“Industrial iqtisodiyot” faniga kirish - Экономика - Рефераты

“Industrial iqtisodiyot” faniga kirish

Загружено в:

16.11.2022

Скачано:

0

Размер:

298.2568359375 KB

“Industrial iqtisodiyot” faniga kirish Reja: 1. Fanning obyekti. Industrial iqtisodiyotning ta’rifi 2. Fanning predmeti va boshqa fanlar bilan bog’liqligi 3. Fanning o’rganish metodikasi va usullari 4. Fanning zamonaviy shart-sharoitga xos vazifalari

1. Fanning obyekti. Industrial iqtisodiyotning ta’rifi Har bir fan o’zining o’rganish obyektiga ega bo’ladi. Shunday obyektning bo’lishi u yoki bu fanning dunyoga kelishi, shakllanishi va rivojlanishining muhim shartidir. “ Industrial iqtisodiyot ” fani ham o’z obyektiga ega. Uning obyekti sanoat va qurilish sohalari hisoblanadi. Shu bois fanni mazmunan va tarkiban ikki qismga ajratib o’rganamiz: birinchisi – sanoat iqtisodiyoti; ikkinchisi – qurilish iqtisodiyoti. Industrial jamiyat – bu jamiyatning shunday turi bo’lib, unda ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotda tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlash, hamda sanoat katta qiymat ulushiga egadir 1 . Industrial jamiyat sanoat inqilobi natijasida yuzaga keladi. Industrial taraqqiyot ko’proq zavod va fabrikalarni ochish va ishga tushurishga harakat qilish bilan tavsiflanadi. Mamlakatda “fabrika ishlab chiqarishi”ni kengayib borishi uchun davlat ekologik standartlarga amal qilinishiga e’tiborsiz bo’ladi. Sanoat korxonalari – asosan energiya sig’imi yuqori va o’z faoliyati uchun katta moddiy xarajatlarni talab etadi. Buning natijasida atmosferaga zararli chiqindilar chiqarilishi va suv havzalarini ifloslanishi yuzaga keladi. Yomon ekologik holat – industrial iqtisodiy modelning asosiy hosilasi hisoblanadi. Industrial sivilizatsiyani vujudga kelishi sanoatda va boshqa tarmoqlarda yirik mashina ishlab chiqarilishini yaratilishi bilan bog’liq murakkab jarayondir 2 . Bunda jami ishlab chiqarish hajminining asosiy ulushi sanoatga to’g’ri keladi. Shahar aholisining ulushi ortib boradi. Mamlakat eksportida sanoat mahsulotlarining salmog’i ko’p bo’lsa, importda qishloq xo’jalik mahsulotlari va xom ashyo ulushi ko’p bo’ladi. Industrial iqtisodiyotning o’ziga xos belgilari - mehnat unumdorligining yuqoriligi va ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini yuqoriligi hisoblanadi. 1 http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/940018 2 http://gigabaza.ru/doc/789-p3.html

2. Fanning predmeti va boshqa fanlar bilan bog’liqligi Ishlab chiqarish va bozorni oqilona tashkil etish, ularning samaradorligini, natijaliligini oshirmoq uchun jamiyatning umumiy iqtisodiy qonunlarini bilish, xo’jalikka rahbarlik qilishning ilmiy asoslarini chuqur egallash zarur. Iqtisodiyot sohasida ro’y berayotgan barcha voqeliklardan xabardor bo’lish, ularning mohiyati va ahamiyatini to’g’ri tushunish, iqtisodiy muammolarni oqilona hal etish korxonalar, firmalar, tarmoqlar va komplekslar oldida turgan vazifalarni o’z vaqtida amalga oshirish uchun iqtisodiy bilimlar bilan qurollanmoq, ularni chuqur egallamoq kerak. Bunday bilimlarni bizga iqtisodiy fanlar tizimi o’rgatadi (1-sxema). Iqtisodiy fanlarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi – Umumiqtisodiy fanlar , ya’ni iqtisodni yaxlit o’rganuvchi fanlar. Ikkinchi – Xususiy iqtisodiy fanlar, ya’ni iqtisodning u yoki bu sohasini, yoxud korxona (firma) iqtisodini o’rganuvchi fanlar. Birinchi guruhga eng avvalo “Iqtisodiy nazariya“ fani kiradi. Uning o’zi o’z nomi bilan boshqa fanlardan ajralib turadi va umum iqtisodga nazariy jihatdan yondoshadi, unga xos qonun va qoidalarni o’rganadi. Iqtisodiyot nazariyasi – insonlarning ishlab chiqarish munosabatlarini ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan o’zaro alohida o’rganuvchi fandir. Bu fan kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni boshqarish qonunlarini, shuningdek, ulardan amaliy faoliyatda foydalanish yo’llarini o’rganadi. Lekin iqtisodiy nazariya iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va tarmoqlararo komplekslarida iqtisodiy qonunlarning namoyon bo’lish, ro’y berish shakllarini va xususiyatlarini o’rganmaydi. Bu bilan aniq iqtisodiy fanlar shug’ullanadi. Ana shunday fanlardan biri “Industrial iqtisodiyot” fani hisoblanadi. Bu fan jamiyatning iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalari sanoat va uning tarmoqlari, hamda qurilish sohasida namoyon bo’lishini, ro’y berishini, tuzilmaviy o’zgarishlarning “falsafasini“, boshqarishning ilmiy asoslarini, rejalashtirish va prognozlashning metodologiyasi va metodikasini, fan-texnika taraqqiyotining asosiy yo’nalishlari, sanoat

