Iqtisodiyot deganda nimani tushunamiz - Экономика - Рефераты

Iqtisodiyot deganda nimani tushunamiz

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

279 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Iqtisodiyot deganda nimani tushunamiz? 2. Ishlab chiqarish-iqtisodiyotning asosi 3. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot 4. Iqtisodiy tizimlar va ularning turlari

www.arxiv.uz Kundalik hayotimizda har qadamda uchrabturadigan atamalardan biri, bu “iqtisodiyot” tushunchasidir. U nihoyatda kengqamrovli va ko`p ma`noli tushuncha bo`lib, qisqa, lo`nda yoki ikki og`iz so`zbilan tushuntirib berish amri mahol vazifa hisoblanadi. Gap shundaki, bu atamabilan bevosita bog`liq bo`lgan yoki aniqrog`i undan kelib chiqqan "iqtisod","iqtisod qilish" kabi iboralar ham borki, ularning ma`nosi bir- biri bilan juda yaqin. "Iqtisod", "iqtisod qilish" deyilganda, biz odamlarning turli xil ehtiyojlarini qondiradigan noz-ne`matlar, moddiy boylik va resurslardan tejab-tergab foydalanishni tushunmog`imiz kerak. Iqtisodiyot atamasining ma`nosi esa o`z mohiyatiga ko`ra ularga nisbatan anchagina keng. Hozirgi kunda "iqtisodiyot" atamasi ikkita ma`noda ishlatilmoqda, desak xato bo`lmaydi. Uning birinchi ma`nosi siz bilan bizning, barcha jamiyat a`zolarining kundalik hayotini, turmush sharoitlarini ta`minlovchi xo`jalikdir. Odamlarning turli-tuman moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirish aynan ana shu xo`jalikka bog`liq bo`lib, uning rivojlanganlik darajasi pirovard natijada odamlarning hayot tarzi va sifatini belgilab beradi. Shuning uchun ham xo`jalikni, ya`ni iqtisodiyotni rivojlantirish har qanday jamiyat (xalq) oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Xo`jalik ma`nosidagi iqtisodiyot ko`p tarmoqli bo`lib, bu tarmoqlarni ikkita katta sohaga bo`lish (yoki ajratish) mumkin: moddiy ishlab chiqarish sohasi va ijtimoiy-madaniy soha. (1- rasmga qarang.) "Iqtisodiyot" atamasining ikkinchi ma`nosi xo`jalikni, odamlarning xo`jalik faoliyatini o`rganuvchi ilm (fan)dir. Kishilik jamiyatining xo`jalik amaliyoti qancha qadimiy bo`lsa, bu fan ham shuncha qadimiydir. U odamlarning xo`jalik hayotiga, avvalo, uy xo`jaligini yuritish san`ati (ilmi) sifatida kirib kelgan bo`lsa, endilikda u keng qamrovli fanga aylandi. Iqtisodiy nazariya, makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, xalqaro iqtisodiy aloqalar, sanoat va boshqa tarmoqlar iqtisodiyoti kabi o`nlab fanlar mavjudki, ularni lo`nda qilib iqtisodiyot ilmi deb atash mumkin. Bu ilm hayotda ro`y beruvchi iqtisodiy hodisalar, jarayonlar, qonun va qonuniyatlarni o`rganadi, odamlarning xo`jalik faoliyatini oqilona tashkil qilish va uning samaradorligini oshirish muammolari va yo`llari bilan shug`ullanadi. Nazariy bilimlar qancha puxta va mustahkam bo`lsa, ularning amaliyot uchun tegadigan nafi ham shuncha yuqori bo`ladi. Bu narsa, ayniqsa, iqtisodiy bilimlarga taalluqlidir, desak mubolag`a bo`lmas. Iqtisodiy bilimlar odamlar uchun hamma zamonlarda ham muhim ahamiyat kasb etgan, chunki iqtisodiyot bilan har xil darajada bo`lsa-da, hamma shug`ullanadi.

www.arxiv.uz Kishilar faqat bugungi kun bilan emas, balki kelajak bilan ham yashaydilar. Iqtisodiyot ilmi esa shu kun hodisalarini tushuntirish bilan cheklanmaydi. Uning muhim vazifasi kelajakni anglash, bashorat qilish va iqtisodiy taraqqiyotning eng maqbul va oqilona yo`llarini ishlab chiqishdir. 1.1- rasm . Iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi Iqtisodiy bilimlar odamlarning iqtisodiy tafakkurini belgilab beradi . Iqtisodiy tafakkur shaxsning iqtisodiy voqelik va jarayonlarga munosabatini ifodalaydigan qarashlar , g ` oya va tasavvurlar majmuidir . Hozirgi yoshlardan zamonaviy iqtisodiyot fani kategoriyalari bilan fikrlash va uning yutuqlarini amaliyotda samarali qo ` llash talab qilinmoqda . Ular oqilona xo ` jalik yuritish va o ` z ishini amalga oshirish uchun tadbirkorlik faoliyatining siru sinoatlarini o ` rganishlari zarur . Davlatning iqtisodiy qudratini kuchaytirishda faol va ijodiy ravishda ishtirok etish ularning vatanparvarlik burchidir . Iqtisodiy tafakkur iqtisodiy bilimlarga asoslanadi , bu bilimlar esa o ` z navbatida ishonchli bo ` lishi , iqtisodiy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan haqiqiy jarayonlarni aks ettirishi kerak .

