsulot ishlab chiqarishning (Q) bir birligiga sarflangan o^acha umumiy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. Umumiy xarajatlar summasini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bo'lish orqali topish mumkin. Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, moddiy resurslar va asosiy vositalar to'la bandlik darajasiga erishmagan davrda, o'rtacha doimiy xarajatlar qiymati

yuqori bo'ladi va ishlab chiqarish hajmining oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar ishlab chiqarish hajmi optimal chegaraga etguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab chiqarishga jalb etilgan ortiqcha resurslar samarasiz bolishi tufayli, o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar ortib boradi. Keyingi har bir qo'shimcha mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlar chegaraviy xarajatlar deb yuritiladi. Uni umumiy xarajatlar summasining o'sgan qismini mahsulot hajmining o'sgan qismiga bo'lish orqali topish mumkin. Chegaraviy xarajatlar ishlab chiqarilayotgan har bir qo'shimcha mahsulot birligi korxonaga qanchaga tushishini ko rsatadi. Bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan moddiy, mehnat va boshqa xarajatlar sarfi optimallashib borgan sari chegaraviy xarajatlar kamayib boradi. Ammo, korxonaning ishlab chiqarish quwatlaridan foydalanish imkoniyatlari to'liq bandlikka erishgach, keyingi birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajatlari borgan sari qimmatlashib boradi. Natijada yuzaga keladigan xarajatlar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi 54-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to'gTisidagi Nizom ”ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarx hosil qiluvchi xarajatlar: - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari; -ishlab chiqarish xususiyatiga ega; - ishlab chiqarishga tegishli asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; - ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boshqa xarajatlar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatidan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan davr xarajatlari: -mahsulotni sotish xarajatlari; -boshqaruv xarajatlari; - boshqa operatsion xarajatlar. 3. Korxonaning umumxo'jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda

hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar: -foizlarboyichato'lovlar; - mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to'lovlari; - xorijiy valyuta bilan operatsiya bo'yicha salbiy kurs tafovutlari; - qimmatli qog'ozlarga qo'yilgan mablag larni qayta baholash; - moliyaviy faoliyatga oid boshqa xarajatlar. 4. Korxonaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib turmaydigan va kichik tadbirkorlik korxonasi boshlig ining (mulk egasining) qabul qilgan boshqaruv qarorlariga bog'liq bo'lmagan holda vujudga keladigan voqea va hodisalar (suv toshqini, yong'in, jala, do'l kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligida o'zgarish) natijasida ko'rilgan favqulodda zararlar. 2. Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari Tannarxda korxona ishlab chiqarish faoliyatining sifat ko'rsatkichlari - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish samaradorligi, ishlab chiqarish texnologiyasi va mehnatni tashkil etish darajasi, korxonani tejamkorlik bilan va oqilona yuritish omillari, mahsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlario'zaksinitopadi. Mahsulot tannarxini hisoblashdan ko'zda tutilgan asosiy maqsad -uni ishlab chiqarishga sarflangan haqiqiy xarajatlarni tegishli hujjatlarda o'z vaqtida, to'liq va ishonchli aks ettirish hamda moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan tejamkorlik asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorato-rnatishdir. Mahsulot tannarxi korxona xarajatlari tushunchasidan farq qiladi. Korxonaning mahsulot ishlab chiqarish, sotish va boshqa moliyaviy-x o'jalik faoliyati natijasida yuzaga keladigan barcha xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmaydi. Mahsulotning (ishning, xizmatning) ishlab chiqarish tannarxiga uni bevosita ishlab chiqarish bilan bog'liq xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli: - bevosita moddiy xarajatlar; - bevosita mehnat xarajatlari; - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bilvosita ustama xarajatlar. Bu xarajatlarning ko'pchiligini naturada, ya ’ni dona, kg, metr va boshqa ko'rinishlarda hisobga olib

