Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari - Экономика - Рефераты

Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari

Загружено в:

29.08.2023

Скачано:

0

Размер:

85.974609375 KB

Mavzu: Iqtisodiy xarajatlar, uning tarkibi va turlari Reja: Kirish 1. Iqtisodiy harajatlar va ularning turlari 2. Iqtisodiy harajatlar va foyda 3. Iqtisodiy harajatlar haqida turli yondashuvlar 4. Iqtisodiy harajatlarini kamaytirish yo’llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

Kirish Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev takidlab o’tganidek,: “ Tadbirkorlik faoliyati erkinligi, xususiy mulk daxlsixligini yanada kengroq ta’minlash –oldimizda turgan muhum vazifadir. Bu borada yirik ishlab chiqarish korxonalar bilan birga , turizm, kichik beznes, oilaviy tadbirkorlik, dehqon va tomorqa xo’jaliklarini, hunarmandchilikni va kasanachilikni rivojlantirishga alohida ahamiyat qaratamiz’’ 1 Iqtisodiy xarajatlar - safarbarlik manba bog’liq ayrim xarajatlar hisoblanadi. ikkinchisi moddiy tovar va xizmatlar yaratish uchun zarur. xarajatlar tabiatini tavsiflovchi ikki asosiy nuqtalari bor. Barcha har bir resursni birinchi qo’llash cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarish ishlatiladigan har bir turi, ariza kamida ikki muqobil tadbirlari bor. Uchrashishi kerak ehtiyojlari mavjud xilma-xillik nuqtai nazardan, bu resurslarni yo’qligini yaratadi. Bu aslida bir muammo emaas tanlash. Iqtisodiy muqobil mahsulotlar ishlab chiqarish rad tufayli xarajatlar. resurslarni jalb qilish bilan bog’liq barcha xarajatlar, muqobil sifatida qabul qilinadi (yollash). Boshqa so’zlar bilan aytganda, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan har bir resurs miqdori, bu ishlab chiqarish omil amalga oshirish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni eng yaxshi qiymati muvofiq tashkil etiladi. Biznes nuqtai nazaridan iqtisodiy xarajatlar yetkazib beruvchi tomonidan amalga oshiriladi o’sha to’lovlar, bo’lgan kirishlar sanoatida bunday muqobil ilovalar qochirish uchun. Bu to’lovlar ichki yoki tashqi bo’lishi mumkin. Shunday qilib, u pul (tashqi ochiq) va yashirin (ichki ko’rib chiqilishi mumkin libos) xarajatlar. Tashqi xarajatlar emas kompaniyasi hamraisi egalari bo’lgan resurslar uchun etkazib beruvchi uchun to’lovlarni o’z ichiga oladi. Bu xarajatlar o’z ichiga oladi, masalan, ish haqi, shunday qilib, uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladi va materiallar, xomashyo, energiya, butlovchi buyumlar, uchun to’lov. Ichki xarajatlar tadbirkor ajralmas tarkibiy qismi bo’lgan nominal foyda bo’ladi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Davlat Mustaqilligining 27 yilligiga bag’ishlangan tantanali nutqi 2