www.arxiv.uz Har qanday jamiyatning taraqqiyoti , jamiyat a ` zolarining turmush farovonligi va darajasi ko ` p jihatdan ularning iqtisodiy tafakkuriga bog ` liq deb aytish mumkin . Zero , ularning xo ` jalikni oqilona yurita olish qobiliyati va tejamkorlik xislatlari xo ` jalik faoliyatining samaradorligini belgilab beradi . Jamiyat a ` zolarining iqtisodiy savodxonligini shakllantirish va oshirish ularning doimo ortib boruvchi ehtiyojlarini qondirish zarurligidan kelib chiqadi . Iqtisodiy bilimlarni ko ` proq va chuqurroq o ` zlashtirgan va bu bilimlarga tayangan holda fikrlay oluvchi odamning mehnat va tadbirkorlik faoliyatining samaradorligi hamisha yuqori bo ` ladi . Bunday odamlarning jamiyat, millat taraqqiyotiga qo`shadigan hissasi ham hamisha yuqoridir. Hayot va iqtisodiyot bir-biri bilan shu darajada chambarchas bog`liqki, bu bog`liqlikni quyidagi fikrdan ham yaqqol ko`rish mumkin. Har bir insonning moddiy va ma`naviy jihatdan boyu badavlat turmush kechirishiga erishish har qanday jamiyatning ezgu orzu va maqsadidir. Biroq bu orzuning ro`yobga chiqishi uchun, avvalambor, moddiy ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishish kerak. Shuning uchun moddiy ne`matlar ishlab chiqarishni eng oqilona va samarali yo`llarini amalga oshirish iqtisodiyot fanining, iqtisodchilarning, qolaversa, har bir insonning muqaddas vazifasidir. Lo`nda qilib aytganda, iqtisodiyot ilmini jamiyat a`zolarining yo`lini yorituvchi, ertangi kunni bugundan farovonroq qilishni ta`minlovchi fan sifatida talqin qilish mumkin. 2. Ishlab chiqarish-iqtisodiyotning asosi Ishlab chiqarish o`zi nima, u qachon va nima sababli paydo bo`lgan va nihoyat, nima uchun u iqtisodiyotning asosini tashkil qiladi, degan savolga javob topish uchun, avvalambor, "ehtiyojlar" degan tushunchani ko`rib chiqishga to`g`ri keladi. Inson bu dunyoda yashar ekan, uning turli-tuman ehtiyojlari mavjud. Aynan ana shu ehtiyojlar uni o`qishga, kasb o`rganishga, o`z malakasini oshirishga, mehnat qilishga va hattoki shaharma-shahar yurishga, turar joyini, ayrim hollarda o`z kasbini ham o`zgartirishga va boshqalarga majbur qiladi. Kishilarning ehtiyojlari boshqa biologik jonzotlardan farqli o`laroq faqat oziq-

www.arxiv.uz ovqatga bo`lgan ehtiyojlar bilan chegaralanib qolmaydi. Ular nihoyatda xilma-xil, doimo o`zgaruvchan va yuksaluvchandir. Inson ehtiyojlarining cheki va poyoni yo`q, desa bo`ladi. Shuning uchun ham ehtiyojlarning yuksalib borishi degan umumiqtisodiy qonun mavjudligi va uning barcha ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarida amal qilishi allaqachon isbot qilingan. Ehtiyojlarning xilma-xilligi va doimo o`zgarib turishi ularning birinchi xususiyati bo`lsa, ikkinchi xususiyati ularning doimo o`sib, ortib borishidir. Ana shu har ikki xususiyati bilan ehtiyojlar jamiyat taraqqiyotining asosini tashkil qiladi. Ehtiyojlarni shartli ravishda ikki turga bo`lish mumkin. Ularning birinchisi moddiy ehtiyojlar bo`lsa, ikkinchisi ma`naviy ehtiyojlardir. Moddiy ehtiyojlarga kishilarning oziq-ovqat, kiyim-kechak,turar joy, uy- ro`zg`or anjomlari, transport vositalari, dori-darmon va boshqa narsalarga bo`lgan ehtiyojlari kiradi. Ma`naviy ehtiyojlar esa bilim olish, malaka oshirish, san`at asarlaridan bahramand bo`lish, turistik sayohatlarga chiqish, ziyoratgoh joylarni borib ko`rish, dam olish, uzoq umr ko`rish va hokazolardan iboratdir. Moddiy ehtiyojlarni ham, ma`naviy ehtiyojlarni ham qondirish uchun kishilar mehnat qiladilar va ana shu mehnat natijasida topilgan daromadlar hisobiga o`zlari uchun zarur bo`lgan tovarlar va xizmatlarni sotib oladilar. Demak, odamlarda yana bir xil ehtiyoj borki, uni mehnat qilishga bo`lgan ehtiyoj yoki mehnat ehtiyoji deb aytish mumkin. Ijtimoiy nuqtai nazardan kishilarning ehtiyojlari orasida ularning mehnat qilishga bo`lgan ehtiyojlari eng muhimidir. Zero, aynan ana shu ehtiyojlar tufayli odamlar mehnat qiladilar, o`z bilim va malakalarini doimo oshira borishdan