borish va rejalashtirish mumkin. Ammo mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan barcha xarajatlarni birgalikda hisobga olish uchun ularni yagona o'lchov birligiga - qiymat-pul ko'rinishigakeltirishtalabetiladi. 2.1-jadval Mahsulot tannarxining bevosita va bilvosita xarajatlari tarkibi Xarajatmoddalari Mahsulot tan borilishi narxigaolib jihatidan bevosita bilvosita (ustama) Xomashyo va asosiy materiallar (qayta kirim qilingan chiqitlardan tashqari) + Sotib olingan butlovchi qismlar va yarim fabrikatlar + Ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar + Texnologik maqsadlar uchun ishlatilgan yoqilg'ienergiya + Ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to' lash xarajatlari + Ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug ' urtagaajratmalar + Moddiy qiymatliklar kamomadi va mahsulotlarning buzilishidan ko ' rilgan zararlar + Asosiy vositalaramortizatsiyasi + Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar + Ayrim turdagi ishlab chiqarish xarajatlarini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga to ' g ' ridan - t o ' g ri kiritish mumkin . Unga ishlab chiqarishdagi ishchilarning ish haqi va iste ’mol qilingan moddiy resurslar sarfini kiritish mumkin. Bunday xarajat turiari bevosita ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Ikkinchi bir xarajat turiari bir necha xil mahsulot etishtirish jarayonida ishtirok etishi tufayli (masalan, bir necha xil ekinlarga o'g'it tashigan traktor

amortizatsiyasi) ularga ketgan xarajatlarni shu mahsulotlarni ishlab chiqarishdagi ishtirokiga mutanosib taqsimlashga to'g'ri keladi. Bunday xarajatlar bilvosita ishlab chiqarish xarajatlari yoki ishlab chiqarishga tegishli ustama xarajatlar deb yuritiladi. Mahsulot tannarxi bir turdagi mahsulotni bevosita va bilvosita ishlab chiqarish xarajatlarini shu mahsulot miqdoriga bo'lish orqali topiladi: MT = MX+IX+ST+A+BIX/M buyerda: MT-mahsulot tannarxi, so'm; MX - ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari, so m; IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mehnatga haq to'lash xarajatlari, so'm; ST - ishlab chiqarishga tegishli bo'lgan ijtimoiy sug'urta to'lovlari, so'm; A - asosiy vositalar amortizatsiyasi, so'm; BIX - boshqa ishlab chiqarish xarajatlari, so'm; M - mahsulot miqdori, sentner, dona, kg, tonna va hakozo. Korxonada rejadagi (biznes-rejada belgilangan) va haqiqiy (hisobot bo'yicha haqiqatda erishilgan) tannarx hisoblab borilishi mumkin. Bu rejalashtirilgan ishlab chiqarish xarajatlarini haqiqatda erishilgan daraja bilan taqqoslash, ortiqcha moddiy va mehnat resurslari sarflariga yoM qo'yilgan yoki tejamga erishilganini aniqlash va kelgusida tegishli xulosalar chiqarishga imkonberadi. Rejadagi tannarx korxonaning mavjud texnik, texnologik va kadrlar salohiyati doirasida mahsulot ishlab chiqarishga sarflanishi ehtimoli bo'lgan xarajatlarning kutilayotgan maksimal darajasini aks ettiradi. Rejadagi tannarx moddiy resurslarni sarflash me ’yorlari asosida hisoblanadi. Haqiqiy tannarx korxonaning mahsulot ishlab chiqarish jarayonini haqiqatda sarflangan bevosita ishlab chiqarish xarajatlarini tashkil etadi. Haqiqiy tannarx rejadagi tannarxdan farq qilishi mumkin. Agar u rejadagi tannarxdan yuqori bo'lsa, ishlab chiqarish samardorligining pasayishidan past bo'lsa, kapital, mehnat va moddiy resurslardan oqilona foydalanish natijalarini aks ettiradi. Mahsulot tannarxini hisoblashda faqat shu mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog liq xarajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog liq

