Ҳисоблаш усулида ҳисобни юритиш - Экономика - Рефераты

Ҳисоблаш усулида ҳисобни юритиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Ҳисоблаш усулида ҳисобни юритиш Режа: 1. Ҳисоб циклининг босқичлари 2. Ишчи жадвални тузиш 3. Тузатувчи ёзувларни ишчи жадвалда акс эттириш. 4. Ёпиладиган бухгалтерия ёзувлари. 5. Ишчи жадвал асосида молиявий ҳисоботлар тузиш. 6. Тескари бухгалтерия ёзувлари. 7. Ҳисоб усулида ҳисобни юритиш. 1

1.Ҳисоб циклининг босқичлари Ҳисоб цикли —бу ҳўжалик муомалаларини таҳлил қилишдан то молиявий ҳисоботни тузиш ва ҳисоб варақларини ёпишгача бўлган ҳисоб жараёни босқичлари кетма-кетлигидир. Ҳисоб цикли қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Дастлабки хужжатларасосида ҳўжалик муомилаларини таҳлил қилиш. 2. бош журналда ҳўжалик муомалаларини кайд этиш 3. Ёзувларни бош китобга ўтказиш 4. Ички тузатиш ёрдамида ҳисобот даврининг охирида ҳисоб варақаларини трансформация қилиш 5. Ишчи жадвал асосида молиявий ҳисоботларни тузиш 6. Ҳисобот даврининг охирида ҳисоб варақаларини ёпиш ва янги ҳисоб даври бошига таёрлаш Ҳисоб Ахборот Тизими (ХАТ) (1) эхтиётлик билан вақт ва хронологик тартибда молиявий кўрсаткичларнинг кайд қилиниши ва сакланиши; (2) бошқаришда қўллаш мумкин бўлиши учун молиявий маълумотларни келтиришни осонлаштириш; ва (3) молиявий ҳисоботларни кенг қўллаш учун даврий тайёрлашни енгиллаштириш учун ишлаб чиқилган. ХАТ компаниянинг ахборот талабларига мос келиш учун яратилган. Бу талабларга фирманинг катта-кичиклиги, фаолият тури, кўрсаткичлар хажми, уларнинг ташкилий структураси ва давлат бошқаруви таъсир этади. Ҳисоб цикли, кейинги бетда тасвирланган, молиявий ҳисоботларга олиб келадиган давом этувчи кадамларнинг серияси ҳисобланади. Бу цикл ҳар ҳисобот даврида (одатда йилда бир марта) такрорланади. Маълумотларни қайта ишлаш учун ишлатиладиган техникага боғлиқ ҳолда, ҳисоб циклининг айирим кадамлари кушилади ёки айирим ҳолларда тушириб колдирилади. Циклнинг тезлиги ва тўғрилигини ошириш учун кўпчилик 2

тизимлар компьютерлаштирилган. Бухгалтерлар кўп ҳолларда ушбу кадамларнинг бир нечтасини бажариш учун иш жадвалларидан фойдаланадилар. Иш жадвалларини биз кейинрок синчиқлаб кўриб чиқамиз. Ҳисоб циклидаги биринчи учта кадам кўп меҳнат ва вақт талаб қилади ва бутун давр давомида зарурдир. Учинчи кадам счетлар бўйича таркатишнинг тез-тез қайталаниши операциянинг хажми ва табиатига боғлиқ. Масалан, накд пулга амалга ошириладиган кўпгина кундалик операцияли фирмалар пул маблағлари счёти бўйича кундалик счетлар бўйича таркатишни тез-тез бажарадилар. 4-9 кадамлар молиявий йилнинг охирларида қилинади, бироқ Бош китоб счетларига таркатиш (3- кадам) даврий, ҳар бир счёт бўйича қолдиқ керак бўлганда қилинади. Компьютерлаштириш ушбу кадамларни қилиш учун зарур вақтни тежаш ва кайд қилинадиган ахборотнинг ишончлилигига шубхаланмай, унинг аҳамиятини яхшилашга таъсир қилиши мумкин. Якунловчи кадам- доимий счётлар қолдиғининг Бош китобда кайд этилиши, кейинги ҳисоб даврининг бошида қилинади. Ҳисоб циклидаги кадамлар ва уларнинг мақсадлари 1-кадам Операцияларни кайд қилиш учун далилни аниқлаш Мақсад: Асосан операция ёки далиллар ҳақидаги бирламчи хужжатлар шаклидаги ахборотларни йи ғ иш. 2-кадам Тегишли журналларда проводка ва далилларни қ айд қилиш Мақсад: Счётларга ўтказишга ёрдам берадиган шаклда хронологик ёзув (журнал)да операциянинг фирмага иқтисодий таъсирини аниқлаш ва тасвирлаш. 3-кадам Журналлардан Бош китобга кайд қилиш Мақсад: Ахборотни журналлардан Бош китобга кучириш- ахборотни счётларда сақлаш усули. 4-кадам Тузатилмаган синов балансни тайёрлаш Мақсад: Дебет ва кредитнинг тенглигини текшириш ва тузатувчи журнал ёзувларининг бошланғич нуктаси учун қулай рўйхат тузиш. 3