www.arxiv.uz manfaatdordirlar. Aynan ana shu ehtiyojlar tufayli ular mehnat jamoalariga birlashadilar, ijtimoiy ishlab chiqarishning birlamchi bo`g`inlari (korxona, firma va h.k.)lar paydo bo`ladi, savdo va tijorat rivojlanadi. Kishilarning mehnat qilishga bo`lgan ehtiyojlari tufayli yangi ish o`rinlari tashkil topadi, yangi erlar o`zlashtiriladi, mehnat faoliyatining yangi turlari paydo bo`ladi. O`z rizqu nasibasini mehnatdan topishni bilgan holda amalga oshirilayotgan faoliyat insonlarning nafaqat moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi, balki ana shu faoliyat tufayli ular jamiyatda o`z obro`- e`tiborlarini topadilar, shon-shuhrat orttiradilar. Biz ehtiyojlar jamiyat taraqqiyotining asosini tashkil etadi, degan fikrni yuqorida bildirgan edik. Bu fikrni tasdiqlash uchun shuni ko`rsatib o`tish kifoyaki, odamlar hoh yakka tartibda, hoh jamoaga birlashgan holda mehnat qilmasin, o`z mehnatlarining unumdorligi va samaradorligini muttasil oshira borishdan manfaatdordirlar. Chunki unumli va samarali mehnatdan ular ko`proq daromad oladilar va o`z ehtiyojlarini to`laroq qondiradilar. Shu sababli ishlab chiqarish doimo rivojlanib, takomillashib boradi. Shunday qilib, ehtiyojlar jamiyat miqyosida iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi va uning rivojlanishiga xizmat qiluvchi qudratli omildir. Shu bilan birgalikda ehtiyojlarni qondirish iqtisodiyotning bosh vazifasidir. Har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish jamiyat a`zolarining u yoki bu ehtiyojlarini qondirishga qaratilgandir. Jamiyatning tovarlar va xizmatlarga bo`lgan ehtiyojini, odatda, talab deb yuritiladi. Ana shu ehtiyoj (yoki talab) o`z navbatida taklifni yuzaga keltiradi.

www.arxiv.uz Taklif muayyan ehtiyojlarni qondirish maqsadida bozor uchun ishlab chiqariladigan tovarlar va ko`rsatiladigan xizmatlarning yig`indisidan iboratdir. Talab bilan taklifning uchrashgan joyini bozor deb yuritiladi. U yerda ikki xil ishtirokchilar mavjud bo`lib, ularning birinchisi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar, ikkinchisi esa ularni xarid qiluvchilar yoki iste`molchilardir. Iste`molchilarning bozordagi harakati biron-bir tovarga talab shaklida namoyon bo`ladi. Bu talabning asosida iste`molchilarning ehtiyoji yotadi, ya`ni ehtiyojlar u yoki bu tovarga yoki xizmatga bo`lgan talabni yuzaga keltiradi. Qaysi tovarga yoki xizmatga talab bor ekan, bozorda shu tovar (xizmat) paydo buladi. Albatta, tovarlar bozorda o`z-o`zidan paydo bo`lib qolmaydi, avvalo, ularni ishlab chiqarish kerak. Bu moddiy ishlab chiqarishning, umuman, tovar ishlab chiqarishning birinchi belgisidir. Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, tovar ishlab chiqarishning zamirida unga bo`lgan talab yotadi. O`z-o`zidan ma`lumki, hech kimga keragi yo`q, xaridori bo`lmagan tovarni hech kim ishlab chiqarmaydi. Moddiy ishlab chiqarishning ikkinchi belgisi yoki xususiyati shundan iboratki, uning tarkibi va taraqqiyot darajasi o`zgaruvchandir. Aniqroq qilib aytadigan bo`lsak, ishlab chiqarishning tarkibi bozordagi talabga qarab doimo o`zgarib, takomillashib boradi va uning taraqqiyot darajasi ortib boradi. Insoniyat tarixining ilk davridagi odamlarning ehtiyojlari va talablarini ko`z oldingizga keltirib ko`ring. Ularga eng avval emoq uchun oziq-ovqat, keyin kiyim- kechak, turar-joy kerak bo`lgan. Demak, tovarlar bozorida ham asosan ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo`lgan tovarlar mavjud bo`lgan. Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti natijasi o`laroq yangi-yangi tovarlarga ehtiyoj paydo bo`la boshlab, bozorga aynan ana shu tovarlar chiqa boshlagan. Bu degani ishlab chiqarishning yangi sohalari va tarmoqlarining paydo bo`lishigina