Iqtisodiy va buxgalteriya xarajatlari-bu faqat tashqi xarajatlar amalda hisobga olinadi ta’kidlash lozim. Ular nomini ega Buxgalteriya xarajatlari. Tufayli ichki qiymati buxgalteriya ishlatiladigan emas aslida, moliyaviy Turkcha daromad o’rtasidagi farq bo’ladi Gross (daromad) va tashqi xarajatlar. Bu holda, iqtisodiy foydayalpi daromad va iqtisodiy xarajatlar o’rtasidagi farq bo’ladi. Moliyaviy daromadi qiymati ichki xarajatlar qiymati nisbatan har doim katta. Shunday qilib, ham foyda hujjatlarga ko’ra, kompaniya iqtisodiy daromad bo’lmasligi mumkin. Ba’zi vaziyatlarda, tashkilot ham zarar duchor bo’lishingiz mumkin. iqtisodiy xarajatlarni - yalpi daromad, barcha xarajatlarni qamrab olmaydi, bu vaziyat sodir bo’ladi Kurs ishining obyekti : Iqtisodiy xarajatlar uning tarkibi va turlari. Kurs ishining maqsadi: Iqtisodiy xarajatlar uning tarkibi va turlarini o’rganish Kurs ishining vazifasi : - Iqtisodiy xarajatlar mohiyatini o’rganish; - Iqtisodiy xarajatlar tarkibini o’rganish; - Iqtisodiy xarajatlar turlarini o’rganish; - Iqtisodiy xarajatlar davlat tomonidan tartibga solinishini o’rganish; - Iqtisodiy xarajatlarning bozor muhitiga ta’sirini o’rganish; Kurs ishining tuzilishi ; kirish, asosiy qism( 4 ta reja ), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 1.Iqtisodiy harajatlar va ularning turlari Mutaxassislar xarajatlarga turli nuqtai nazardan turlicha qaraydilar. Buxgalterlar firmalarni faoliyatiga aktiv va passiv nuqtai nazardan baxo berib firmaning faoliyatni baxolaydi. Iqtisodchi va raxbarlar esa firmalarning kelajagi bilan qiziqqan holda xarajatlarga ishlab chiqarishni samaradorligini uzluksiz olib borish nuqtai nazaridan qaraydi xarajatlar turlicha bo’ladi. Xaqiqiy xarajatlar, maxsulot ishlab chiqarish qilingan barcha xarajatlar kiradi. Masalan: ish xaqi, amortizasiya xarajatlari va boshqalar. 3

Har bir kor х ona, firma, tadbirkorsha х s o’z ishlab chiqarish faoliyatini tashkil etishda bir qancha masalalarni hal qilishga to’g’ri keladi. Jumladan, qancha xom- ashyo sotib olish kerak, qancha ishchi yollash lozim, qancha ishlab chiqarish vositalari lozim va h.z. Mana shunga o’ х shash masalalarni 3 guru х ga taqsim etish mumkin. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlari asosida qanday qilib ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin? Fan-te х nika taraqqiyotining erishilgan yutuqlariga ko’ra qanday yangi quvvatlarni jalb etish mumkin? Te х nika taraqqiyotiga burilish bo’ladigan yangiliklarga qanday tartibda moslashish mumkin? Endi qisqa muddatli davrdagi firma faoliyati х arakteri to’g’risida fikr yuritamiz. Eng avvalo х arajatlar to’g’risida quyidagi tushunchalarni bilishimiz kerak: Umumiy х arajatlar (TC) – bu firmaning ma’lum turdagi mahsulotini ishlab chiqarish uchun qilingan jami х arajatidan iborat. Umumiy х arajatlar ikki qismdan iborat: -umumiy doimiy х arajat (TFC) -umumiy o’zgaruvchan х arajatlar (TUC) Ishlab chiqarish xajmining o’zgarishiga (qisqarish yoki ortishi) bog’lik bo’lmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga bog’liq bo’lmaydi, uning o’sishiga xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar qanday, xatto nolinchi xajmida xam mavjud bo’ladi. Bunga korxonaning to’lov majburiyatlari (zayomlar bo’yicha foiz va boshqa), soliqlar, amortizatsiya ajratmalari, ijara xaqi, qo’riqlash xizmatiga to’lov, uskunalarga xizmat ko’rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoishi va shu kabilar kiradi. Doimiy xarajat- Bular shunday xarajatlarki, ularning miqdori ishlab chiqarishning oz yoki ko’p bo’lishiga qarab o’zgarmaydi, balki qanday bo’lsa, shundayligicha qolaveradi. Masalan: tikuvchilik firmasi binoni 1mln so’mga ijaraga oldi. Bankdan 5mln so’m qarz ko’tarib yiliga 1,0mln so’m foiz to’laydi, 4