resurslarining mohiyati, ahamiyati va turlari hamda ulardan foydalanishni yaxshilash shart-sharoitlari va sanoat va qurilishga xos qator muammolarini o’rganadi. “Industrial iqtisodiyot” fani bir qator iqtisodiy fanlar bilan chambarchas bog’langan. Ular jumlasiga Ekonomiks, Iqtisodiy nazariya, Makro va Mikroiqtisodiyot, Statistika, ayniqsa Iqtisodiy statistika, Mehnat iqtisodi, Marketing, Menejment, Buxgalteriya hisobi va audit, Moliya-kredit va Bozor iqtisodiyoti va boshqa bir qator fanlar kiradi. “Industrial iqtisodiyot” kursi “Korxona iqtisodi“ fani bilan chambarchas bog’liqdir. Bunday bog’liqlik sanoat va uning alohida tarmoqlarining moddiy- texnika va mehnat salohiyatidan to’la-to’kis foydalanish imkoniyatlarini qidirib topish uchun mehnat jamoasiga iqtisodiy ta’sir ko’rsatishning yangidan-yangi usullarini topishda mahorat va ishning ko’zini bilishga yordam beradi. Iqtisodiy hayot jarayonlari va hodisalarini o’rganish darajasi nuqtai nazaridan, odatga ko’ra, makroiqtisod va mikroiqtisodni farqlaydilar. « Makroiqtisodiyot » fani iqtisodni bir butun sifatida qaraydi va umumiy (majmuiy) talab va taklifning, milliy daromad va yalpi milliy mahsulotning

shakllanish jarayonlarini tadqiq etadi, hukumat budjet siyosatining iqtisodiy o’sishiga, inflyatsiya va ishsizlik darajasiga ta’sirini tahlil etadi. Boshqacha aytganda, bu fan makroiqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish muammolarini o’rganadi va o’rgatadi. « Mikroiqtisodiyot » fani ishlab chiqarish tarmog’i va korxona, tovar va moliya bozorlari, banklar, turli firmalar, uy xo’jaligi kabi alohida subyektlar va tuzilmalarning fe’l–atvorini tadqiq etadi. U alohida tovarlarning ishlab chiqarish hajmi va ularga baho qanday belgilanishini, soliqlar va boshqa to’lovlarning aholi jamg’armalariga qanday ta’sir etishini o’rganadi. “ Industrial iqtisodiyot ” fani «Menejment» fani bilan ham bevosita bog’liqdir. Chunki sanoat boshqaruvining muhim muammolari menejment nazariyasi va amaliyoti asosida o’z yechimini topishi mumkin. « Menejment » fani – bu boshqaruvchiga tanlovni to’g’ri amalga oshirish va ta’sirchan qarorni qabul qilishni o’rgatuvchi fandir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo’g’inlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Bu fanning muhim muammolarini o’rganishda iqtisodiyotda texnika va texnologiya taraqqiyotining yo’llarini belgilab beradigan fanlarning xulosalaridan ham keng foydalanish g’oyat zarurdir. Shunday qilib “Industrial iqtisodiyot” fanining predmeti deganda jamiyatning obyektiv iqtisodiy qonunlari va zaruriy qoidalarining shu sohada namoyon bo’lish shakllarini, sanoat mahsuloti ishlab chiqarish jarayonida jonli va buyumlashgan mehnatning eng optimal xarajatlari asosida eng yaxshi natijalarga erishishni ta’minlab beradigan shart-sharoitlar va omillarni o’rganish tushuniladi. 3. Fanni o’rganish metodologiyasi va usullari Ilm-fan metodologiyasi deyilganda, uni bilish va o’rganish faoliyatining shakllari va usullari majmuasi tushuniladi. Shu fan bo’yicha masalani o’rtaga tashlash, tadqiqot mavzusi va ilmiy nazariyani shakllantirish, shuningdek, aniqlangan natijaning haqiqiy-ligi, ya’ni o’rganilayotgan obyektga muvofiqligi