umumkorxona xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay davr xarajatlari hisobigakiritiladi. Mahsulot tannarxini aniqlashda hisoblash obyektlarini bilish muhimdir. Unga qilingan xarajatlarni alohida hisobga olish mumkin bo'lmaganligidan, umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash obyektlari bo'yicha to'g ri taqsimlash muhimdir. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan ishlab chiqarish xarajatlari xarajat elementlari va moddalari bo'yicha guruhlarga ajratiladi. Bunday guruhlash: -rejalashtirilgan mahsulot ishlab chiqarishning moddiy va mehnat sarflarigaehtiyojnianiqlash; -xarajatlarni iqtisodiy mazmuniga ko'ra taqsimlash; -umumiy ishlab chiqarish xarajatlari miqdorida u yoki bu xarajat elementlarining ulushini aniqlash imkonini beradi. Xarajatlarning moddalari bo'yicha guruhlanishi Ishlab chmanshea oid mehnatea haa to lash xaraiatlari Ishlab chiaarishea oid iitimoiv sue' urta xaraiatlari ' Xomashyo va asosiy materiallar (qayta kirim qilingan chiqitlardan tashqari) Sotib olincan butlovchi qismlar va varim fabrikatlar Texnoloijik maasadlar uchun vogiln'l va enerniva ' Ishlab chiqarish xarakteridaei ish va xizmatlar Asosiv vositalar amortizatsivasi

' Moddiy qimmatliklar kamomadi va mahsulotlaming buzilishidagi ко zararlar n Boshqa xaraiatlar ' 2.1-rasm. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini hisoblash moddalari Masalan, buxgalteriya hisobida mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuni va umumiylik xususiyatlariga ko'ra quyidagi elementlarga ajratiladi: -ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari; -ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to'lash xarajatlari; -ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug urtaga ajratmalar; -asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; -ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar. Iqtisodiy hisob-kitoblarda mahsulot tannarxini rejalashtirish va hisoblashda xarajatlarni hisoblash moddalari bo'yicha guruhlash qabul qilingan. Sanoat korxonalarida mahsulot tannarxini hisoblash moddalari quyidagilardantashkiltopadi: Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajat elementlari va hisoblash moddalari orasida o'zaro bogliqlik mavjud. "Xomashyo va asosiy materially " moddasida mahsulotning asosini tashkil etib, uning tarkibiga kiradigan yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatishda) zarur tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materially shuningdek bir maromdagi texnologiya jarayonini ta ’minlash, mahsulotlarni o'rash yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o'tkazish, nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan), xarid qilinadigan materially o'z

aksini topadi. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xomashyo va materially xarajatlandan qaytariladigan chiqitlar qiymati va idish, o'rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo'yicha chiqarib tashlanadi. "Sotib olingan butlovchiqismlar va yarim tayyor mahsulotlar" moddasida kelgusida korxonada montaj qilinadigan yoki qo'shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar hisobgaolinadi. "Ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar" moddasiga tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki bo'linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo'lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega ishlar va xizmatlar kiradi. Unga mahsulot tayyorlash bo'yicha ayrim operatsiyalarni bajarish, xomashyo va materially ishlov berish, iste ’mol qilinayotgan xomashyo va materiallar sifatini aniqlash uchun sinovlar o'tkazish, belgilangan texnologik jarayonlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish va boshqalarga tegishli bo'ladi. Korxona ichida tashqi subyektlarning transport xizmatlari (xomashyo, materiallar, instrumentlar, detallar, yuklarning boshqa turlarini ombordan sexga keltirish va tayyor mahsulotni saqlash uchun omborga tashish) ham ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlarga tegishli bo'ladi. Korxonaning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shular jumlasiga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to'lash xarajatlari, asosiy fondlari amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar). "Texnologik maqsadlar uchun ishlatilgan yoqilgi va energiya" moddasida texnologik maqsadlar, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarish, binolarni isitishga sarflanadigan yonilg ining chetdan sotib olinadigan barcha turiari, korxonaning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo'jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya aks ettiriladi.

"Ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to lash xarajatlari"ga korxonada qabul qilingan mehnatga haq to'lash shakl va usullariga muvofiq qo'llaniladigan tarif stavkalari va lavozim maoshlaridan kelib chiqibhisoblangan: - ishlab chiqarish xususiyatidagi amalda bajarilgan ish uchun hisoblangan ish haqi, shu jumladan, bajarilgan ishni hisobga olish bo'yicha dastlabki hujjatlarda nazarda tutilgan rag batlantiruvchi tusdagi to'lovlar; - kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar; - ish tartibi va mehnat sharoitlari bilan bog liq kompensauiya tusidagi to'lovlar, shu jumladan, tungi smenada, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va okladlarga ustamalar va qo'shimcha haq; - ko'p smenali tartibda ishlaganlik, kasblarni birga qo'shib olib borganlik va xizmat ko'rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun ustamalar; - hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ishlar ro'yxati bo'yicha og'ir, zararli, alohida zararli mehnat va tabiiy-iqlim sharoitlarida ishlaganlik uchun ustamalar, shu jumladan, ushbu sharoitlardagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar; - qurilish, rekonstruksiya qilish va mukammal ta ’mirlashda bevosita band bo'lgan, shuningdek qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda vaxta usuli bilan ishlarni bajargan xodimlar uchun ishning ko'chma va qatnovxususiyatiuchunustama; - mehnatga haq to'lashning rayonlar bo'yicha tartibga solinishi, shu jumladan, rayon koeffitsentlari va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq cho'l, suvsiz va yuqori tog' joylarida ishlaganlik uchun koeffitsentlar bilan belgilaganto'lovlar; - amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq navbatdagi (yillik) va qo'shimcha ta ’tillar, navbatdagi (har yilgi) foydalanilmagan va qo'shimcha ta’tillar uchun kompensatsiyalar, o'smirlarning imtiyozli soatlari, bolani ovqatlantirish uchun onalar ishidagi tanaffiaslar, shuningdek tibbiy ko'riklardan o'tish bilan bog'liq vaqt uchun haq to'lash;

- majburiy ta ’tildagi xodimlarga, asosiy ish haqini qisman saqlab qolganholda haq to'lash; - davlat vazifalarini bajarganlik uchun (harbiy yig'inlar, favqulodda vaziyatlar bo'yicha yig'inlar va boshqalar) mehnat haqi to'lash; - korxona shtatida turmaydigan xodimlar mehnatiga ular tomonidan fuqarolik- huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo'yicha ishlar bajarilganligi uchun haq to'lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob-kitob korxonaning o'zi tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasihamshujumlagakiradi; - belgilangan tartibga muvofiq ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi xodimlar mehnatiga haq to'lash fondiga kiritiladigan to'lovlarningboshqaturiari. "Ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sug'urtaga ajratmalari" moddasida qonun hujjatlari bilan belgilangan me ’yorlar bo'yicha mehnatga haq to'lash fondiga ijtimoiy turdagi majburiy ajratmalar, nodavlat pensiya jamg'armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug'urta va ixtiyoriy sug'urtaning boshqa turlariga ajratmalar aks ettiriladi. "Asosiy vositalar amortizatsiyasi"ga asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning belgilangan tartibda tasdiqlangan me ’yorlar bo'yicha dastlabki (tiklash) qiymatidan kelib chiqib hisoblangan amortizatsiya ajratmalar summasi (lizing bo'yicha va qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan jadallashtirilgan amortizatsiya ham) kiradi. "Asosiy vositalar amortizatsiya »" saqlash va ishlatishga hamda korxona tomonidan amalga oshirilgan joriy, oraliq va mukammal ta’mirlashga tegishli; - asosiy vositalarga xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning ish haqi; - ularning ish haqidan ijtimoiy ajratmalar qilish; - yonilg'i-moylash materiallariga qilingan xarajatlar; - asosiy vositalarni barcha turdagi ta ’mirlash va texnik xizmat ko'rsatish xarajatlari; - ta ’mirlashda ishtirok etgan ishchi va mutaxassislar ish haqi va ish haqidanijtimoiyajratmalar; -asosiy vositalarni ta ’minlashga sarflangan ehtiyot qismlar, qurilish materiallari