hisobchini ishga olib oyiga 75 ming so’m, yiliga esa 900 ming so’m ish xaqi to’laydi. Bu xarajatlar jami 2,9mln so’mni ( 1.0+1.0+0.9=2.9 ) tashkil etadi. Firma 100 ta yoki 500 ta ko’ylak tikmasin, baribir shu 2.9 mln so’m xarajatni qilishi shart. Doimiy xarajatlarga odatda amortizatsiya ajratmasi, doimiy ishga olinganlarning maoshi, ijara xaqi, korxona mulkini sug’urtalash puli, bankga beriladigan foiz kabilar kiradi. O’zgaruvchi xarajatlar- ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. O’zgaruvchi xarajatlar -ishlab chiqariladigan tovar miqdorini oshishiga yoki kamayishiga ta’sir qiladi va ishlab chiqarish xajmi o’zgarishiga bog’liklikda o’zgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilg’i-transport xizmati, ishchilar ish xaqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlar ni tashkil qiladi. Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 4-chizma orqali ko’rishimiz mumkin. 1-chizma. Doimiy, o’zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri 2 . Umumiy doimiy х arajatlar mahsulot hajmini ko’payishi yoki kamayishiga qarab o’zgarmaydi. 2 . Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2020 5

Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha o’zgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalanadi. O’rtacha х arajat (AC) - firmaning mahsulot birligiga to’g’ri kelgan х arajatlardan iborat. O’rtacha х arajatni ham o’rtacha doimiy х arajatga (AFC) va o’rtacha o’zgaruvchan х arajatga (AVC) bo’lish mumkin. O’rtacha doimiy х arajat mahsulot miqdorini ko’payishi bilan doimo kamayadi va aksincha mahsulot miqdorini, miqdorini kamayishi bilan u ko’payadi. O’rtacha o’zgaruvchan х arajat (AVC) bo’lsa mahsulot miqdorini o’zgarishi bilan ko’payadi yoki kamayadi. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi: TFC AFC= Q Bu yerda: AFC-o’rtacha doimiy xarajat; TFC-doimiy xarajatlar summasi. 6

Qo’shimcha х arajatlar (MC) – х ar bir qo’shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot birligi uchun sarflangan х arajat hisobiga umumiy х arajatni o’sgan qismi. Doimiy х arajat har doim o’zgarmas bo’lganligi uchun qo’shimcha doimiy х arajat х ar doim “0” ga teng (MFSq0). SHuning uchun ham qo’shimcha xarajat –xar doim qo’shimcha o’zgaruvchan xarajatdan iborat bo’ladi. Yuqoridagi aytilgan fikrlarni aniqroq tushunish uchun quyidagi jadvalga murojaat etamiz. 2-chizma. Doimiy, o’zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri 3 Doimiy (FC), o’zgaruvchi (VC) va yalpi (TC) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 1-chizma orqali ko’rishimiz mumkin Maxsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni xisoblash uchun o’rtacha umumiy, o’rtacha doimiy va o’rtacha o’zgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O’rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chiqarilgan maxsulot miqdori nisbatiga teng: bu yerda: AC - o’rtacha umumiy xarajatlar; TC - yalpi (umumiy) xarajatlar; Q - ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori. FC-doimiy xarajat 4 3 . Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.: TDIU, 2019 4 http://ziyonet.uz –talim partali 7 ТС VC FC

