Iqtisodiyot asoslari

Iqtisodiyot asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57 KB

Iqtisodiyot asoslari Reja: 1. Ehtiyojlar 2. Iqtisodiy faoliyat 3. Iqtisodiy resurslar

Ehtiyojlar Kishilar azal-azaldan iqtisodiyot bilan shug‘ullanib kelishgan,chunki bu ular hayotining asosi bo‘lgan. Kishilar yashashi uchun ularning tirikchilik ehtiyoji qondirilishi zarur bo‘lgan va bunga iqtisodiyot vositasida erishganlar. Kishilarning yashashi va inson sifatida kamol topishi uchun nimaiki zarur bo‘lsa, shu ularning ehtiyojini tashkil etadi. Ehtiyojlar moddiy va nomoddiy bo‘ladi. Moddiy ehtiyoj – bu oziq-ovqat, kiyim-kechak, turarjoy, transport vositalari, yoqilg‘i, elektroenergiya, turli kommunal xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojdir. Bu birlamchi ehtiyoj, chunki bu tirikchilik uchun eng zarur bo‘lgan ehtiyojdir. Nomoddiy ehtiyoj bu turli xizmatlarga, ya’ni ta’lim, tibbiyot, jismoniy tarbiya, sport, dam olish, sayohat, madaniy va boshqa xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojdir. Kishilarning ehtiyojlari bir xil emas. Ularning tabaqalanishi kishilarning yoshi, jinsi, salomatligi, kasb-kori, dini, urf-odatlari, qayerda yashashi kabilarga bog‘liqdir. Ehtiyojlarning yuksalish qonuni mavjuddirki, unga binoan har qanday jamiyatda kishilarning ehtiyoji to‘xtovsiz o‘sib boradi, ularning tarkibi yangilanib turadi. Eski ehtiyojlar o‘rniga yangisi keladi, saqlanib qolgan ehtiyojlar takomillashib, ularda sifatli o‘zgarishlar yuz beradi. Masalan, kiyinish ehtiyoji azaliy, lekin bu o‘zgarib boradi, shu sababli 100 yil avvalgi kiyinish ehtiyoji bilan hozirgi ehtiyoj tubdan farqlanadi. Iqtisodiy faoliyat Ehtiyojlar to’xtovsiz o‘sib va yangilanib borganidan kishilar doimo iqtisodiyot bilan band bo’lishlari talab qilinadi. Iqtisodiyot – bu kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyatdir.