www.arxiv.uz emas, balki uning rivojlanishi, taraqqiy etishi demakdir. Shunday qilib, moddiy ishlab chiqarish tovarlarga bo`lgan talabga qarab rivojlanib boradi. Tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarining rivojlanishi o`z navbatida buni ta`minlovchi ishlab chiqarish sohalarining paydo bo`lishiga olib keladi. Masalan, er ostidan ko`mir yoki neft ь qazib olish uchun o`sha foydali qazilmalar joylashgan hududga avtomobil yoki temir yo`llar, umumiy ovqatlanish ob`ektlari, turar-joy binolari va hokazolar qurish kerak. O`sha ko`mir yoki neftni qazib olishga mo`ljallangan texnologik asbob-uskuna va jihozlar ishlab chiqarishni tashkil qilish va ko`paytirish kerak. Endi tabiiy holda bir savol tug`iladi. Odamlarning tovarlar va xizmatlarga bo`lgan talabini to`la-to`kis qondirish mumkinmi? Afsuski, bu savolga ijobiy javob berib bo`lmaydi. Birinchidan, hamma turdagi resurslar: er, suv, er osti foydali qazilmalari va mehnat resurslari cheklangan. Ikkinchidan, har qanday davlatning moliya resurslari ham cheklangan. Va, nihoyat, uchinchidan, inson o`zining doimo o`sib boruvchi ehtiyojlarini to`la- to`kis qondirishi uchun hamma vaqt ham etarli to`lov qobiliyatiga ega bo`lavermaydi. Odamlar ehtiyojlarini sifat va miqdor jihatdan o`sib borishi ayni vaqtda ishlab chiqarishni rivojlantirishning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Chunki tovar ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko`rsatuvchilar resurslarning cheklanganligi sharoitida mehnat qurollaridan unumliroq foydalanishga, sarf-xarajatlarni kamaytira borishga hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishni takomillashtirib borishga majbur bo`ladilar. Biroq shu narsani ham aytib o`tish kerakki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va rivojlantirish zamirida odamlarning nafaqat moddiy ehtiyojlarini qondirish zaruriyati yotadi, balki ularning ma`naviy ehtiyojlari, masalan, bilim olishga bo`lgan ehtiyojlari ta`lim muassasalari (maktab, litsey, kollej va institutlar)ni

www.arxiv.uz tashkil qilish va poligrafiya sanoatini rivojlantirishni taqozo etsa, sog`liqni saqlash va uzoq umr ko`rishga bo`lgan ehtiyojlari tibbiy muassasalarni tashkil qilish, dori- darmon va tibbiy asbob-uskunalarni ishlab chiqarish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, odamlarning moddiy, ma`naviy va boshqa ehtiyojlari har qanday jamiyatda ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarini muttasil rivojlantira borishni taqozo etadi. Bu sohalar majmui 1.1-rasmda keltirilgan xo`jalikni, ya`ni milliy iqtisodiyotni tashkil etadi. Iqtisodiyotning tarkibi va taraqqiyot darajasi har bir mamlakatda o`ziga xos bo`lib, mamlakatlararo keskin farq qiladi. Turli mamlakatlar iqtisodiyotining tarkibi va taraqqiyot darajasidagi tafovutlarning sabablari, birinchidan, ularning turlicha tabiiy-iqlimiy sharoitlari bo`lsa, ikkinchidan, xalqning intellektual (aqliy) salohiyatidagi farqlardir. Mazkur tafovutlarning yana bir muhim va hal qiluvchi sababi borki, biz bu haqda keyinroq, ya`ni “Iqtisodiy tizimlar va ularning turlari” deb nomlangan paragrafda batafsil to`xtalib o`tamiz. 3. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot Har qanday jamiyatdagi kishilarning asosiy maqsadi o`zining turmush sharoitini yaxshilash, erkin va farovon hayot kechirishidan iborat. Ularning ana shu maqsadga erishish yo`lidagi barcha xatti-harakatlari insoniyatning cheklangan imkoniyatlari doirasida amalga oshadi. Kishilarning aqliy va jismoniy qobiliyati, u yoki bu vazifalarni bajarishga ajrata oladigan vaqti, mehnat qilish uchun zarur bo`lgan vositalari ham cheklangandir. To`g`ri, ilm-fan taraqqiyoti natijasida mavjud imkoniyatlar mislsiz darajada kengaydi. Bundan yuz yillar oldin kishilar uchun afsona hisoblangan orzular endilikda real haqiqatga aylandi va bundan keyin ham cheklangan imkoniyatlar doirasi kengayib borishi muqarrar. Lekin shunday bo`lsa ham, hozirda va

www.arxiv.uz kelgusida kishilarning farovon turmush darajasini belgilovchi mahsulotlar ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan resurslarning cheklanganligi asosiy muammo bo`lib qolaveradi. Chunki resurslar cheklanmaganda edi, ularni taqsimlashga, tejashga, ulardan unumli foydalanishga zaruriyat bo`lmas edi. Jamiyat va undagi har bir shaxsning asosiy vazifasi cheklangan resurslardan oqilona foydalanishni ta`minlaydigan yo`nalishlarni tanlash va maksimum natijalarga erishishdan iborat. Ana shu maqsadga erishish uchun mehnatga layoqatli kishilar muayyan jamoalar (korxona, kompaniya, firma, shirkat, aktsiyadorlik jamiyatlari, kooperativ va h.k.)ga birlashadilar va hamkorlikda faoliyat yuritib, tovarlar ishlab chiqaradilar va xizmatlar ko`rsatadilar. Shunday tarzda iqtisodiyotning quyi bo`g`inlari paydo bo`ladi va ular xo`jalik yurituvchi sub`ektlar deb ataladi. Ana shu sub`ektlar faoliyatini o`rganuvchi fanni "Mikroiqtisodiyot" deb yuritiladi. Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar cheklangan imkoniyatlar doirasida o`z faoliyatlarini boshlar ekanlar, quyidagi uchta asosiy vazifani hal qilishlariga to`g`ri keladi: 1.Nimani, ya`ni qanday tovarlar ishlab chiqarish (yoki xizmat ko`rsatish)ni tashkil qilish kerak va qancha miqdorda; 2.Qanday texnologik jihozlar va usullar yordamida faoliyat ko`rsatish ma`qul; 3.Kim uchun, ya`ni qaysi iste`molchilarga zarur bo`lgan mahsulotlar ishlab chiqarish kerak va ularning mazkur mahsulotlar sifatiga bo`lgan talabi qanday. Mana shu savollarga javoblar topish har qanday tadbirkorlikning asosini va mikroiqtisodiyot fanining predmetini tashkil etadi. Shu bilan birgalikda "Mikroiqtisodiyot" fani keng qamrovli fan bo`lib, u xo`jalik yurituvchi sub`ektlar (korxonalar, firmalar, shirkatlar va h.k) darajasida ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish, ishchilar, xizmatchilar va muhandis