2. Iqtisodiy harajatlar va foyda Ishlab chiqarish harajatlari dеganda firma (kоrхоna), ishlab chiqaruvchilar tоmоnidan ishlab chiqarish оmillari sоtib оlishga asosla n gan chiqimlari tushuniladi. Albatta, bu chiqimlar miqdоri, tarkibi turli sharоitlarda turlicha bo’ladi. Bоzоr iqtisоdiyoti shakllangan sharоitda хo’jalik yurituvchi tadbirkor nuqtai-nazaridan ishlab chiqarish harajatlari shunchaki ma’lum natija оlish uchun emas, balki qilin-gan chiqimlarning har bir birligiga ma’lum (o’rtachadan kam bo’lmagan) fоyda оlishni bildiradi. Dеmak, ishlab chiqarish harajatlari bilan ishlab chiqarish hajmi pirоvard natijasi o’rtasida dоimiy bоg’liqlik bo’ladi. Hоzirgi zamоn iqtisоdiyotida ishlab chiqarish harajatlari ishlab chiqarilgan mahsulоtga bоg’liq yoki bоg’liq bo’lmagan nuqtai nazaridan talqin qilinadi. Ishlab chiqarish harajatlari shu asnоdan kеlib chiqib taхlil etiladi va bahоlanadi.Ishlab chiqarish harajatlarini sоf iqtisоdiy va buхgaltyeriya (hisоb-kitоb) nuqtai-nazaridan ham farqlanadi. Sоf iqtisоdiy nazariya jihatdan bu harajatlar ishlab chiqarish оmillariga mоddiy-ashyoviy оmillarga (ishlab chiqarish vоsitalari) va shaхsiy оmilarga qilingan хarajatlardan ibоrat bo’ladi. Buхgaltyeriya qisоbi jihatidan sоhib-kоrning хarajatlari amоrtizatiya ishlab chiqarish хоm-ashyolar yordamchi materiallar, zaхira qismlari, yoqilg’i va elеktr energiya, ish haqi mavjud.Хarajatlar tarkibi dеganda umumiy хarajatlarda u yoki bu хarajatlarning (chiqimning) salmоg’i, hissasi tushuniladi. Bu tarkibiy tuzilishni anikdashning iqtisоdiy ahamiyati bоr. Zero ishlab chiqarish хarajatlari tarkibida qaysi harajat yuqоri (ko’p) bo’lsa, harajatlarni tеjash imkоniyati o’shandan qidiriladi. Masalan, qishlоq хo’jaligida, ayniqsa, sabzavоtchilik, pоlizchilik, chоrvachilik, mеvachilik sоhalarida qo’l mехnati yuqоri turadi va shunga ko’ra ish haqi salmоg’i yuqоridir. Shuning uchun qo’l mеhnatini еngillashtirish bilan bоg’liq chоra-tadbirlar qidiriladi. Dоimiy хarajatlar dеb shunday хarajatlarga aytiladiki, ularning miqdоri ishlab chiqarish izmiga qarab o’zgarmaydi. Ishlab chiqarish jarayonida mеhnat unumining оrtishi ham mоddiy, ham m ехnat sarflarini qisqartiradi. Bоzоrdagi narх, binоbarin, talab barqarоr sh arоitda mеhnat unumdоrligi хarajatlarini pasaytirish оrqali fоydani susaytiradi 8

Kоrхоnaning o’ziga tеgishli bo’lgan rеsurslardan fоydalanishi bilan bоg’liq хarajatlar ichki хarajatlar dеyiladi . Bunday хarajatlar pul to’lоvlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki хarajatlar darajasini bahоlash o’z rеsurslari qiymatini shunga o’хshash rеsurslarning bоzоrdagi narхlariga taqqоslash оrqali amalga оshiriladi. 3-chizma UMUMIY ХARAJATLAR Dоimiy хarajatlar O’zgaruvchi хarajatlar Kоrхоna to’lоv majburiyatlari Хоm-ashyo Sоliqlar Material Amоrtizatsiya ajratmalari Yonilg’i Ijara haqi Transpоrt хizmati Qo’riqlash хizmati хarajatlari Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun х arajatlar B о shqaruv хо dimlar ma о shi va h.k. 3-chizma. Umumiy harajatlarning taqsimlanishi 5 Shu bilan birga tadbirk о rlik fa о liyatini ushlab turish uchun zarur bo’lgan to’l о v n о rmal (m е ’yordagi) f о yda ham r е nta va ish haqi bilan birga х arajatlarning tarkibiy qismi his о blanadi. N о rmal f о yda iqtis о diy f о ydadan farq qiladi. N о rmal f о yda – bu iqtis о diy r е surs sifatidagi tadbirk о rlik q о biliyatini rag’batlantirib turish uchun to’lanadigan haq his о blanadi . Agar bir о n-bir fa о liyat turi n о rmal f о yda k е ltirmasa, tadbirk о r bu fa о liyat turi bilan shug’ullanishdan to’ х taydi va o’zining kuch-quvvatini b о shqa fa о liyatga sarflaydi. Sarf- х arajatlarni ichki va tashqi х arajatlarga ajratish, k о r хо na iqtis о diy fa о liyati samarad о rligini о shirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imk о niyatini beradi. 5 Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.: TDIU, 2020 9