jihatidan tekshirish metodologiyasini qo’llashning eng muhim tomoni hisoblanadi. Demak, metodologiya – bu tadqiqot yoki bilish, anglash yo’li, voqelikni amaliy va nazariy o’zlashtirish usullari majmuasidir. “Industrial iqtisodiyot” fanining nazariy, metodologik asosini sanoatning vujudga kelishi va rivojlanish muammolari bo’yicha hozirgi nazariya, o’zbek va xorijiy mamlakatlar iqtisodchilarining ilmiy asarlari, O’zbekiston Respublikasining qonun-qoidalari, Respublika Prezidenti-ning farmon va qarorlari tashkil etadi. Iqtisodiyotning yetakchi sohalari bo’lgan sanoat va qurilishda ro’y beradigan barcha hodisa va o’zgarishlarni tadqiq etish anchagina murakkab jarayondir. U jonli mushohadadan abstrakt tafakkurga va undan amaliyotga, ya’ni – haqiqatni bilishning, obyektiv reallikni tan olishning dialektik yo’lidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday uslubiy yondashish sanoat, qurilish, uning tarmoqlari va tarmoqchalari hamda korxonalarida ro’y beradigan hodisalar, voqeliklar va iqtisodiy jarayonlarning o’zaro bog’liqligini, ularning uzluksiz harakati, taraqqiyot va o’zgarishi, miqdor ko’rsatkichdan sifat ko’rsatkichga o’tishi, vaqt va fazoda rivojlanishini anglab olishga yordam beradi. Dialektika usuli muammolar o’rganilayotgan omillar, shartsharoitlarning namoyon bo’lishi va yuz berishi, ziddiyatlarga, qaramaqarshiliklarga boy ekanligini inobatga olishni taqozo etadi. “Industrial iqtisodiyot” fani va ilmining barcha muammolarini o’rganishda unga tarixiy yondashish kerak. Ayniqsa gumanitar fanlar masalasida eng ishonarli narsa – bu asosiy tarixiy bog’lanishni unutmaslikdir. Har bir masalaga tarixdagi ma’lum hodisa qanday paydo bo’lganligi, bu hodisa o’z rivojlanishida qanday bosqichlardan o’tganligi nuqtai nazaridan qarab ana shu rivojlanish, taraqqiyot qanday ro’y berganligiga e’tibor qaratish zarur. “Industrial iqtisodiyot” fanining eng muhim muammolarini o’rganishda quyidagi bir qator aniq usullardan foydalaniladi. Bular jumlasiga mushohada, abstrakt tafakkur, induksiya va deduksiya, analiz va sintez, monografik usul, statistik usullar (sifat va miqdor, indeks, guruhlash, balanslik va u bilan bog’liq