www.arxiv.uz xodimlar mehnatini tashkil qilish va ular mehnatiga haq to`lashning eng oqilona shakli va tizimlarini joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot va xizmatlar sifatini muttasil yaxshilab borish kabi vazifalarni ham o`rganadi. Ishlab chiqarish - xo`jalik vazifalarini hal etishning bir necha, hatto, o`nlab yo`llari mavjud. Lekin ana shu yo`llar (yoki usullar)dan faqat bittasigina eng maqbul bo`lib, uni iqtisodchilar, odatda, optimal variant deb yuritishadi. "Mikroiqtisodiyot" fanining asosiy vazifasi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar oldiga qo`yilgan maqsadga erishish uchun hal etilishi lozim bo`lgan vazifalarning eng maqbul, optimal echimini topishdir, desa bo`ladi. Xo`jalik yurituvchi sub`ektlar mavjud imkoniyatlar doirasidan chiqishi mumkinmi? Masalan, hozirgidan ko`proq va sifatliroq mahsulot ishlab chiqarish uchun nima qilmoq kerak, degan savolga mikroiqtisodiyot fani quyidagicha javob beradi. Ha, albatta mumkin. Buning uchun yangi resurslarni jalb qilish va yangi texnologiyalarni joriy etish lozim. Bugungi kunda korxona (firma)da ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko`rsatilayotgan xizmat hajmini ko`paytirgan ma`qulmi yoki oldingi hajmlarni saqlab qolish kerakmi? Bu savolga ham mikroiqtisodiyot fani, aniqrog`i, shu fan buyicha mutaxassis-iqtisodchilar javob beradi. Javob konkret mahsulot yoki xizmatga iste`molchilarning ehtiyojidan kelib chiqib topiladi. Biron-bir tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishni tashkil qilish uchun qanday moddiy-texnikaviy, moliyaviy va mehnat resurslarini qaerdan jalb qilish kerak va buning uchun sarflangan mablag`lar qancha vaqtdan keyin o`zini qoplaydi, degan savol ham konkret tadqiqotlar va hisob-kitoblar orqali o`z javobini topadi. Bu javobni ham mikroiqtisodiyot bo`yicha mutaxassislar topa oladi. Shunday qilib, mikroiqtisodiyot mamlakat xalq xo`jaligining asosiy bo`g`ini bo`lgan, mamlakat milliy boyligini ko`paytirishga xizmat qiladigan, xalq xo`jaligi

www.arxiv.uz uchun zarur bo`lgan turli-tuman tovarlar ishlab chiqaradigan korxonalar, firmalar, assotsiatsiyalar va shu kabi boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlar iqtisodiyotini cheklangan imkoniyatlar doirasida, talab va taklif asosida tashkil etishning asosiy qonuniyatlarini o`rganuvchi fan bo`lganligi uchun u jamiyatdagi mavjud iqtisodiy muammolarni hal etishda muhim rol ь o`ynaydi. Makroiqtisodiyot butun xalq xo`jaligi yoki uning tarmoqlaridagi iqtisodiy qonuniyatlarni, davlat va nodavlat sektorlarining iqtisodiy faoliyatini, mamlakat ahamiyatiga molik bo`lgan milliy daromad, iqtisodiy yuksalish, umumiy baho tizimi, inflyatsiya, ish bilan ta`minlash, umumiy daromadlar va xarajatlar kabi masalalarni o`rgansa, Mikroiqtisodiyot alohida olingan korxona (firma) faoliyatini keng miqyosda tahlil etish asosida tegishli xulosalar chiqarib, eng maqbul qarorlar qabul qilishga xizmat qiladi. Bunda tahlil uchun ayrim korxonalar (sub`ektlar) olinib, ulardagi daromadlar va xarajatlar, ishchilarning soni va ularning ish bilan ta`minlanganligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori, ularning bahosi va shu kabi qator boshqa iqtisodiy ko`rsatkichlari tahlil etilib, tegishli qarorlar qabul qilinadi. Obrazli qilib aytadigan bo`lsak, makroiqtisodiyot birorta shaharning butun faoliyatini, undagi voqea va hodisalarni yuqoridan turib o`rgansa, mikroiqtisodiyot shu shahardagi har bir korxona va tashkilot faoliyatini, ulardagi voqealar va hodisalarni yaqindan turib o`rganadi. Bozor iqtisodiyotining o`ziga xos xususiyatlaridan biri davlat korxonalari bilan birga tadbirkorlik tamoyili asosida tashkil etilgan korxona (firma) larning faoliyat yurgizishidir. Mikroiqtisodiyotning asosiy axborot manbai bo`lib ana shu turli korxona (firma)lar hamda shaxsiy xo`jaliklar faoliyati to`g`risidagi ma`lumotlar hisoblanadi. Mikroiqtisodiyot ular faoliyatini tahlil etishda, xulosalar chiqarishda, zarur bo`lgan qarorlar qabul qilishda turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning eng asosiysi "bilishning dialektik metodi" deb yuritiluvchi usuldir. Uni qisqaroq qilib, "dialektika usuli" deb ham yuritiladi. Dialektika usuli barcha hodisa