K о r хо nalarning fa о liyatiga bah о berishda s о tilgan mahsul о tlarning hajmi, ularga qilingan sarf- х arajatlar va f о yda tushunchalaridan k е ng f о ydalaniladi. K о r хо nalarda t о var va х izmatlarni s о tishdan о lingan mablag’lar ularning pul tushumlari yoki pul dar о madlari d е yiladi. K о r хо na, pul dar о madlaridan sarflangan barcha harajatlar chiqarib tashlangandan k е yin q о lgan qismi f о yda d е b yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtis о diy f о yda d е b ham yuritiladi. F о ydaning tarkib t о pishi ikki b о sqichdan o’tadi. birinchi b о sqichda f о yda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish ch о g’ida vujudga k е ladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo’shimcha qiymat f о ydaning as о siy manbai his о blanadi, bir о q u hali aniq f о yda shaklida nam о yon bo’lmaydi; ikkinchi b о sqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan f о yda t о varlarni s о tilgandan so’ng о lingan pul dar о madi bilan х arajatlarning farqi ko’rinishida to’liq nam о yon bo’ladi. D е mak, t о var va х izmatlar s о tilganda ularning umumiy qiymati pul dar о madlariga, undagi qo’shimcha qiymat esa f о ydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, f о ydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsul о t yoki qo’shimcha qiymatdir. О datda ishlab chiqarish s о hasidagi yirik k о r хо nalar t о varlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savd о v о sitachilariga ulgurji nar х larda s о tadilar. SHunga ko’ra, ular t о varning ulgurji nar х i uning tannar х idan yuq о ri bo’lgan taqdirda f о yda о ladilar. D е mak, i shlab chiqaruvchi f о ydasi (F ich ) – bu mahsul о t tannar х i (T) va ulgurji nar х i (N u ) o’rtasidagi farqdan ib о rat:Ф ич = Н у− Т . Tannar х – bu mahsul о tni ishlab chiqarish uchun sarflangan х arajatlarning puldagi if о dasidir . Bu o’rinda mahsul о t tannar х ini uning qiymatidan farqlash l о zim. Ma’lumki, mahsul о t qiymati (Q) o’z ichiga sarflangan ishlab chiqarish v о sitalari qiymati (Q IV ) hamda yangidan yaratilgan qiymat (Q YA )ni to’liq о ladi. O’z navbatida yangidan yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi f о ydaga (F ya ) ajraladi. 10

Buхgaltyeriya fоydasi sоtilgan mahsulоt uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi хarajatlari chiqarib tashlash yo’li bilan aniqlanadi . Shu sababli buхgaltyeriya fоydasi iqtisоdiy fоydadan ichki хarajatlar miqdоriga ko’prоqdir. 4-chizma 6 + + + 6 www.ceep.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti 11Бухгалтерия харажатлари Бухгалтерия фойдаси Ташқи харажатлар Ички харажатлар Даромад Ишлаб чиқариш харажатлари Иқтисодий фойдаНормал фойдаБухгалтерия атамаси бўйича Умумий тушум таркиби Иқтисодчилар атамаси бўйича