Iqtisodiy faoliyatga ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol kiradi. Agar ishlab chiqarish iqtisodiyotning boshlanishi bo‘lsa, iste’mol uning yakunlanishidir. Ishlab chiqarish mehnat vositasida hayotiy ne’matlarning yaratilishidir. Mehnat esa kishilarning kuch-quvvati va aql-idrokini aniq maqsad yo‘lida va foydali sarflanishi bo‘ladi. Mehnatsiz hech narsa yaratilmaydi. Ishlab chiqarish yuz berganda kishilar mehnati turli-tuman hayotiy ne’matlarni yaratadi, bular moddiy va nomoddiy ne’matlardan iborat bo‘ladi. Moddiy ne’matlar oziq- ovqat, kiyim-kechak, turarjoy, xom ashyo, yoqilg‘i, mashina-uskunalar bo‘lib, ularning aniq moddiy shakli bor, ularni ko‘z bilan ko‘rish, qo‘l bilan ushlash mumkin. Nomoddiy ne’matlar – turli xizmatlar, ularning shakli, rangi, katta- kichikligini farqlab bo’lmaydi. O‘qituvchi, shifokor, artist, militsiya xodimi, sud, sportchi xizmatini bunga misol qilib olish mumkin. Agar mahsulotlar oldin yaratilib, so‘ng iste’mol etilsa, xizmatlar yaratilgan chog‘ning o‘zida iste’mol etiladi, ularni jamg‘arib bo‘lmaydi. Ne’matlarning turiga qarab ishlab chiqarish ikki turga ajraladi: bular moddiy (sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish va b.) va nomoddiy (ta’lim, tibbiyot, madaniyat sohasi) ishlab chiqarishdir. Moddiy ishlab chiqarish industrial (sanoat, qurilish, transport, aloqa va h. k.) va agrar (qishloq xo‘jaligi) sektoridan iborat bo‘ladi. Nomoddiy ishlab chiqarish servis (xizmat ko‘rsatish) sektorini hosil etadi. Iqtisodiyot rivojlangan sari servis sektorining ahamiyati oshib boradi. Mehnat mahsuli qanday bo‘lishiga qarab natural va tovar ishlab chiqarish farqlanadi. Agar mahsulotlar ishlab chiqaruvchining o‘z iste’molini qondirishga qaratilsa, bu natural ishlab chiqarish bo‘ladi. Agar mahsulotlar bozorda sotish uchun yaratilsa, tovar ishlab chiqarish yuz beradi. Hozirgi bozor iqtisodiyotiga tovar ishlab chiqarish xosdir. Т ovar ishlab chiqarish bor yerda pul amal qiladi. Iqtisodiyotda mehnat taqsimoti deganqonun borki, unga ko‘ra mehnat turlari uzluksiz ko‘payib boradi, mehnat ixtisoslashadi. Shunday sharoitda kishilar o‘ziga kerak barcha narsalarni o‘zlari yaratavermaydilar. Shu sababli ular mahsulotni tovar sifatida boshqa tovarlarga ayirboshlashadi. Ayir-boshlash ehtiyojlarni qondirish shartiga aylanadi. Ayirboshlash ikki usulda yuz beradi:

Barter. Bunda bir mahsulot boshqasiga ma’lum miqdoriy nisbatda ayirboshlanadi, bu yerda pul ishtirok etmaydi. Barter pul bo’lmaganda yoki u o‘ta qadrsizlanganda yuz beradi, chunki unga ishonch yo‘qoladi; Т ovar ayirboshlash . Bu bir mahsulotni – tovarni boshqasiga pul vositasida ayirboshlashni bildiradi. Bunda, ya’ni oldi-sotdi paydo bo‘ladi. Bozor iqtisodiyotiga tovar ayirboshlash xos bo‘ladi. Bu yerda pul keng ko’lamda amal qiladi, chunki uni tovar ishlab chiqarish taqozo etadi. Pul ayirboshlashga xizmat qilish bilan cheklanmaydi. U sarf-xarajatlar va daromadlarning hisob-kitobini yuritishda qo‘llaniladi, qarz olish va qarz berishda ishlatiladi, jamg‘arish vositasi sifatida boylik to’plashga qaratiladi. Yaratilgan ne’matlar iste’mol etilishidan oldin taqsimlanadi. Т aqsimot – bu mahsulot va xizmatlarning ehtiyojlarni qondirish yo‘lida turli qismlarga ajratilishidir. U yuz berganda yaratilgan ne’matlar ikki qismga ajratiladi: 1. Iste’mol fondi – kishilarning tirikchiligini ta’minlovchi qism. 2. Jamg’arish fondi – bu ishlab chiqarishni rivojlantirish va jamiyatning boyligini oshirishga yuboriladigan qism. Iste’mol yaratilgan mahsulot va xizmatlarning ehtiyojlarni qondirish uchun sarflanishini bildiradi. U ikki xil bo‘ladi: kishilarning shaxsiy iste’moli va ishlab chiqarish iste’moli. Shaxsiy iste’molga iste’mol mollari (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turarjoy, turli xizmatlar) yuboriladi. Ishlab chiqarish iste’moliga mashina-uskunalar, qurilmalar, xomashyo va yoqilg‘i kabilar sarflanadi. Aholi iste’moli shaklan yakka tartibdagi – oilaviy iste’mol va birgalikdagi jamoaviy iste’moldan (bog‘chalar, maktablar, universitetlar, kasalxonalar, sanatoriyalar, obodonchilik kabi xizmatlar iste’molidan) iborat bo‘ladi. Ishlab chiqarish iqtisodiyotning bosh va yetakchi nuqtasi bo‘lsa, iste’mol uning intihosi bo‘lib, unga yakun yasaydi. Shunday harakat doimo takrorlanib turadi, chunki iste’mol etmay turib yashab bo‘lmaydi, ishlab chiqarmay turib esa iste’mol qilib bo‘lmaydi. Shu bois iqtisodiy faoliyat doimo va to‘xtovsiz yuz berishi talab qilinadi.Ishlab chiqarishning qaytadan yuz berib, yangilanib turishi takror ishlab chiqarish bo‘lib, bu iqtisodiyotdagi aylanma harakatni bildiradi. Ehtiyojlar to‘xtovsiz yuksalib borganidan ularni qondirish uchun ishlab