www.arxiv.uz va voqealarni doimiy taraqqiyotda va o`zaro aloqadorlikda o`rganish zarurligini bildiradi. Bunda analiz, sintez, induktsiya va deduktsiya usullaridan foydalaniladi. Analiz, ya`ni tahlil usulidan foydalanishda hodisalarni mayda bo`laklarga ajratib, ularni tadqiq etilsa, sintez usulida hodisalarning mayda elementlarini birlashtirish asosida yagona xulosaga kelinadi. Induktsiya usulida ayrim dalillar asosida umumiy xulosa qilinsa, deduktsiya usulida umumiy qoidalar asosida ayrim xulosalar qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat yuritadigan har bir iqtisodchi, har bir tadbirkor kishi bu usullardan foydalanmasdan iloji yo`q. Chunki u o`z korxonasidan yoki shaxsiy xo`jaligidan oladigan daromadini oshirish uchun doimo kuzatuv olib borishi, zarur bo`lgan faktlar, dalillarni to`plashi va ularning tahlili asosida yagona xulosaga kelib, qaror qabul qilishi lozim bo`ladi. Qabul qilingan qarorni amalga oshirish uchun mazkur qarorni qismlarga bo`lib, tadbirlar belgilashi va ularni bajarish choralarini ishlab chiqishi kerak. Yuqorida ko`rib o`tilgan usullardan faqatgina korxona (firma) iqtisodchilari, tadbirkorlargina emas, balki davlat ham o`z iqtisodiy siyosatini belgilashda keng foydalanadi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy tahlillar asosida iqtisodiy kontseptsiya (yondashuvlar) vujudga keladi. Ular o`z navbatida davlatning iqtisodiy siyosati yo`nalishlarini belgilashda muhim rol ь o`ynaydi. Kezi kelganda shuni ham aytib o`tish joizki, "makro" deganda "katta", "mikro" deganda esa "kichik" degan ma`no tushuniladi. Demak, makroiqtisodiyot katta iqtisodiyot, ya`ni mamlakatlar iqtisodiyoti, uning ayrim sektorlari (davlat sektori, xususiy sektor) va tarmoqlari (sanoat, qishloq xo`jaligi, qurilish va h.k.) iqtisodiyoti tushuniladi. Mikroiqtisodiyot deganda esa kichik iqtisodiyot, ya`ni yuqorida aytib o`tilganidek, alohida korxona yoki firma, kompaniya yoki shirkatning iqtisodiy faoliyatini o`rganuvchi fanni tushunmoq kerak. Iqtisodiy bilimlar majmuasining ikki yo`nalishi bo`lgan makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot bizga bozor munosabatlariga o`tish natijasida kirib kelgan

www.arxiv.uz tushunchalar bo`lsa-da, ularni biz uchun mutlaqo yangi tushunchalar deb bo`lmaydi. Ilgari bizda xalq xo`jaligi iqtisodiyoti, xalq xo`jaligini rejalashtirish, iqtisodiyotni boshqarish deb aytiluvchi fanlarni endilikda zamonaviy tilda qisqa qilib makroiqtisodiyot deb aytilmoqda. Korxonalar iqtisodiyoti, ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish deb atalgan fanlar esa hozirgi zamon talablariga binoan mikroiqtisodiyot deb yuritilmoqda. Shu bilan birgalikda makroiqtisodiyot ham, mikroiqtisodiyot ham bozor iqtisodiyoti tizimiga xos bo`lgan ilmiy qarashlar va yondashuvlarga asoslanganini alohida ta`kidlab o`tish joizdir. Avvallari, masalan, ishlab chiqarishning maqsadi - ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishdan iborat, degan mavhum (abstrakt) tushuncha hukmronlik qilib, korxonada nimani va qancha miqdorda ishlab chiqarish va mahsulotni qaysi iste`molchiga yuborish yuqoridan, ya`ni markazdan belgilab berilgan bo`lsa, endilikda ahvol mutlaqo boshqacha. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyili har qanday tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishni tashkil etishda konkret iste`molchilarning shu tovar yoki xizmatga bo`lgan talabini e`tiborga olishdir. "Mikroiqtisodiyot"ning fan sifatida o`ziga xos xususiyati-uning keng qamrovliligi va ko`p tarmoqliligidir. Masalan, korxona, firma, shirkat yoki aktsiyadorlik jamiyati darajasida ularning moliyaviy muammolari bilan mikromoliya mutaxassislari shug`ullanadi. Korxonada ishlab chiqarilgan tovarning reklamasi va uni sotish bilan bog`liq masalalar marketing sohasining vakolatiga kiradi. Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish va uni boshqarish menejment deb ataluvchi sohaning masalalaridir. Bular haqida keyingi sahifalarida batafsilroq to`xtalib o`tamiz. 4. Iqtisodiy tizimlar va ularning turlari Odamlarning tovar va xizmatlarga bo`lgan talabi ularning xo`jalik faoliyatlari orqali qondiriladi. Mazkur talabni qondirish uchun zarur bo`lgan tovarlar va xizmatlar xo`jalik yurituvchi sub`ektlar (korxonalar, firmalar, shirkatlar, uy xo`jaligi va boshqalar)ning faoliyati natijasida yaratiladi. Ular mavjud bo`lgan