3-Iqtisodiy harajatlar haqida turli yondashuvlar Milliy Iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona) o’z faoliyati natijalaridan ko’proq daromad olishga xarakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat o’zining tovarini ancha yuqori baxolarda sotishga, balki maxsulot ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga xam intiladi. Inson hayot kechirishi uchun moddiy ne’matlar va xizmatlar taqozo qilinadi. Moddiy ne’matlar yaratish o’z navbatida xarajat qilishni taqozo etadi. Har bir korxona, firma, (xo’jalik sub’ektlari) tovar ishlab chiqarish uchun ma’lum iqtisodiy resurslar xarajatini talab etadi. Iqtisodiy xarajatlar tushunchasini eng avallo resurslar cheklanganligini hamda ularni muqobil (alternativ) ishlatish imkoni bilan bog’liq. Masalan, yer resurs sifatida cheklangan. Undan turli maqsadda foydalanish mumkin. Uy qurish, korxona qurish, turli ekinlar ekish va h.k. Har bir xo’jalik sub’ekti u yoki bu resursni sotib olib ishlatar ekan, demak bu resursni boshqalar ishlata olmaydi. Korxonalar, shuningdek, mahsulotni sotish bo’yicha xarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarini ham amalga oshiradilar. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxini tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmuniga ko’ra, quyidagi elementlarga asosan guruhlarga taqsimlanadi:  moddiy xarajatlar;  asosiy fondlar amortizasiyasi;  mehnatga xaq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;  ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;  boshqa xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining eng katta qismi bo’lib, umumiy xarajatlarning 60- 80 foizini tashkil qilishi mumkin. Moddiy xarajatlar o’z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:  xom ashyo va materiallar xarajatlari;  texnologik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va energiya;  xarid qilinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar;  sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari; 12

 mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar;  boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari;  xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetlarning eskirishi  yoki har bir instrument, inventar, laborotoriya uskunalari va maxsus kiyim bosh uchun eng kam oylik  ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati;  tabiiy xom ashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar;  ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan yo’qotishlar;  tabiiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar 7 Iqtisodiyotning har qanday subyekti xarajat qilmay turib o’z faoliyatini yurgiza olmaydi. Lekin bu xarajatlar turlicha. Xonadon xarajatini oladigan bo’lsak, u iste’molga ketganidan keyin qaytarilib olinmaydi. Xuddi shuningdek, davlat xarajatlari xam qaytib kelmaydi, chunki u davlat iste’molini qondiradi. Ammo bundan davlat korxonalari, firmalarning xarjati bundan mustasnodir. Firmaning xarajatining o’ziga hosligi shundan iboratki bu o’rni qoplanadiga, ya’ni Tovar va xizmatlar sotilgach unga qaytib pul shaklida keladigan xarajatlardir. Firma qilgan bir yo’la xarajat uning o’z ishiga qo’ygan kapitalidir. Bu ishlab chiqarish jarayonida joriy xarajatlarga aylanadi. Xarajatsiz daromad topib bo’lmasligi bu iqtisodiyotning aksiomasidir. Daromad olish uchun firma, alohida bir shaxs, barcha subyektlar xarajat qilishi muharrar., chunki bu ishlab chiqarish resurslarini talab qiladi. Resurslar esa albatta ehson yoki suvtekin emas, ularni faqat bozor narxida sotib olish mumkin. Shu bois xarajat qilish bu firma uchun foyda olishning asosiy sharti, bo’g’iniga aylanadi. Firmaga qo’yilgan kapital ishlab chiqarish jarayonida joriy, kundalik, oylik va privovardida 7 http://uz.wikipedia.org – malumotlar portali 13

yillik xarajatlariga aylanadi. Qisqacha qilib aytganda Firmaning xarajati- bu tovar va xizmatlar yaratish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflardir. Firmaning xarajatlari safiga biz firmaning ishlab chiqarish xarajatlarini kiritishimiz mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital amortizasiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug’urtaga ajratmalari, foiz to’lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarfxarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin: -bevosita ishlab chiqarish xarajatlari muomala xarajatlari. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo’ladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, shu tovarlarni ishlab chiharuvchidan olib, iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruxga bo’linadi: - qo’shimcha muomala xarajatlari - sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo’shimcha muomala xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlariningdavomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. Sof muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste’molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi. 13 Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham ma’lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish 14

imkoniyatlaridan kelib chiqadilar. Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi. Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. 8 Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo’yicha korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar o’z resurslari yoki jalb qilingan resurslar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra xarajatlar: ichki va tashqi xarajatlarga bo’linadi. Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashqaridan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov - normal (me’yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda - bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish 8 www.iizexport.com - 0 ‘zbekiston Respublikasining mamlakat eksport salohiyati haqida axborot beruvchi rasmiy sayti 15

uchun to’lanadigan 14 haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi.Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan- texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Fantexnika taraqqiyotining XX asr ikkinchi yarmidagi o`ziga xos jihati prensipial yangi texnologik ishlab chiqarish usuliga o`tishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan yangi moddiy nematlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatlaridadir. Xarajatlarni pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo`nalish ishlab chiqarishda yo`qotishlarni kamaytirish yo`li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa o`z navbatida jonli mehnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga olib keladi. 16