5-кадам Тузатувчи журнал ёзувларининг Бош журналда кайд қилиш Мақсад: Ҳисоблашни, ўзайтирилган муддатларнинг тугаши, баҳолаш ва бошқа бирламчи хужжатларда одатда акс эттирилмайдиган далилларнинг кайд қилиш. 6-кадам Тўзатилган синов балансини тайёрлаш Мақсад: Дебет ва кредитнинг тенглигини текшириш ва молиявий ҳисоботларни тайёрлашни осонлаштириш. 7-кадам Молиявий ҳисоботларни тайёрлаш Мақсад: Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот, баланс ва тақсимланмаган фойда тўғрисидаги ҳисоботларни қўллаб, қарор қабул қилувчи ташқи фойдаланувчиларга умумлаштирилган молиявий ахборот бериш. 8-кадам Бош китобда счётларнинг ёпилишини кайд қилиш Мақсад: Вақтинчалик счётларни ёпиш ва соф фойданинг суммасини тақсимланмаган фойдага ўтказиш. 9-кадам Счётлар ёпилгандан кейин баланс тайёрлаш Мақсад: Счётлар ёпилгандан кейин дебет ва кредитнинг тенглигини текшириш. 10-кадам Бош китобда доимий счётлар қолдиқларини кайд қилиш 2.Ишчи жадвални тузиш Ишчи жадвал -- бу ҳисоб жараёнларини соддалаштириш ва умумлаштириш учун қўлланиладиган дастакдир. Уни таёрлаш ҳисоб циклини бир қисми ҳисобланмайди. Бироқ унинг қўлланилиши тўзатилган синов балансини молиявий натижалар тўғрисида ҳисоботни, тақсимланмаган фойда тўғрисида ҳисоботни ва бухгалтерия балансини таёрлашни соддалаштириш мумки . Қуйида ишчи жадвалнинг устунлари келтирилган: 1. ҳисоб варақнинг номи 4

2. ҳисоб варақини номери 3. синов баланси (д-т, к-т) 4. тузатувчи бухгалтерия ўтказмалари(д-т, к-т) 5. тўзатилган синов баланси (д-т, к-т) 6. молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботлар (д-т, к-т) 7. тақсимланмаган фойда тўғрисидаги ҳисоботлар (д-т, к-т) 8. бухгалтерия баланси (д-т, к-т) Синов баланси (д-т, к-т) -- синов балансларининг устунларида кўрсатилади. синов балансининг дебет ва кредит устунлари текшириш учун кушиб чиқилади . Чунки дебет ва кредит томон тенг бўлиши керак Тузатувчи бухгалтерия ўтказмалари(д-т, к-т) -- барча тузатувчи бухгалтерия ўтказмалари берилгандан кейин тузатувчи устунларнинг дебет ва кредитга таркатиб ёзилади. Тўзатилган синов баланси (д-т, к-т) -- синов балансига тузатиш киритилгандан сўнг , синов балансидаги суммаларга тўзатилган суммаларни кушиш ёки айириш орқали аниқланади . Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботлар (д-т, к-т) -- даромадлар ва харажатлар суммалари (9010-9900 счётлар қолдиқлари) ишчи жадвалдаги молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботнинг дебет ва кредит устунлари бўлимларига ўтказилади. Тақсимланмаган фойда тўғрисидаги ҳисоботлар (д-т, к-т) -- ҳисобот даври бошидаги тақсимланмаган фойда ва дивидендлар тўзатилган синов балансидан ишчи жадвалдагитақсимланмаган фойда тўғрисидаги бўлимнинг дебет ва кредит устунларига ўтказилади. Бухгалтерия баланси (д-т, к-т) -- ишчи жадвални таёрлашдаги охирги кадам бу бухгалтерия балансини таёрлашдир. Активлар, мажбуриятлар, хусусий капиталнинг барча ҳисоб варақлари ишчи жадвалнинг мос келадиган дебет ва кредит устунларига ўтказилади. 5