bo’lgan normativ usul, ehtimollar), iqtisodiy matematik modellashtirish, optimallashtirish, muvozanatni aniqlash, “aqliy hujum», tajribaviy usullar kiradi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish tufayli sanoat taraqqiyotiga munosabat butunlay o’zgardi, ya’ni tuzilmaviy o’zgarishlarning ahamiyati hamda rahbarlik qilishning iqtisodiy va ma’naviy, psixologik roli sezilarli darajada oshdi. Shu sababli sanoat ishlab chiqarishning taraqqiyot tendensiyasini, rivojlangan davrning o’ziga xos, o’ziga mosligini hisobga olgan holda u yoki bu omillar, shart-sharoitlar ahamiyatini va rolini dinamikada hisobga olish kerak bo’ladi. “Industrial iqtisodiyot” fanining barcha masalalarini yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator usullar yordamida o’rganish, tahlil qilish bu fanni o’rganuvchilarning va uning muammolari yechimini hal etuvchilarning bilish va ilmiy salohiyatini kuchaytiradi, aqliy zakovatini boyitadi. 4. Fanning zamonaviy shart-sharoitga xos vazifalari Har qanday fan kabi “Industrial iqtisodiyot” fani ham eng avvalo, bilish vazifasini bajaradi. Uning asosiy vazifasi talabani sanoat va qurilish sohasiga taalluqli iqtisodiy bilim va ko’nikma bilan qurollantirishdan iboratdir. Bu fan, birinchidan, iqtisodiyotning sanoat va qurilish sohalaridagi sirasrorlarini bilib olishga; ikkinchidan, bu tarmoq iqtisodiyotida qo’llaniladigan barcha iqtisodiy tushunchalarni tavsiflashga, ular real iqtisodiy voqelikning ilmiy in’ikosi, ifoda etilishi ekanligini bilib olishga yordam beradi; uchinchidan, ishlab chiqarish san’atini egallash bo’yicha bilim va ko’nikma beradi. Demak, “Industrial iqtisodiyot” ning bilish, nazariy vazifalari bilan uning amaliy vazifalari ham mavjuddir. Shu tufayli har bir iqtisodchi mavjud iqtisodiy ko’rsatkichlar-ning mohiyati va ahamiyatini yaxshi tushunishi, ularni to’g’ri hisoblash va aniqlashni bilishi, ular dinamikasidan tegishli xulosa chiqarishi kerak bo’ladi. Har qanday bilim ham, hatto jamiyat hayotining chuqur negizlariga kirib boruvchi ilm ham o’z-o’zidan qimmatli bo’lmay, balki harakat uchun qo’llanma bo’lib, jamiyatni tubdan o’zgartirishning amaliy maqsadlariga xizmat qilganligi uchun qimmatlidir. Shu sababli “Industrial iqtisodiyot” ham fundamental fanlar

qatoridan o’rin olib, iqtisodiy taraqqiyotning muhim qonun-qoidalaridan sanoat va qurilish sohalarida foydalanish yo’llarini ko’rsatib beradi. “Industrial iqtisodiyot” fanining muhim vazifalaridan biri – bu metodologik vazifadir. “Industrial iqtisodiyot” iqtisodiy fanlar majmuida alohida o’rin egallaydi, chunki barcha iqtisodiy metodologik masalalarning ilmiy va amaliy talqini, eng avvalo, sanoat va qurilish sohalarida amalga oshiriladi. Bilimning turli tarmoqlari chegarasida tutashgan bir qator fanlar, xususan, mikro va makroiqtisodiyot, marketing va menejment, statistika nazariyasi, buxgalteriya hisobi va audit, moliya va kredit fanlari industrial iqtisodiyot bilan chambarchas bog’liq. Bu fanlar tadqiqot yoki bilish, anglash yo’lini shakllantirish jarayonida “Industrial iqtisodiyot” fanining tajribasiga suyanadi va tarixiy nuqtai nazardan yondashadi. Bu fanning vazifalari Respublikada amalga oshirilayotgan ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotning obyektiv sharoitlari, O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlari va amalga oshirila-yotgan islohotlarning mohiyati, ahamiyati va mazmuni bilan belgila-nadi. Ulardan eng muhimlari quyidagilardan iborat 3 : • mustaqil va qudratli davlat iqtisodiy siyosatining maqsadi va mohiyatini tushungan holda sanoat ishlab chiqarishi hamda uning bo’g’inlarida bu siyosatni amalga oshirishning yo’l-yo’riqlarini to’la anglash; • sanoat ishlab chiqarishining va qurilishning holati va rivojlanish xususiyatlarini o’rganish, tahlil etish va uning istiqbolini belgilashni fikrlash; • sanoat ishlab chiqarishi va qurilishni tashkil etish, boshqarish, samaradorligini oshirishning ilmiy va amaliy asoslarini aniqlash bo’yicha bilim va ko’nikma berish; • sanoat va qurilish resurslari, ishlab chiqarish fondlari va quvvatlaridan unumli, samarali foydalanish; • fan-texnika taraqqiyotining iqtisodiy ahamiyati va mohiyatini tahlil etish, sanoat mahsulotlarining sifati va uning raqobatbar-doshligini ta’minlash, 3 Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.15.