4- Iqtisodiy harajatlarini kamaytirish yo’llari Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining uzluksiz pasayishi bozor iqtisodiyotida ishlab chiqarish usulining qonuniyatidir. U mehnat unumdorligining to’xtovsiz o’sishi, mexnatkashlar madaniy, texnikaviy darajasini yuksalishi, moddiy va mexnat resurslaridan ratsional foydalanish, xo’jalik yuritish usullarining takomillashtirishi bilan ta’minlanadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning axamiyati yildan yilga oshib bormoqda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizning absolyut xajmi o’sib bormoqda. Umuman Respublika bo’yicha sanoat maxsuloti tannarxini faqat 1% ga pasaytirilsa 3 mlrd. so’m miqdorida iqtisod qilinadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yo’llarini keltiramiz 9 . Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy qilish va maxsulot tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish jarayonalarining kamayishiga kompleks ta’sir ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, buyumlarni tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini kamaytirish imkonini beradi. Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh xamda qo’llanilayotgan texnikadan foydalanishni xisobga olgan holda ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida o’tgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan o’tgan mexnatni tejash xuddi shu miqdordagi xomashyo va materiallardan ko’proq maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mexnat sarfini tejash maxsulot unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda ko’prok maxsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti yordam beradi. Yangi texnika va ilgor texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish asosida mexnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini 9 O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo‘mitasi. 0 ‘zbekiston Respublikasining 2019 yil statistik axborotnomasi, Т .: 2019 17

kamaytirish, material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal foydalanish. Brak natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqifondini ratsional sarflash tsex va umumzavod xarajatlarini kamaytirish bularning barchasi u yoki bu darajasida maxsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi. Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini kamayishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yoqilgi va energiya 21 yetkazib berishning uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turib qolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi 10 . Zapas ko’payib ketganda oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni tashkil etishda takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta e’tibor berish kerak. Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish yoqilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamg’armasini oshirish imkonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan maxsulotning tannarxini pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni to’g’ri rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi analiz qilib turish kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini analiz qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha ishlarning takomillashtirsh uchun muxim axamiyatga ega. Lekin analiz faqatgina tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga qo’yilgan baxo bilan chegaralanmaydi, u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy 10 Sherqul Shodmonov va Ubaydullo Gaffurov IQTISODIYOT NAZARIYASI Toshkent - «Moliya» - 2020 18

xarakatlarni xam ko’rishi kerak. Maxsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning ishchilarning aktiv ishtirok etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir. Xarajatlar korxonaga bog’lik bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan: resurs narxi xar xil xizmat xaqqining tebranishi korxona xoxishidan qat’iy nazar xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya joriy etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha xarajatlar mexnat unumliga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi 11 . Mexnatni unumining ortishi xam moddiy xam mexnat sarfini qisqartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero maxsulot baxosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, shunga mos foyda oshib boradi. 22 Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan texnika taraqqiyoting (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo materiallaridan yoqilgi resurslaridan yanada tularoq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi texnologik usulga o’tilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab chiqarish va mexnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa 11 Sherqul Shodmonov va Ubaydullo Gaffurov IQTISODIYOT NAZARIYASI Toshkent - «Moliya» - 2020 19