www.arxiv.uz tabiiy va ishlab chiqarish resurslaridan foydalangan holda turli-tuman tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar, ayirboshlaydilar va iste`mol qiladilar. Shunday tarzda ular ma`lum iqtisodiy munosabatlarga kirishadilar. Mazkur munosabatlar muayyan iqtisodiy tizim sharoitida kechadi. Tarixiy tajriba shuni ko`rsatmoqdaki, jamiyatning iqtisodiy tizimi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi va qudratini hamda aholining turmush darajasini belgilovchi muhim va, hattoki, hal qiluvchi omildir. 1.2- rasmda iqtisodiy tizimlarning turlari keltirilgan. Insoniyat taraqqiyotining ilk davrida shakllangan va uzoq vaqt hukmronlik qilgan iqtisodiy tizimni odatda an`anaviy yoki natural tizim deb yuritiladi. Bu tizim sharoitida asosan qo`l mehnati hukmron bo`lib, ishlab chiqarilgan mahsulotlarni natural holatda o`zaro almashtirish iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil qilar edi. Uni an`anaviy deb yuritilishining sababi shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotlar (chorvachilik, baliqchilik, dehqonchilik mahsulotlari) va xizmatlar odatdagi an`analar bo`yicha o`zaro almashtiriladi yoki taqsimlanadi. Ishlab chiqaruvchilar xo`jalikni ajdodlari qay tarzda yuritishgan bo`lsa, xuddi shu tariqa yuritishadi. An`anaviy iqtisodiy tizimga asoslangan qabilalarda odamlarning ehtiyojlari nihoyatda cheklangan bo`lib, ularning turmush darajasi ham achinarli darajada pastdir. 1.2- rasm . Iqtisodiy tizimlarning turlari

www.arxiv.uz Bu tizim insoniyat tomonidan pul kashf etilishi natijasi o ` laroq oldi - sotdi munosabatlari iqtisodiy amaliyotga kirib kelgunga qadar hukmronlik qilgan . Endilikda esa bu tizim unsurlari insoniyat tamadduni domiga tortilmay , urug `- aymoqchilik munosabatlarini saqlab qolgan qabilalar ( masalan , Afrikaning ayrim mamlakatlari ) hayotida uchrab turadi . Ma`lumki, insoniyat tarixidagi kashfiyotlarning eng buyugi va muhimi pulning kashf etilishi bo`ldi. Tovar, foyda, narx-navo, oldi-sotdi kabi tushunchalarning pul bilan birgalikda odamlar hayotiga kirib kelgani chinakam inqilobiy o`zgarishlarni sodir etdi. Shu bilan birgalikda bozor iqtisodiyoti deb atalmish iqtisodiy tizimga asos soldi. Mamlakatlar va xalqlarning ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotiga juda katta turtki bo`ldi. Biroq, XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo`lib, shakllangan, utopik (xom xayol) g`oyadan butun bir ta`limot darajasiga ko`tarila olgan sotsializm va kommunizm g`oyasi ko`pchilik xalqlarni, shu jumladan, O`zbekiston xalqini ham o`z domiga tortdi, to`g`ri yo`ldan adashtirdi. To`g`ri, o`zbek xalqi sotsialistik taraqqiyot yo`liga o`z hohishi bilan kirgani yo`q, uning hohish-irodasi u paytda o`zining qo`lida emas edi. Lekin shu narsa real haqiqatki, bu xalq ham sobiq saltanat xalqlari qatorida XX asrning 90-yillariga qadar sotsialistik g`oyaning mevasi bo`lmish yangi bir tipdagi iqtisodiy tizim-ma`muriy buyruqbozlik tizimi sharoitida kun kechirishga majbur bo`ldi. Jamiyat iqtisodiy-xo`jalik faoliyatini boshqarishning rejali iqtisodiyot deb ataluvchi bu tizimi sharoitida resurslar, tovarlar, xizmatlar va daromadlarni ayirboshlash, taqsimlash davlatning maxsus organlari vakolatiga kirar edi. Bular Davlat reja qo`mitasi, Moddiy-texnika ta`minoti qo`mitasi, Moliya vazirligi, Davlat narx qo`mitasi kabi o`nlab davlat idoralari edi. Iqtisodiy munosabatlarni yuqoridan turib tartibga solish va boshqarishga tayangan bu tizimning asosini umumxalq mulki deb atalmish davlat mulki tashkil etar edi. Shuning uchun ishlab chiqarishni markazlashgan holda (davlat tomonidan) rejalashtirish va tayyorlangan mahsulotni xuddi shu tarzda taqsimlash tamoyili hukmron edi. Bu tizimning eng katta illati xususiy mulkchilikni inkor etishdir. Vaholanki, xususiy mulkchilik, ya`ni odamlarning mulkka egalik qila olish huquqi bo`lmagan erda biron-bir jiddiy taraqqiyot haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Fikrimizning dalili sifatida shuni aytib o`tish kifoyaki, 90-yillarning boshida rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga to`g`ri keladigan milliy daromad 20-36 ming amerika dollarini tashkil etgan holda sobiq sotsialistik mamlakatlarda 170-3400 dollarga teng bo`ldi. Binobarin, har ikki ijtimoiy-iqtisodiy tizimga