chiqarish kengaytirilgan holda takrorlanishi lozim, ya’ni uning hajmi doimo o‘sib borishi kerak, bu esa iqtisodiy o‘sishni bildiradi.

Iqtisodiy resurslar Iqtisodiy faoliyat uchun nimaiki zarur bo‘lsa, ular iqtisodiy resurslar hisoblanadi. Resurslar moddiy va insoniy (mehnat) resurslaridan iborat. Moddiy resurslar moddiy ashyoviy shakldagi resurslar bo‘lib, ular ikki xil bo‘ladi: a) Т abiiy resurslarni tabiat insonga in’om etgan bo‘lib, yer, suv osti va yer usti boyliklari, ob-havodan iborat. Yer qa’ridagi boyliklarni qaytadan yaratib bo‘lmaydi. Masalan, yangidan yer maydonini, yer ostidagi neft, gaz va turli ma’danlarni yaratib bo‘lmaydi. Biroq tuproq hosildorligini oshirish, yerdagi dov- daraxtlar va boshqa o‘simliklarni yangidan yaratish, ya’ni ekib, parvarish qilish mumkin. Т abiiy resurslar eng noyob va qimmatbaho resurslar hisoblanadi. b) Inson o‘z qo‘li bilan mehnat qurollari, mashina-uskuna, bino –inshoot kabi moddiy resurslarni yarata oladi. Shu sababli insonlar yaratiluvchi resurslar hosil etadi. Mehnat resursi iqtisodiyot uchun eng muhim va eng asosiy resurs hisoblanadi. Kishilar, aqliy va jismoniy ishlash qobiliyati ish kuchi deb yuritiladi. Resurslar ishlab chiqarishga kirib kelgach, uning omillariga aylanadi, bular – yer, mehnat, kapital, tadbirkorlik qobiliyati va axborotdir. Iqtisodiyotning azaliy va asosiy ziddiyati mavjud bo‘lib, bu ehtiyojlarning cheksizligi va resurslarning cheklanganligi o‘rtasidagi ziddiyatdir. Odam ko’p narsani xohlaydi, biroq buning uchun ularga har doim resurslar, ayniqsa tabiiy resurslar yetishmay kelgan. Bu hozirda ham kuzatiladi. Bu ziddiyat muqobil iqtisodiy tanlov asosida hal etiladi. Bunda iqtisodiy faoliyatning eng maqbul turi tanlab olinadi, ya’ni mavjud resurslarni samarali ishlatish asosida ehtiyojlarni to‘laroq qondirish yo‘li tutiladi. Bu yerda resurslar sarfining birligiga ko‘proq mahsulot va xizmatlar olinadi, ya’ni mehnat unumdorligi oshiriladi, bu esa kam sarflagan holda ko‘p ishlab chiqarishni bildiradi. Mehnat unumdorligi ishlab chiqarishning texnikaviy darajasiga, ishlovchilarning bilimi va kasbiy mahoratiga, ishlab chiqarishning tabiiy sharoitiga va, nihoyat, kishilar mehnatini naqadar rag‘batlantirilishiga bog‘liq bo‘ladi. Mehnat unumdorligi yuqori yerda ne’matlar mo’l-ko’l bo‘lib,