ishlab chiqarishning foydaliligini oshirishga yordam beradigan bilim va ko’nikma berish. Shu bilan birga ushbu fanning vazifasi sanoat sohasida tashqi iqtisodiy faoliyatning mohiyatini, ahamiyati va mazmuni hamda sanoat ishlab chiqarish va qurilish bo’yicha o’zaro hamkorlik va iqtisodiy integratsiyaning rolini tushuntirib berishdan ham iborat. Fanning yana bir vazifasi – bu sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlar tizimi, mahsulot tannarxi, narxlarning shakllanishi, rentabellik, sanoat va qurilishni moliyalash va kreditlash masalalari to’g’risidagi bilim va ko’nikmalar bilan o’quvchilarni qurollantirishdir.

Qisqacha xulosalar 1. “Industrial iqtisodiyot» kursi iqtisodiyot fanining muhim qismi, bilim va ko’nikma beruvchi fan hisoblanadi. U sanoat ishlab chiqarishi va iqtisodiyotning boshqa sohalari uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. 2. “Industrial iqtisodiyot» fan sifatida tasvirlash, tushuntirish va kelajakka tegishli voqeliklarni bashorot qilishni ta’minlaydigan nazariya va metodoligiyani qo’llashga asoslanadi. 3. “Industrial iqtisodiyot» ilmiy kurs sifatida umum iqtisodiy qonunlarni chuqurlashtiradi, aniqlashtiradi va xususiy hamda o’ziga xos qonuniyatlarni shakllantiradi. U bu qonuniyatlar, shuningdek, fundamental qoidalarni sanoat tarmoqlarining ba’zi bir tipik guruhlariga muvofiq tarzda o’rganadi. 4. “Industrial iqtisodiyot» talabalarni ma’lum tarmoqning korxona (firma)larida sodir bo’ladigan voqealarni rejalashtirish, bashoratlash, tahlil etish, hisob va hisobot ishlarini yuritish bo’yicha zarur bo’lgan bilimlar bilan qurollantiradi. 5. “Industrial iqtisodiyot» ilmiy kurs sifatida mamlakat ichida va xorijda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlarni bilishga imkon beradi.

O’z-o’zini nazorat qilishga oid savollar 1. “Industrial iqtisodiyot» fani nima uchun o’qitiladi? 2. Bu fanning obyekti deganda nimalarni tushunasiz? 3. Ushbu fan yordami bilan qanday qonunlar va qonuniyatlar o’rganiladi? 4. Ushbu kursni o’rganishda qanday usullardan foydalaniladi? 5. “Industrial iqtisodiyot» fani qanday fanlar bilan chambarchas bog’liq? 6. Jamiyatni demokratlashtirish va ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ushbu fan oldiga qanday vazifalar qo’yilgan?

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 07.02.2017 йилдаги ПФ-4947-сон Фармони 2. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. –Т.: Ўзбекистон, 2017. 488-б. 3. Мирзиёев Ш.М.Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлисга мурожаатномиси. // Халқ сўзи. 2017 йил 23 декабрь. 4. Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – 220 бет. 5. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т.: «Давлат илмий нашриёти», 2000. – 288 бет 6. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти .– Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 1998. – 240 бет. 7. Гаибназарова З.Т. Инновацион инвестициялаштириш самарадорлигини ошириш.- Т.: ТошДТУ, 2013.-124 б. 8. Ўзбекистонда меҳнат ва бандлик. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет. 9. Ўзбекистон Саноати. Статистик тўплам. Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитаси. Тошкент 2016. 144 бет.

Похожие

Makroiqtisodiyot faniga kirish

«Turizm - nazariya va amaliyot» faniga kirish

Korporativ boshqaruv jarayonlarini iqtisodiy matematik modellashtirish faniga kirish

Xufyona iqtisodiyot

Iqtisodiyot asoslari