www.arxiv.uz asoslangan mamlakatlar xalqlarining turmush darajasi va farovonligida ham keskin tafovut paydo bo`ldi. Xuddi shu davrga kelib sotsializm va kommunizm g`oyasi o`zini to`la badnom etdi va unga asoslangan o`nlab davlatlar bozor iqtisodiyoti tizimiga asoslangan rivojlanish yo`lini tanladilar. Bu insoniyat tarixida katta burilish yasagan voqea bo`ldi. Shu narsani alohida iftixor tuyg`usi bilan aytish mumkinki, O`zbekiston sobiq Sho`rolar saltanatidan birinchilar qatorida ajralib chiqib, o`zining davlat mustaqilligini e`lon qilar ekan, bozor munosabatlariga asoslangan tizimni hech ikkilanmay tanladi. Chunki tarixiy haqiqat shundan iboratki, bozor iqtisodiyotiga muqobil bo`lgan boshqa yo`l yo`q. Mulkchilikning xilma- xilligi va iqtisodiy faoliyatda erkinlikka asoslangan bu tizimning bosh afzalligi shundan iboratki, u butun jamiyatning ham, ayrim kishilarning ham boy bo`lishi uchun zarur bo`lgan shart- sharoitlar yaratib beradi. To`rtinchi turdagi iqtisodiy tizim, bu – aralash iqtisodiyot tizimidir. Mazkur tizim bozor va nobozor iqtisodiy munosabatlarining qorishmasidan paydo bo`lgan, desak xato bo`lmaydi. AQSh va rivojlangan mamlakatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, real iqtisodiy tajribada "Sof bozor", "Sof bozor iqtisodiyoti"ning bo`lishi mumkin emas. Chunki har qanday jamiyatda ham davlat hamma narsani bozor stixiyasiga to`la-to`kis tashlab qo`ya olmaydi. Mamlakat hayotining ko`plab muammolarini davlatning aralashuvisiz hal etib bo`lmaydi. Shuning uchun bozor kuchlari bilan davlat ishtirokining aralashuvi natijasida aralash iqtisodiyot tizimi paydo bo`ladi. Va, nihoyat, yana bir iqtisodiy tizim mavjudki, uni, odatda, o`tish iqtisodiyoti deb ataladi. Biroq bir iqtisodiy tizimdan, masalan, rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o`tish o`tish davriga xos bo`lgan tizim bo`lgani uchun uni o`tish davri iqtisodiyoti deb atalsa, to`g`riroq va tushunarliroq bo`ladi. Hozirgi vaqtda, aniqrog`i 90-yillarning boshidan boshlab dunyo xaritasida paydo bo`lgan mustaqil davlatlar, shu jumladan, O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini aynan ana shu o`tish davri iqtisodiyotiga kiritish mumkin. Mazkur mamlakatlarda rejali iqtisodiyot, aniqrog`i, ma`muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o`tish sodir bo`lmoqda. O`tish davri iqtisodiyoti, shuningdek, XVII asr boshlari va XVIII asr oxirida hozirgi rivojlangan mamlakatlar tarixida ham kuzatilgan edi.

www.arxiv.uz O`tish davri iqtisodiyotining xarakterli belgisi shundan iboratki, unda bir vaqtning o`zida ham eski, ham yangi shakllanayotgan tizimlarning iqtisodiy munosabatlari amal qiladi. Biroq vaqt o`tishi bilan yangi tizimga xos bo`lgan iqtisodiy munosabatlar eskilarini tobora siqib chiqaraveradi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. 1. Karimov I . A . O ` zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo ` lida . T.: “O`zbekiston”, 1995. 2. 2.Karimov I.A. Iqtisodiyotni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish – bosh yo`limiz. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so`zlangan nutq. “Xalq so`zi”, 2002 yil, 15- fevral. 3. 3.Karimov I.A. Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild. T.: “O`zbekiston”, 1996. 4. 4. Karimov I . A . O ` zbekiston XXI asr bo ` sag ` asida : xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari . T.: “O`zbekiston”, 1997. 5. 5. Karimov I . A . O ` zbekiston - bozor munosabatlariga o ` tishning o ` ziga xos yo ` li . T.: “O`zbekiston”, 1993. 6. 6. Amaliy iqtisodiyot ( o ` quv qo ` llanmasi ). Tarjimonlar I . Fozilov va boshqalar . T.: “Sharq”, 1996. 7. 7.Butikov I. Qimmatli qog`ozlar bozori. T.: “Konsauditinform”, 2001. 8. 8.Doklad o chelovecheskom razvitii. T. “O`zbekiston”,1993. 9. 9.Kurs ekonomiki(uchebnik). M.: “Infra-M”, 2000. 10. 10.Rasulov M. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: “O`zbekiston”, 1999.

Похожие

Marketing deganda nimani tushunamiz

Xufyona iqtisodiyot

Iqtisodiyot asoslari

“Industrial iqtisodiyot” faniga kirish

Iqtisodiyot siyosatining mohiyati zaruryati asosiy yo’nalishi