3.Т у затувчи ёзувларни ишчи жадвалда акс эттириш. Халқаро тажрибадаги ишчи жадвал ёки “Принципу бухгалтерского учёта” номли китобда тавсифланган трансформацион жадвалнинг қўлланилиши айнан тузатувчи бухгалтерия ёзувларини амалга оширишда қулайдир. Тузатувчи ёзувларга качон эхтиёж тугилади ? Бухгалтерлик амалиётидан маълумки, бухгалтерияда объектив ва субъектив сабабларга кўра айрим ҳолларда хатоликларга йўл куйилиши ва синов баланси тузилгандан сўнг ана шу хатоликлар аниқланиши мумкин. Одатда аниқланган камчиликларни бартараф этиш учун яна ҳисоб циклининг дастлабки босқичларига кайтиш ва хатони тузатиш бўйича ёзувларни аввал дастлабки ҳисоб регистрларида, жумладан журналларда акс эттириш ва синов балансини қайтадан тузишга тўғри келади. Бу, албатта, жуда машаккатли ишдир. Халқаро тажрибада қўлланиб келаётган трансформацион ведомость эса ана шу ҳисоб жараёнини енгиллаштиради ва хатоларни тузатиш бўйича ёзувларни бевосита синов баланси тузилгандан сўнг амалга ошириш ва ана шу ёзувларга асосан осонлик билан синов балансини қайта тузиш ёки тўғрилаш имконини беради. Тузатиш мумкин бўлган хатоликларга эса қуйидаги ҳолларни мисол қилиш мумкин деб уйлаймиз: - ҳисобланмай колган муомалалар ( амортизациялар, фоизлар ва бошқа даромад ҳамда харажатлар); - ноаниқликлар натижасида нотўғри акс эттирилган муомалалар (олдиндан тўланган ёки олинган суммаларнинг тегишли қисмларини ажратиш ва х.л.); -нотўғри ҳисобга олинган суммалар ва бошқалар. Тузатиш ёзувлари дастлаб Бош китобга кайд қилинади. Сўнгра трансформацион жадвал ёки ишчи жадвалнинг “Тузатиш ёзувлари” деб номланган устунининг тегишли қаторларига ёзиб чиқилади. Амалга оширилган тузатувчи ёзувларни ҳисобга олган ҳолда счётларнинг дебет ва кредит қолдиқлари қайта ҳисобланиб чиқилади, яъни синов баланси 6

тўзатилади. Шуни унўтмаслик керакки, тўзатилган синов баланси 0110 счётдан бошлаб то 9810 счётгача бўлган барча счётлар қолдиғини ўз ичига олади. Демак, 1-шаклдаги баланс ҳисоботига тегишли 0110-8990 счётлар ва 2-шакл “Молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот”ни тузиш учун тегишли бўлган 9010-9900 счётларни ажратиш керак. Бу кадамни амалга ошириш учун эса молиявий ҳисобот шаклларининг бир-бирига боғлиқлигини унўтмаслик керак. Гап шундаки, 1-шакл - баланснинг 8710 счёт “Тақсимланмаган фойда” деб номланган моддасини фақатгина “Молиявий натижалар тўғрисидаги” ҳисоботни тўзиб, фойда суммасини аниқлаб бўлгандан сўнггина ёзиш мумкин. Шу сабабли тўзатилган балансдан 9010 счётдан бошлаб то 9810 счётгача бўлган счётларнинг қолдиқларини ажратиб ишчи жадвалнинг “Молиявий натижалар тўғрисидаги” ҳисобот номли устунига ёзиб олинади ва ана шу устунда молиявий натижа - фойда ёки зарар даромадлар ва харажатларни солиштириш орқали аниқланади. Мана шу устун ёрдамида амалга ошириладиган жараён ёпиладиган бухгалтерия ёзувлари дейилади ва у 9900 счёт “Якуний молиявий натижа” счётининг тархини ўзида мужассам этади. Бухгалтерия баланси эса солиқ ҳисоб-китоби ва тақсимланмаган фойда аниқлангандан сўнг нихоясига етказилади ва тегишли шаклга кучириб ёзилиши мумкин. 4.Ёпиладиган бухгалтерия ёзувлари Ёпиладиган бухгалтерия ўтказмалари: молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот ҳисоб варақларининг қолдиқларини хусусий капитал тўғрисидаги ҳисоботга даврий ўтказиш ёпиладиган бухгалтерия ўтказмалари орқали амалга оширилади. Ёпиладиган бухгалтерия ўтказмалари 2 мақсадга хизмат қилади : 1. Соф фойдани тақсимланмаган фойдага ўтказиш. 2. Кейинги ҳисобот даврини бошлаш учун вақтинчалик ҳисоб варақаларида нолга тенг бўладиган қолдиқни колдириш. 7