va boshqa materiallar, ta’mirlash va undan song sinab ko'rish chogida sarflangan yonilg-j-moylash materiallari qiymati tannarxni hisoblashning tegishli moddalarida (xomashyo va asosiy materiallar, sotib olingan butlovchi qismlar va yarim fabrikatlar, texnologik maqsadlar uchun ishlatilgan yoqilg'i va energiya, ishlab chiqarishga tegishli mehnatga haq to'lash xarajatlari, ishlab chiqarishga tegishli ijtimoiy sugurtaajratmalari)hisobgaolinadi. "Moddiy qimmatliklar kamomadi va mahsulotlarning buzilishidan korilgan zararlar" da ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiiy yo'qolish me ’yorlari doirasida va ulardan ortiqcha yoqotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi hisobga olinadi. "Ishlab chiqarishga oid boshqa xarajatlar" moddasi quyidagilardan tashkil topadi: - ishlab chiqarishni xomashyo, materiallari, yonilg i, energiya, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta ’minlash xarajatlari; - chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik ko'rik va qarov, o'rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari); - ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli asosiy vositalarni joriy ijaraga olish bilan bog'liq xarajatlar; - ifloslantiruvchi moddalarni yo'l qo'yiladigan me ’yorlar doirasida va undan ortiqcha atrof-muhitga chiqarganlik uchun to'lovlar; - ishlab chiqarish xususiyatiari bilan bog'liq mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta ’minlash xarajatlari; - xodimlarga tekin ko'rsatiladigan kommunal xizmatlar, oziq-ovqat, tekin beriladigan joy haqini to'lash xarajatlari (yoki uy-joy, kommunal xizmatlar va boshqalar uchun pul kompensatsiyasi summasi); - amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tekin beriladigan va shaxsiy foydalanishda qoladigan buyumlar qiymati (shu jumladan, formali kiyim-bosh, maxsus ovqatlar) yoki ular pasaytirilgan narxlar bo'yicha sotilishi munosabati bilan imtiyozli summasi;

- ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga tegishli xizmat safarlariga yuborish bo'yicha me ’yorlar doirasida va ulardanortiqchaxarajatlar; - ishlab chiqarishdagi ishchilari va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy sug urta qilish xarajatlari; - kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga sifatli xizmat ko'rsatish xarajatlari; - mahsulotni (xizmatlarni) majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari; - ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo'qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisizto'lanadigannafaqalar; - xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog'liq xarajatlar; - ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar. Xarajatlarning moddalar boyicha guruhlanishi Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to 'l ash xarajatlari Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sug'urta ajratmalari Mineral va organic ogitlar 0-simliklar va chorva mollarmi himoyaiash vositalari Yem-xashakvaozuqa Urug'lik ko-chat materiallari Qayta ishlash uchun xom ashyo Asosiy vositalar amortizatsiyasi Ish va xizmatlar Chorva mollarining nobud bolishidan yoqotishlar

Boshqa xarajatlar ~ Qishloq xo jaligida mahsulot tannarxini hisoblash boyicha xarajat moddalari Korxonaning qaysi tarmoqqa mansubligidan kelib chiqib, mahsulot tannarxini hisoblash moddalari farq qiladi. Masalan, qishloq xo'jaligida tannarxni hisoblash moddalari quyidagicha turkumlanadi: - qishloq xo ' jaligida mahsulot tanarxini hisoblashning " Ishlab chiqarishga oid mehnatga haq to lash xarajatlari ", " Ishlab chiqarishga oid ijtimoiy sugurta ajratmalari " va " Asosiy vositalar amortizatsiyasi " moddalaridan tashqari boshqa moddalari tarkibi sanoat korxonalari mahsuloti tannarxini hisoblash moddalaridan farq qiladi . - "Mineral va organik o g itlar" moddasida ekinlarga solingan mineral va organik o'g itlar qiymati hisobga olinadi. Bunda korxonaning o'zida mavjud organik o'g itlar (go'ng va boshqa) ularni ishlab chiqarish tannarxida, chetdan sotib olinganlari esa sotib olish bahosida hisobga olinadi. Ushbu o'g'itlarni ekinlarga solish (transportga yuklash, tashish, tushirish, sepish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo'yicha (mehnatga haq to'lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlarva boshqa) hisobga olinadi. "Osimliklar va chorva mollarini himoyaiash vositalari" moddasida ekinlar va chorva mollarini kasalliklar, zararkunandalardan himoyaiash va begona o'tlardan tozalashda ishlatiladigan vositalar: gerbitsidlar, pestitsidlar, defoliantlar, kimyoviy va biologik vositalar, biopreparatlar, tibbiy va dezinfeksiya vositalari hamda boshqa himoya vositalarini sotib olish bilan bog'liq xarajatlar o'z aksini topadi. Ushbu himoya vositalari bilan ekinlarga ishlov berish xarajatlari (sepish, changlatish, defolyatsiya qilish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo'yicha (mehnatga haq to'lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqalar) hisobga olinadi. Chorvachilikda bu moddaga biopreparatlar, tibbiy va dezinfeksiya vositalarini ishlatish bilan bog'liq xarajatlar ham hisobga olinadi. "Yem-xashak va ozuqa" moddasida chorva mollarini oziqlantirishda ishlatilgan