kishilar farovon yashaydilar. Bozor iqtisodiyotining tub belgilari Iqtisodiy faoliyat ma’lum tizim doirasida kechadi. Bir tizimning boshqasidan afzalligi ularni iqtisodiyotga xos asosiy ziddiyatni naqadar samarali hal eta olishini bildiradi. Iqtisodiy-ijtimoiy tizim – bu iqtisodiy rivojlanishning umumiy shart-sharoiti hisoblanadi. Т izimlar 3 turga ajratiladi: 1. An’anaviy. 2. Bozor tizimi. 3. Rejali. Hozirgi iqtisodiyot bozor tizimi doirasida kechadi. Bozor iqtisodiyotini bir so‘z bilan ta’riflash qiyin, uning asosiy belgilari quyidagi yaxlitlikda uni tavsiflaydi: 1. Yuksak texnika, texnologiya va shunga mos malakali ish kuchi hamda boshqarishning ilg‘or usullarining qo‘llanilishi. 2. Xilma-xil mulkchilik va bunda xususiy mulkchilikning ustuvor bo‘lishi. 3. Т ovar-pul munosabatlarining hukmronligi, barcha mahsulot va xizmatlarning tovar shakliga kirishi, pul iqtisodiy aloqalarning asosiy vositasiga aylanishi. 4. Iqtisodiy liberalizmning mavjudligi – mulkchilik shakllari, faoliyat turlarining erkin tanlanishi, daromad topish va uni sarflash, iste’molning erkin bo‘lishi, erkin bozor narxlarining amal qilishi, xullas, belgilangan tartib va qoidalar doirasida insonga iqtisodiy erkinlik berilishi. 5. Iqtisodiyot barcha subyektlari (ishtirokchilari) manfaatlarini yuzaga chiqarish uchun sharoit mavjudligi. O‘z ishidan naf ko‘rish iqtisodiyotning universal (hammabop) tamoyiliga aylanishi. 6. Raqobatning mavjudligi, uning iqtisodiyotni harakatlantiruvchi kuchga aylanishi. 7. Bozor uchun ishlab chiqarishning ustuvor bo‘lishi, tovarlar defitsitining bo‘lmasligi.

8. Iqtisodiyotning ochiqligi, ya’ni tovarlar, resurslar va pulning harakati uchun to‘siqlarning bo‘lmasligi. 9. Iqtisodiyotning aniq ijtimoiy mo‘ljalga ega bo‘lishi, ya’ni inson farovonligiga qaratilishi. 10. Iqtisodiyotda davlatning faol ishtirok etishi, uni tartiblab turishi. Aytilgan belgilar mujassam yerda bozor iqtisodiyoti mavjud, deb aytish mumkin.

Bozor iqtisodiyoti so‘zsiz afzalliklarga ega bo‘lganidan, u umum-bashariy iqtisodiyotga aylandi. Unga so‘ngilar qatorida MDH mamlakatlari, jumladan, O‘zbekiston ham o‘tmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning «O‘zbek modeli» Karimov ishlab chiqqan 5 tamoyilga asoslanadi: 1. Iqtisodiyotning ustuvorligini ta’minlash. 2. Davlatning bosh islohotchi bo‘lishi. 3. Qonunlar va ularga rioya etishning ustuvorligini ta’minlash. 4. Faol ijtimoiy siyosat yurgizish. 5. Bozor iqtisodiyotiga sekin-asta, ijtimoiy larzalarsiz va bosqichma-bosqich o’tish. Shu tamoyillarga asoslanib va izchil tarzda o‘tkazilgan islohotlar natijasida O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga asos solindi, bozor qonunlari amal qila boshladi.

Похожие

Xufyona iqtisodiyot

Iqtisodiyot deganda nimani tushunamiz

Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmyeti va bosh masalasi

Biznes asoslari

Operatsion audit asoslari