Ҳисоб варақларни (счётларни) ёпиш -- бу ушбу ҳисоб варақнинг қолдиғини бухгалтерия ўтказмаси орқали бошқа ҳисоб варақка ўтказиш. Олдинги параграфда айтиб ўтилганидек 9010-9900 счётлар вақтинчалик счётлар деб юритилади. Бу счётлардан даромад ва фойдани ҳисобга олувчи счётлар пассив счётлар , харажат ва зараларн ҳисобга олувчи счётлар эса актив счётлар деб юритилади. Маълумки, актив счётларда ҳўжалик муомалалари натижасида кўпайиш рўй берса дебетланади , пассив счётларда эса аксинча. Демак, ҳисобот даври давомида актив счётларнинг дебет томонида турли хил харажатлар ҳамда зарарлар ҳақидаги маълумотлар йигилса, пассив счётларнинг кредит томонида даромадлар ва фойдалар ҳақидаги маълумотлар йигилар экан. Табиийки, уларни бир-бири билан солиштириш натижасида молиявий натижалар аниқланади. Айнан мана шу солиштириш вақтинчалик счётларни ёпиш пайтида 9900 “Якуний молиявий натижа” счёти ёрдамида амалга оширилади. Ушбу жараённи тушунтириш учун мисол кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, “Андижон” фирмасининг счётларидаги қолдиқлар ҳисобот йили охирига қуйидагича бўлди (минг сумларда): 0120 Бинолар - 31000 0130 Ускуналар - 3500 1010 Материаллар - 1000 2810 Тайёр махсулот - 500 5110 Ҳисоб китоб счёти - 200 6010 Тўланадиган счётлар - 800 6210 Муддати ўзайтирилган даромадлар - 300 6820 Тўланадиган фоизлар -100 7510 Узоқ муддатли банк кредити -31000 8513 Устав капитали - 4000 9010 Махсулот сотишдан олинган даромад - 11200 8

9110 Сотилган махсулотлар таннархи - 7500 9421 Маъмурий ходимлавга иш хаки -80 9439 Бошқа операцион харажатлар -120 9550 Бошқа даромадлар -300 9620 Фоиз кўринишадги харажатлар -100 Ушбу фирма молиявий натижаларини аниқлаш учун вақтинчалик счётларни ёпиш керак: дт 9110 кт дт 9900 кт дт 9010 кт 7500 дт 9421 кт 80 дт 9439 кт 120 дт 9620 кт 100 6.Тескари бухгалтерия ёзувлари. Тескари журнал бухгалтерия ўтказмаларини ҳисоблаш усули қуйидаги 4 ҳолда қўлланилади: 9