korxonaning o'zida etishtirilgan hamda chetdan sotib olingan em-xashak va boshqa ozuqa turiari qiymati o'z aksini topadi. Bunda ozuqalarni korxona ichida daladan omborga, ombordan mollarga berish joyiga tashish xarajatlari, shuningdek ularni ozuqaga tayyorlash bilan bog'liq xarajatlar ushbu moddada aks etrnay tegishli moddalarda (mehnatga haq to'lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi. "Uruglik va kochat materiallari" moddasida o'zida ishlab chiqarilgan hamda sotib olingan ekish uchun mo'ljallangan urug'lik va ko'chatlar hisobga olinadi. Bunda korxonaning o'zida yetishtirilgan urug lik va ko'chatlar ularni ishlab chiqarish tannarxi, chetdan sotib olinganlari esa sotib olish bahosida hisobga olinadi. Ushbu urug lik va ko'chatlarni ekishga tayyorlash (transportga yuklash, tashish, tushirish, ekish va boshqalar) bu moddada aks etmay, tegishli moddalar bo'yicha (mehnatga haq to'lash, asosiy vositalarni saqlash, ish va xizmatlar va boshqa) hisobga olinadi. "Qayta ishlash uchun xomashyo" moddasida korxonaning yordamchi tarmoqlarida mahsulotlarni qayta ishlashda ishlatilgan va yaratilayotgan mahsulotning asosi yoki tarkibiy qismlaridan birini tashkil etadigan xomashyo va materially sarfi o'z aksini topadi: - aralash ozuqa (kombikorma) tayyorlashda - don, don aralashmasi, o't uni, suyak uni va boshqa mikro va mineral qo'shimchalar qiymati; -tegirmonda-bug doy qiymati; - sabzavot va mevalarni qayta ishlashda - sabzavotlar , mevalar , turli xil qo ' shimcha va konservantlar qiymati ; - qassobxonada - so'yiladigan chorva mollari qiymati; - sut mahsulotlari tayyorlashda - sut, sut mahsulotlari, shakar, vanilin, achitqi va boshqa qo'shimchalar qiymati. "Asosiy vositalarni saqlash" moddasida aynan shu ekin yoki chorva mollari turiga taqsimlanadigan, asosiy vositalarning balans qiymatidan kelib chiqib o'rnatilgan me ’yorda hisoblanadigan amortizatsiya ajratmalari hisobga olinadi. O'simlikchilik tarmog ida ishlatiladigan asosiy vositalarni saqlash xarajatlari