o’z navbatida jonli mexnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini oshishiga olib keladi. 12 Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini qondirishga qaratilgan maxsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik miqdoriy o’lchov darajasiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi eng yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin emas. Xar bir ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga teng samaradorlik darajasini kengaytiradi. Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi xar bir ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga nisbatan past bo’ladi. Demak, bir o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar xosil qilish samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi. Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juziy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. Samaradorlikning umumiy ko’rsatgichi mexnat unumdorligidir. U umummaxsulot miqdori (MM) ning jonli mexnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi. Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sig’imi degan samaradorlik ko’rsatgichi xam qo’llanadi. Mexnat sig’imi jonli mexnatni maxsulot miqdoriga nisbatan orqali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy ko’rsatgich xam bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmoqda. Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini (BM) maxsulot miqdori (MM) ga nisbatan orqali aniqlanadi 13 . Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi 23 maxsulotning fond sig’imi yoki fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali o’lchanadi. Ko’rinib turibdiki juziy ko’rsatgichlar samaradorli 12 www.uza.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti 13 T.Z.Teshabayev, Z.M.Otaqo‘ziyeva, Makroiqtisodiyot. Ma’ruzalar matni. Т.: ТАТU, 2019 20

umumiy ifodasini aniqlashtirilgan shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar miqdori ko’rsatgichlari o’rnida jami maxsulot yalpi milliy maxsulot, jami ichki maxsulot, sof maxsulot, qo’shimcha maxsulot, uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi. Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning xozirgi ssharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi davrda ko’pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yuqori emas. shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mexnat unumdorligini oshirish milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor berish talab qilinadi. 21

Xulosa Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini ishlab turish uchun zarur bo’lgan to’lov - normal (me’yordagi) foyda ham renta va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Normal foyda iqtisodiy foydadan farq qiladi. Normal foyda - bu iqtisodiy resurs sifatidagi tadbirkorlik qobiliyatini raqbatlantirib turish uchun to’lanadigan haq hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi normal foyda keltirmasa, tadbirkor bu faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to’xtaydi va o’zining kuch-quvvatini boshqa faoliyatga sarflaydi.Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish, korxona iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo’llarini qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini beradi. Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning asosiy vositasi bo`lib xizmat qiladi. Zero mahsulot bahosi tarkibining asosiy elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin, xarajatlar qanchalik qisqarib borsa shunga mos foyda miqdori oshib boradi. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishning asosiy yo`nalishlaridan biri bu fan- texnika taraqqiyotining (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xom ashyo 22

materiallaridan yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi unumdorligi yuqori bo`lgan, samarador mashina, dastgoh va yangi texnologik jarayonlar yaratilishi, uni ishlab chiqarishga joriy etish pirovard natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. Ma’lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir yo’nalishi bo’yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo’nalishlarda foydalanish imkoniyatini cheklab qo’yadi. Shunga ko’ra, tadbirkor (yoki resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo’nalishga sarflashga harakat qiladi. Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo’nalishlarda ishlatilishiga yo’l qo’ymay o’ziga jalb etish uchun to’lov iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. Iqtisodiy xarajatlar mikrodarajadagi iqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib, korxona (firma) miqyosida muayyan turdagi maqsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning samaradorlik darajasini ifodalashda muhim ahamiyat kasb etadi. 23

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning Davlat Mustaqilligining 27 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimagi nutqi 2. Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G’afurov U.V. va boshqalar O’zbekiston iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2020 3. Bekmurodov A.Sh., G’afurov U.V. O’zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish va modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo’nalishlar. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2019 4. Shodmonov Sh., G’afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. - T.: TDIU, 2020 5. Shodmonov Sh, Minovarova G va Xalilov M. ‘‘Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo’yicha o’quv uslubiy majmuasi Foydalanilgan saytlar 1. http://uz.wikipedia.org – malumotlar portali 2. www.iizexport.com - 0 ‘zbekiston Respublikasining mamlakat eksport salohiyati haqida axborot beruvchi rasmiy sayti 3. www.ceep.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti 4. www.uza.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti 5. http://ziyonet.uz –talim partali 6. www.stat.uz - 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasining rasmiy sayti. 24

Похожие

Xarajatlar tarkibi

Investitsiya, uning mohiyati, iqtisodiy mazmuni va turlari

Harajatlar smеtasi va uning tarkibi

Auditorlik xulosasi va uning tarkibi

Xususiy kapital tarkibi va uning tahlili