1. Даромад ишлаб топилган , бироқ ҳ али олинмаган 2. Харажатлар амалга оширилган, бироқ ҳали тўланмаган 3. Пул маблағлари олинган , бироқ даромад ҳ али ишлаб топилмаган 4. Пул маблағлари тўланган ёки мажбуриятлар акс эттирилган, бироқ мос келадиган харажатлар тўлиқ амалга оширилмаган Тескари бухгалтерия ёзувлари ҳисоб циклининг охири ёки кейинги ҳисобот йили ҳисоб циклининг нолинчи қадами дейилиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган ҳолларда кўпинча бухгалтер учун даромад ва харажатларни улар тегишли бўлган ҳисобот даврида мос келиш тамойилига биноан акс эттириш муаммоси пайдо бўлади. Ана шундай ҳолларда бухгалтер учун тескари бухгалтерия ёзувларидан фойдаланиш қўл келади. Буни қуйидаги мисол ёрдамида кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, 2000 йил 1 декабр куни харидор йиллик 10 % лик векселга 2 ой муддат билан имзо куйган. Векселнинг номинал қиймати 200000 сум. Бухгалтер 2000 йил 31 декабр ҳолатига молиявий ҳисобот тайёрлаши маълум. Демак, 1 декабрь куни қуйидаги ёзув амалга оширилади: Дт 4020 Олинадиган вексель - 200000 сум Кт 4010 Олинадиган счётлар - 200000 сум 2000 йил 31 декабрь куни эса ҳисоблаш усулига асосан тегишли фоизлар ҳисобланади: 200000 • 10 % : 365 кун • 31 кун ? 1699 сум Дт 4820 Олинадиган фоизлар - 1699 сум Кт 9530 фоиз кўринишидаги даромадлар - 1699 сум Бу ёзув орқали даромадлар улар ишлаб топилган даврда ҳисобга олинди, бироқ ҳали пул тўланмаган. Келгусидаги ноаниқликлар ёки юқорида айтиб ўтилган муаммоларнинг олдини олиш учун 2000 йил 31 декабр куни ҳолатига ҳисобот тузилганда бу сумма , яъни 1699 сум якуний молиявий натижаларга олиб борилади: Дт 9530 Фоиз кўринишидаги даромадлар - 1699 сум Кт 9900 Якуний молиявий натижа - 1699 сум 10

Кейинги - янги ҳисобот даврининг биринчи куни - 2001 йил1 январ куни эса дархол қуйидаги тескари бухгалтерия ёзуви берилади: Дт 9530 Фоиз кўринишидаги даромадлар - 1699 сум Кт 4820 Олинадиган фоизлар - 1699 сум Эслатма: Ун у тманг 4820 доимий счёт бўлиб унда ушбу қолдиқ сакланиб колган ва балансда акс эттирилган. 2001 йил 31 январ куни эса харидор барча қарзларини тўлади: Дт 5110 Пул маблағлари - 203398 сум Кт 4020 Олинадиган векселлар - 200000 сум Кт 9530 Фоиз кўринишидаги даромадлар - 3398 сум Эътибо беринг, янги ҳисобот даврида бухгалтер олдинги даврдаги ёзувларга умуман мурожаат қилмаяпти, лекин ушбу ҳисобот йилига тегишли фоиз кўринишидаги даромадлар 1699 сум суммада акс эттирилди, чунки 1 январ кунги бухгалтерия ёзувларидаги сумма даромадлар счётининг дебетида акс эттирилган эди. 7. Ҳисоблаш усулида ҳисобни юритиш. Молиявий ҳисоботларни ҳисоблаш ва мувофиқлик тамойиллари бўйича таёрлаш . Бу тамойил молиявий ҳисоботга қуйидагича иаъсир қилади: a) Ҳўжалик муомалалари , пул маблағлари келиб тушганида ёки тўланганида эмас ,балки у амалга оширилган пайтда тан олиниши талаб қилинади. b) Бу бухгалтерия балансида активлар сифатида акс эттирилган пул маблағлари ёки бошқа ресурсларни олиш хуқуқини беради. c) Бу бухгалтерия балансида мажбурият сифатида акс эттирилган маблағларни тўлаш ёки хизмат кўрсатиш мажбуриятини юклайди d) Молиявий натижалар тўғрисида ҳисоботда ушбу даврга тегишли бўлган даромадлар ва харажатлар акс эттирилиши керак . e) Ҳисоблаш тамойили мувофиқлик тамойилига тўғри келади , яъни даромад пул маблағлари олинганда эмас , товар сотилганда ёки хизмат 11

кўрсатилганда ҳисобланади. Ҳисоблаш тамойили қўлланилганда харажатлар пул маблағлари тўланган вақтидан қатъий назар у боғлиқ бўлган даромад тан олинган даврда тан олинади. 12

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8-сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8-сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1- сон. 13

10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 14

Похожие

Бошқарув ҳисобининг назарий асослари

Бухгалтерия ҳисобининг ташкил этиш

Бухгалтерия хисоби ишларини ташкил қилиш ва юритиш

Лизинг тушунчаси ва лизинг муомалалари xисобини юритиш

Бухгалтерия ҳисоби фанининг муқаддимаси