alohida ekin turiari mahsulotlari va tugallanmagan ishlab chiqarish turiari tannarxiga quyidagi tartibda qo'shiladi: -tor ixtisoslashuvdagi asosiy vositalarniki (masalan, sholi o'ruvchi kombaynlar va paxta terish mashinalari) - bevosita shu ekin mahsulotlari tannarxi; -traktorlarniki - ular tomonidan ekin turiari bo'yicha ishlov hajmiga (shartli etalon gektarda) mutanosib ravishda; -tuproqqa ishlov beruvchi mashinalarniki - ekin turiari bo'yicha ekilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda; -ekish agregatlariniki - ekin turiari bo'yicha ekilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda; -hosilni o'rib-yig'uvchi kombaynlarniki - ekin turiari bo'yicha ishlov berilgan maydon hajmiga mutanosib ravishda; -mineral o'git soluvchi mashinalarniki - ekinlarga solingan o'g'itlarning fizik hajmiga mutanosib ravishda; -bir necha turdagi chorva mollari joylashtirgan binolarniki - har bir chorva moli turining binoda egallagan joyi hajmiga (metr kvadratda) mutanosibravishda; -bir turdagi chorva mollari joylashlashtirgan binolarniki - to'g ridan - to'g'ri shu chorva mollari tannarxiga olib boriladi; -mahsulotlarni saqlash omborlariniki - har bir mahsulot turining omborda egallagan maydoni hajmiga mutanosib ravishda. "Ish va xizmatlar" moddasida korxonaga boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko'rsatilgan ishlab chiqarish xarakteridagi ish va xizmatlar uchun haq to'lash xarajatlari, shuningdek korxonaning yordamchi ishlab chiqarish bo'linmalari bajargan ish va xizmatlarning xarajatlari aks ettiriladi. Yordamchi ishlab chiqarish bo'linmalariga ot-arava, yuk avtotransporti, traktorlar tomonidan bajariladigan yuk tashish ishlari, ta ’mirlash ustaxonasi, mahsulotlarni qayta ishlash bo'linmalari (tegirmon, moyjuvos, sabzavot va mevalarni qayta ishlash uexlari, ozuqa tayyorlash sexi) va boshqalar kiritiladi. Mahsulotni qayta ishlovchi yordamchi bolinmalarning texnologik jarayonlarni (xomashyoni yuvish, qaynatish, sharbat va namakob tayyorlash, qovurish,

qizdirish, maydalash, quritish va hokazo) ta ’minlashga sarflaydigan yoqilgi, elektr, gaz, suv, shuningdek mahsulotni muzlatkichlar va boshqa tarzda saqlash xarajatlari ham ushbu moddada aks ettiriladi. Bu moddaga tashqi subyektlar tomonidan qishloq xo'jaligi ishlarini (er haydash, yerni ekishga tayyorlash, ekinlarni ekish, tuproqqa ishlov berish, o'g it solish, kimyoviy himoya vositalari bilan ishlov berish, hosilni o'rib-yig ib olish, omborlarga tashish, veterinariya va zootexnika xizmatlami ko'rsatish va boshqalar) bajarish, turli xizmatlar ko'rsatish, asosiy va yordamchi ishlab chiqarishni moddiy resurslar, suv, gaz, issiqlik va elektr energiyasi bilan ta’minlash xarajatlari ham kiritiladi. "Chorva mollarinmg nobud bolishidan yoqotishlar" moddasida o'suvdagi va mahsuldor chorva mollari, parranda, ish hayvonlari, asalarilarning nobud bo'lishidan ko'riladigan yo'qotishlar (aybdorlardan udiriladigan va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo'lganlardan tashqari) aks ettiriladi. "Boshqa xarajatlar" moddasiga yuqorida keltirilgan moddalarda aks etmagan, ammo ishlab chiqarishga taalluqli bo'lgan quyidagi boshqa xarajatlar kiritiladi:

-ishlab chiqarishni xomashyo, materiallar, yonilgi, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mehnat vositalari va buyumlari bilan ta ’minlashxarajatlari; -chetdan jalb etilgan korxonalar tomonidan amalga oshirilgan korxonaning asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari (texnik ko'rik va qarov, o'rtacha, joriy va mukammal tuzatish xarajatlari); -ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli asosiy vositalarni joriy ijaraga olish bilan bog liqxarajatlar; -ishlab chiqarish xususiyatiari bilan bogliq mehnatning normal sharoitlari va texnika xavfsizligini ta ’minlash xarajatlari; -ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo'qolishi munosabati bilan tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlar isizno qiladigan nafaqalar; -ekinlar, chorva mollari va ishlab chiqarish vositalarini majburiy sugurtalash xarajatlari; -yonginga qarshi, ekinzorlar, asosiy vositalarni qo'riqlash xarajatlari; -ishchilarga bepul beriladigan maxsus kiyim - bosh (xalat, kurtka, etik, fartuk va boshqa), oziq - ovqat xarajatlari; -mollarning tagini quruqlashga sepiladigan somon, qirindi va boshqa material xarajatlari; -fermalar atrofini devor bilan o'rash, chorva mollari uchun yozgi soyabonvaotarlarqurish xarajatlari; -ishlab chiqarish ahamiyatiga ega boshqa xarajatlar. Qishloq xo’ligida yetishtirilgan mahsulotlar tannarxini hisoblash bilan birga, avtotransport, traktorlar va ishchi hayvonlar tomonidan bajarilgan ishlar tannarxi ham hisoblanadi. Bunda avtotransport bajargan ish tonna - kilometrda, haydov traktorlari bajargan ish shartli etalon -gektarda, otlarniki ot - kunida hisobga olinadi. Shuningdek, bir gektar erdagi bir mahsulot turini ishlab chiqarish tannarxi, bir bosh chorva molini parvarishlash tannarxi ham hisoblanishi mumkin. Har bir korxona uchun mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatlarini izlab topish iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan muhim hisoblanadi. Chunki,

mahsulot tannarxi qanchalik arzon bo'lsa, shunchalik korxona oladigan foyda miqdori oshib boradi. Keyingi yillarda ishlab chiqarish jarayonida iste ’mol qilinadigan resurslar hamda xizmat ko'rsatish korxonalari ish va xizmatlari narxlarining tez sur’atlar bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bu vaziyat aksariyat hollarda kichik tadbirkorlik korxonalari etishtirayotgan mahsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab boMadi. Shuning uchun kuchli raqobatga asoslangan munosabatlar sharoitida kichik tadbirkorlik korxonalari oldida mahsulot tannarxini har tomonlama pasaytirish yoMlarini izlab topish vazifasi turadi. Mahsulot tannarxini pasaytirish yoMlari quyidagilardan iborat boMishi mumkin: - ishlab chiqarishga yuqori unumli, ishonchli va arzon ishlab chiqarish vositalarini joriy etish; - asosiy aylanma fondlardan oqilona va samarali foydalanish; - ishlab chiqarishning material sig'imini kamaytirish va tejamkorlikka erishish; - mashina va texnikalarning kunlik va yillik ish unumini bearish; - resurslarni tejovchi va chiqitsiz texnologiyalardan keng foydalanish; - ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning ilg'or shakllaridan foydalanish; -mehnat unumdorligini oshirish; - mahsulotlar sifatini oshirish va nobudgarchilik, yo'qotishlarga yo'l qo'ymaslik; - qishloq xo'jaligida ekinlar hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligin i oshirish va boshqalar.

Qisqa xulosalar Mahsulot tannarxini hisoblashda faqat shu mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog'liq xarajatlar hisobga olinadi. Mahsulotni sotish va ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog'liq umumkorxona xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay davr xarajatlari hisobiga kiritiladi. Mahsulot tannarxini aniqlashda hisoblash obyektlarini bilish muhimdir. Unga qilingan xarajatlarni alohida hisobga olish mumkin boMmaganligidan, umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash obyektlari bo'yicha toy ri taqsimlash muhimdir. Iqtisodiy hisob-kitoblarda mahsulot tannarxini rejalashtirish va hisoblashda xarajatlarni hisoblash moddalari bo'yicha guruhlash qabul qilingan. Keyingi yillarda ishlab chiqarish jarayonida iste ’mol qilinadigan resurslar hamda xizmat ko'rsatish korxonalari ish va xizmatlari narxlarining tez sur’atlar bilan oshib borganligi mahsulotlar tannarxining ham qimmatlashib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bu vaziyat aksariyat hollarda kichik tadbirkorlik koixoiialan etishtirayotgan mahsulotlarni zarar bilan sotishiga sabab bo'ladi. SHuning uchun kuchli raqobatga asoslangan munosabatlar sharoitida kichik tadbirkorlik korxonalari oldida mahsulot tannarxini har tomonlama pasaytirish yo'llarini izlab topish vazifasi turadi.

Похожие

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish

Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yuritish shakllari

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy samaradorligi